وظايف دولت اسلامي

حكومت از مفاهيم اساسي قرآن و آموزه هاي آن است. ريشه اين گرايش قرآن را مي بايست در نگرش اجتماعي اسلام به حوزه مفاهيم زندگي انساني دانست.

در مفهوم قرآني نه تنها دين از دنيا جدا نيست بلكه زندگي اجتماعي با زندگي فردي چنان در هم آميخته و آموزه هاي آن درهم تنيده شده است كه نمي توان جز در مقام تصور آن ها را از يكديگر جدا ساخت. از اين رو نماز در شكل اجتماعي آن از فضيلت و ارزش فراتري از نماز فردي دانسته شده است و نماز جمعه به معناي مشروعيت بخشي به حاكميت و اقتدار سياسي دولت اسلامي معنا مي شود.

با چنين رويكردي نويسنده در اين نوشتار به وظايف دولت و حكومت در آموزه هاي قرآني اشاره مي كند و كوشش نموده تا با تحليل آيات قرآني وظايف و مسئوليت هاي دولت را بازشناخته، يعني همان مسئوليت ها و وظايفي كه بي تحقق آن مشروعيت ديني و سياسي با خطر مواجه شده كارايي دولت تضعيف گردد. اينك مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:

مفهوم حكومت
مفهوم حكومت در آموزه هاي قرآن معنا و مفهومي فراتر از آن چيزي است كه در علوم سياسي متعارف از آن سخن به ميان مي آيد. حكومت هرچند به معناي فرآيند اعمال سياست ها و تصميم گيري از سوي مقامات رسمي در دستگاه سياسي و اعمال قدرت است ولي در مفهوم قرآني با كار ويژه هايي كه براي آن بيان مي شود به گونه اي تغيير ماهيت مي دهد كه مي توان گفت كه حكومت در آموزه هاي قرآن خلافت و ولايت از سوي خداوند براي بستر سازي كمال يابي بشر است. از اين رو همه چيز در محور توحيد و تكامل انساني معنا و مفهوم مي يابد.
با بررسي آياتي كه به مسئله شرايط حاكمان براي تصدي امر ولايت و حكومت پرداخته است به آساني مي توان دريافت كه دولت اسلامي چه مسئوليت هايي دارد و مي بايست در حوزه عمل چه وظايف و اعمالي را انجام دهد؟
از آن جايي كه دولت در مفهوم قرآني آن افزون بر مشروعيت سياسي و مقبوليت عمومي نيازمند مشروعيت ديني است هيچ حكومتي بدون تحقق شرايط و يا عمل به كار ويژه هاي آن نمي تواند مشروعيتي داشته باشد. شايد بتوان مسئله كارآيي را در حكومت اسلامي از اصول اساسي در كنار اصل شرايط اساسي حاكمان برشمرد. به اين معنا كه همان اندازه كه شرايطي براي حاكمان لازم و ضروري است كه بي آن حاكم مشروعيت ديني و سياسي خويش را از دست مي دهد بي تحقق كارآيي دولت با بحران مشروعيت مواجه خواهد شد.
وظايف حكومت
مي توان وظايف و مسئوليت هاي دولت را در دو بخش اساسي دسته بندي كرد. وظايفي كه به حوزه آرامش و امنيت روحي و اجتماعي و ملي بازمي گردد و مسئوليت هايي كه به حوزه آسايش و رفاه اقتصادي ارتباط پيدا مي كند.
برقراري نظم و امنيت
به نظر قرآن مهم ترين وظيفه و مسئوليت دولت و حكومت اسلامي برقراري نظم و امنيت و دفاع از جان و مال مردم و شهروندان است. در آيه 99 سوره يوسف وقتي سخن از هجرت بني اسرائيل به مصر مي شود، حضرت يوسف(ع) به اين نكته اشاره مي كند كه اگر به مصر درآييد اميد آن است كه به امنيت دست يابيد.
در آيه 246 تا 251 سوره بقره اين مسئله اين گونه توضيح داده مي شود كه بني اسرائيل پس از حضرت موسي(ع) گرفتار حملات و هجوم هاي پياپي دشمنان شدند و در هر هجوم و يورشي برخي از ايشان اسير و برده مي شدند و برخي ديگر از خانه و كاشانه خويش رانده مي شدند و يا به قتل مي رسيدند. اين گونه است كه از پيامبر خويش درخواست حاكم و پادشاهي را مي كنند تا مديريت سياسي و نظامي جامعه را در اختيار گيرد به اين هدف كه با برپايي حكومت و نظام سياسي ايشان مي توانند به اهداف خويش دست يابند و از قتل و غارت و تجاوز و تبعيد و آوارگي در امان مانند. بنابراين از اهداف حكومت ايجاد امنيت است و بر دولت اسلامي است كه اين مهم را تامين كند.
ايجاد وحدت
مسئوليت ديگري كه قرآن براي دولت و حاكمان بيان مي كند ايجاد وحدت در ميان امت و ملت است. از اين رو حكومت موظف است تا ضمن ايجاد وحدت در ميان مردم بر حفظ آن بكوشد و از ايجاد اختلاف جلوگيري كند. خداوند در آيه 59 سوره نساء ضمن بيان مسئوليت و وظيفه دولت كه اطاعت و پيروي از نظام سياسي و حاكمان آن است مي فرمايد كه بر دولت است چنان برنامه و اعمال خود را سامان دهد كه امت گرفتار تنازع و درگيري نشود و با تصميم سازي درست و داوري برپايه اصول اساسي و قوانين بنيادين كه برپايه آموزه هاي وحياني و اصول عقلايي و عقلاني است جامعه را مديريت نمايد و در صورت ايجاد اختلاف با داوري كامل و بي نقص اتحاد و وحدت اجتماعي را حفظ كند.
تحقق عدالت اجتماعي
از همين جا وظيفه و مسئوليت ديگر دولت از نگاه قرآن به خوبي دانسته مي شود؛ زيرا همان گونه كه بر دولت حفظ وحدت وايجاد اتحاد با داوري درست در ميان ايشان واجب و ضروري است مساله داوري در ميان آنان برپايه اصول حق از ديگر وظايف آن است. خداوند در آيه 26 سوره ص با اشاره به حكومت داود(ع) توضيح مي دهد كه وي از سوي خداوند ماموريت يافت تا در ميان مردم به حق داوري نمايد و اصول عدالت را مراعات نمايد.
در همين رابطه بر ايشان است تا از مجازات بي گناهان به جاي گناهكاران جلوگيري به عمل آورده و نگذارند كه حقوق شهروندي كسي پايمال شود و حقي ناديده گرفته شود. (يوسف آيه 78 و 79)
ظلم ستيزي
مبارزه با ظلم و ستم از ديگر وظايف ومسئوليت هاي حكومت از منظر قرآن است. قرآن بيان مي دارد كه بر حكومت هاي الهي است تا با ظلم و ستم مبارزه كنند و براي سبك بار ساختن مقررات اجتماعي و تسهيل امور مردم تلاش نمايند. از تشديد قوانين سخت جلوگيري نمايند و در اعمال قانون مراعات احسان و عفو را در نظر داشته باشند. (كهف آيه 87 و 88)
در انديشه و بينش قرآني، دولت و حكومت اسلامي مي بايست فراتر از امت و شهروند به انسان ها و بشريت بيانديشد. از اين رو قرآن از وظايف دولت و حكومت اسلامي تلاش براي نجات مستضعفان دانسته است و از دولت ها مي خواهد كه براي رهايي مردم از ظلم و ستم حاكمان در هر گوشه ي جهان تلاش و كوشش كنند.
خداوند در آيه 75 سوره نساء مي فرمايد كه چه شده است كه در راه خدا و براي نجات و رهايي مستضعفان از ظلم و ستم حاكمان ستمگر تلاش نمي كنيد؟ بر امت و دولت اسلامي است كه عليه دولت هاي ظالم و ستمگر به جهاد برخيزد و براي مردماني كه دست كمك به سوي ايشان دراز كرده اند ياري رساند.
اصلاح جامعه
از ديگر مسئوليت هاي دولت در برابر شهروند آن است كه براي اصلاح جامعه تلاش كند. تلاش براي اصلاح جامعه از اصول اساسي نه تنها دولتمردان بلكه هر انساني است. ارزش و اعتبار اصلاحات تا آن اندازه است كه بعثت هاي پياپي پيامبران تنها براي اين منظور انجام شده است. هر دولتي موظف است همانند هر فرد مسلمان در حوزه اصلاح فردي (تزكيه) و اجتماعي تلاش كند و جلوي هرگونه فساد و تباهي و پديده هاي ناهنجار اجتماعي را بگيرد اين مساله همان چيزي است كه امام حسين(ع) آن را انگيزه قيام خود برشمرده است و مي فرمايد. انما خرجت لاصلاح امت جدي؛ من تنها براي اصلاحات در رفتار و هنجارهاي امت جدم قيام كرده و خروج بر دولت ظالم نموده ام.
بنابراين اصلاح جامعه و جلوگيري از فساد و يا گسترش آن از وظايف دولت اسلامي است كه قرآن در آيه 205 سوره بقره بدان اشاره دارد.
حفظ نسل و توجه به آموزش و تربيت كودكان و نوجوانان از مهم ترين وظايف دولت اسلامي است. آموزش ها به گونه ايي باشد كه هويت اسلامي نوجوانان و جوانان حفظ شود. البته در آيات قرآن از حفظ نسل به مفهوم كلي و گسترده آن سخن رفته است كه هم به بخش تشويق مردم به توليد نسل است و هم به معناي محافظت بر اصول اسلامي و آموزش و تربيت آنان است. حفظ نسل از آن رو ضروري است كه بدون نسل امت از ميان مي رود و بدون آموزش و ايجاد بسترهاي لازم جامعه پذيري جامعه دچار بحران هويت مي شود. از اين روست كه قرآن بر حفظ نسل تاكيد مي ورزد. (بقره آيه 205)
تدبير امور اقتصادي
در حوزه آسايش و رفاه نيز قرآن تدبير امور اقتصادي را از وظايف مهم دولت و حكومت اسلامي دانسته (نساء آيه 53 و يوسف آيه 55) و بر لزوم اهتمام حكومت بر برنامه ريزي، محاسبه و پيش بيني شرايط اقتصادي تاكيد مي كند. (يوسف آيات 47 و 48)
از ديگر وظايف دولت در حوزه اقتصادي، مهار توليد و توزيع ارزاق عمومي و نيازهاي ضروري انسان و جوامع بشري در شرايط بحراني و شرايطي است كه گمانه بحران مي رود. (يوسف آيه 47)
قرآن دولت ها و حاكماني كه به امور اقتصادي مردم رسيدگي نمي كنند و به وضعيت اقتصادي جامعه و امت بي توجهي مي كنند سرزنش و نكوهش مي كند. (نساء آيه 53)
به هر حال از وظايف حكومت و دولت هاست كه در حوزه اقتصادي به ويژه كشاورزي كه رزق و روزي مردم را تامين مي كند اهتمام داشته و براي آن برنامه ريزي دقيق ارايه دهند و بر حفظ و گسترش آن بكوشند. (بقره آيه 205)