وحدت اسلامي عامل قوت و قدرت پايدار و برتري امت اسلامي و حركت جامعه به سمت كمال و رشد است. برعكس، تفرقه و تنازع مهمترين عامل شكست دروني امت و اضمحلال قدرت و شوكت مسلمانان است.
در اين مقاله نويسنده سعي كرده است به طور اجمال به مباحثي نظير: وحدت و جايگاه آن در قرآن مجيد، آثار وحدت و عوامل اتحاد بپردازد. مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:
ضرورت و اهميت وحدت
وحدت به معنا و مفهوم يكتايي و يگانگي است. اين اصطلاح در زبان فارسي به ويژه در حوزه سياسي به معناي اتحاد و همبستگي اجتماعي ميان ملت، امت و شهروندان جامعه و يا كشور و يا كشورها و جوامع به كار مي رود. از اين رو هرگاه سخن از وحدت در حوزه علوم سياسي و اجتماعي به كار مي رود به معناي اتحاد است.
در تصور آغازين، اتحاد ميان چيزها مي تواند به دو شكل حقيقي و مجازي تحقق يابد. اتحاد حقيقي به معناي تبديل شدن دو چيز به يك چيز است كه در عمل امر محال و مستحيل مي باشد؛ زيرا دو چيز نمي تواند در خارج به طور حقيقي به يك چيز تبديل گردد. بنابراين مراد از اتحاد در همه حوزه ها و هم چنين حوزه علوم سياسي و اجتماعي اتحاد مجازي مي باشد كه مي تواند به دو شكل اتحاد انضمامي كه محصول سومي را پديد مي آورد، نظير آميختن آب با خاك كه گل را پديد مي آورد و يا اتحاد صوري كه چيزي بدون ممزوج شدن با چيز ديگر به صورت و شكل جديدي به خود گيرد مانند تبديل شدن آب به بخار بر اثر حرارت تحقق يابد.
به نظر مي رسد كه اتحاد در حوزه علوم سياسي به معناي يگانه شدن دو ياچند كشور و پذيرش نظام سياسي، نظامي، اقتصادي واحد و يگانه است كه در پي آن، به همه آن ها يك امت و ملت و يا كشور اطلاق مي شود. (المعجم الوسيط ج 1 ص 1017 و دايره المعارف بستاني ج 2 ص 440)
با توجه به تعريف پيش گفته مي توان به اين نكته توجه داد كه اتحاد مي بايست در روش ها و اهداف تحقق يابد. به اين معنا كه افراد جامعه و يا كشور و يا جوامع و كشورها با انتخاب روشي واحد و يكسان و اهدافي يگانه مي كوشند در كنار هم قرار گرفته و با ايجاد همبستگي در راه رسيدن به آن تلاش و كوشش نمايند.
از آن جايي كه قرآن به مسئله امت سازي توجه خاصي مبذول مي دارد مي توان گفت كه به مسئله اتحاد از ديدگاه سياسي و اجتماعي نيز توجه ويژه اي دارد. امت در مفهوم قرآني و كاربردهاي آن مردمان با هدف و اعتقاد يگانه هستند. بنابراين مي توان گفت كه مؤلفه هاي كليدي و اساسي اتحاد و امت آن چنان به هم نزديك است كه مصاديق آن ها نيز يگانه خواهد بود هر چند كه از نظر مفهومي دوگانه مي باشند. به اين معنا كه مصداق امت و اتحاد اجتماعي و سياسي، جامعه اي با هدف و اعتقادات واحد و يگانه است.
قرآن افزون بر اين كه به مسئله اتحاد از ديدگاه اجتماعي آن نگريسته و بر اهميت آن ميان انسان ها و اديان توحيدي و مومنان واقعي تأكيد كرده است، پيوندها و همبستگي امت اسلام و مومنان را نوعي تصرف الهي برمي شمارد. بنابراين اتحاد در كاربردهاي قرآني از چنان جايگاه خاص و ويژه اي برخوردار است كه از آن به عنوان نعمت خاص ياد كرده و خداوند را در ايجاد آن به طور مستقيم دخيل مي داند.
جايگاه اتحاد از نظر قرآن
قرآن در بيان ارزش و جايگاه اتحاد افزون بر آن كه از اتحاد به عنوان نعمت بزرگي قابل اهتمام و يادكردني سخن مي گويد، از مومنان مي خواهد تا با يادكرد دوران تلخ تفرقه و آشوب در حفظ اتحاد بكوشند؛ زيرا اتحاد ميان امت مومن، اتحادي است كه به خواسته خداوند شكل گرفته و تحقق يافته است: واذكروا نعمت الله عليكم اذكنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصحبتم بنعمته اخوانا و كنتم علي شفا حفره من النار فانقذكم منها (آل عمران آيه 103)
آيه شريفه تبيين مي كند كه وجود اختلاف ميان امت و جامعه به گونه اي بوده است كه آنان را در خطر نابودي و نيستي قرار مي داد. هر چند كه آيه به صراحت به مسئله رهايي از دوزخ به سبب گمراهي آنان اشاره دارد ولي با توجه به اين كه قرآن در آيه به مسئله دشمني ميان مردمان اشاره مي كند مي توان دريافت كه دشمني و اختلافات موجود در ميان مردم موجب مي شد كه آنان نتوانند حتي در اين جهان از آثار و بركات اتحاد بهره مند شوند، زيرا اختلاف در عقيده و تفاوت روش ها و اهداف ميان مردمان يك جامعه موجب مي شود كه هر يك بر پايه منافع و مصالح شخصي و يا گروهي حركت كرده و براي دست يابي به آن به ديگري ظلم و ستم روا دارد. اين گونه است كه تفاوت عقايد و روش ها و اهداف موجب مي شود تا هر يك به سويي رفته و جامعه فرو پاشد و برخلاف اهداف ايجادي جامعه هر يك به سوي هدفي و مقصدي با روشي حركت كرده و تضادها و اختلاف افزايش يافته و در نهايت جامعه نيست و نابود گردد و فرصت ها و امكانات به جاي آن كه صرف آسايش و آرامش افراد جامعه شود، در نابودي و نيستي يك ديگر هزينه و صرف گردد.
در بينش و نگرش قرآني اتحاد انسان ها از چنان جايگاه و ارزش خاص و مطلوبيت ويژه اي برخوردار مي باشد كه قرآن در 5 آيه به صراحت اين نكته را مورد توجه قرار مي دهد كه اگر مصلحت ايجاب مي كرد، خداوند با اراده تكويني خود، همه مردم را يك پارچه و يك امت قرار مي داد. (مائده آيه 48؛ انعام آيه35؛ هود آيه 118؛ نحل آيه 16؛ شوري آيه 8)
از آيه 35 سوره انعام كه مي فرمايد: و لو شاءالله لجمعهم علي الهدي؛ اگر خدا مي خواست شما را بر هدايت گرد مي آورد، بر مي آيد كه مقصود از امت واحد كه مطلوب و مقصود راهبردهاي سياسي اسلام است، همان يك پارچگي و يگانگي در پذيرش دين الهي به عنوان هدف و روش واحد ميان انسان هاست.
اما چرا خداوند برخلاف اين جايگاه و ارزش و اعتبار وحدت و اتحاد انساني در روش و هدف (دين) و ايجاد امت واحد و يگانه در ميان انسان ها و بشريت، اجازه اختلاف داده است به گونه اي كه هر يك روش و شيوه و هدف خاصي را در پيش گرفته اند، مصلحتي فراتر از اتحاد و ايجاد امت واحد بوده است. خداوند در آيه 48 سوره مائده در تبيين و تحليل اين مطلب مي فرمايد: و لو شاء لجعلكم امه واحده و لكن ليبلوكم في ما اتيكم؛ اگر خدا مي خواست شما را به صورت يك امت واحد قرار مي داد و به حكم جعل تكويني اين گونه مي آفريد ولي خداوند خواست تا شما را در آن چه به شما مي دهد بيازمايد.
در اين آيه به خوبي و روشني تحليل و تبيين شده است كه مصلحتي كه مانع تحقق اين اراده تكويني الهي شده، ابتلا و آزمايش مردم با برخورداري از اصل اختيار بوده است.
بنابراين مي توان گفت همان گونه كه خداوند مي توانست همگان را اهل توحيد و هدايت قرار دهد و به جعل تكويني آنان را مومن بيافريند ولي اجازه داده است تا هر كس راه رشد و ضلالت را خويش انتخاب كرده و بر اصل اختيار و آزادي راه خويش را برگزيند هم چنين در حوزه اتحاد اين گونه عمل كرده است تا هركس راه خويش را برگزيند و با اصل اختيار امت واحد را شكل بخشد بي آن كه جعل تكويني و يا اكراه و اجباري صورت گيرد.
آثار اتحاد
قرآن براي اين كه مردمان را به هدايت تشويق كند تا آنان به اختيار خويش راه حق را برگزيند و از ضلالت و گمراهي بپرهيزند، به آثار و پيامدهاي هدايت اشاره مي كند. در مساله اتحاد اجتماعي و سياسي نيز قرآن اين گونه عمل مي كند و از مردمان مي خواهد كه با توجه به آثار و پيامدهايي كه اتحاد براي آنان در دنيا و آخرت و در امور مادي و معنوي دارد، خود اتحاد را بر اختلاف ترجيح داده و براي دست يابي به اين آثار به عوامل اتحاد آفرين چنگ زده و از عوامل اختلاف و يا موانع اتحاد دوري ورزند.
قرآن براي اتحاد آثار چندي بر مي شمارد كه مي توان گفت كه از مهم ترين و شاخصه ترين عناصر زندگي بشر مي باشد. به اين معنا كه انسان اين آثار را به عنوان مهم ترين و راهبردي ترين عناصر در حوزه زندگي خويش تشخيص داده و خواهان دست يابي به آن است.
از جمله اين اهداف و عناصر كه از دغدغه هاي هميشگي بشر مي باشد مي توان به امنيت و آرامش اجتماعي و سياسي اشاره كرد. قرآن تبيين مي كند كه مهم ترين دستاورد اتحاد هر جامعه اي در همه انواع آن، حفظ صلح و آرامش و امنيت و دور ماندن از جنگ و خون ريزي و جدايي و تفرقه است؛ زيرا اتحاد در جامعه جهاني، حس نوع دوستي و هم كاري متقابل را تقويت مي كند و همه فتنه هاي اجتماعي را كه از برتري جويي نژادي ناشي و سرچشمه مي گيرد، از ميان مي برد؛ چنان كه اتحاد پيروان اديان آسماني، از تنش ميان آنان كاسته و اتحاد ميان مومنان، زمينه هر گونه تنش و درگيري را كاهش مي دهد.
قرآن از تفرقه به كرانه هاي گودال آتش جنگ ياد مي كند (الميزان ج 3 ص 371) كه اتحاد و الفت ميان مومنان خطر فرو افتادن در چنين گودالي را برطرف مي سازد. (ال عمران آيه 103)
در تحليل قرآني چند دستگي مردم و تفرقه ميان ايشان هم سنگ جنگ و خون ريزي ميان آنان دانسته شده است: او يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم باس بعض؛ يا جامه تفرقه و گروه گروه شدن را بر تن ايشان مي كند ومزه تلخ جنگ را به ايشان مي چشاند. (انعام آيه 65) سبب اين كه تفرقه را هم سنگ جنگ دانسته آن است كه هر كس روشي را در پيش مي گيرد و هدفي را اختيار مي كند كه با روش و اهداف گروه ديگر مخالف است و هنگام تضاد روشي و هدفي ميان دو گروه هر يك مي كوشد تا روش و هدف خويش را چيره سازد و اين گونه است كه تضاد منافع و مصالح موجب مي شود تا رو در روي يك ديگر قرار گيرند و به جان هم افتند و مزه تلخ جنگ و خون ريزي را بچشند.
اين گونه است كه در تحليل قرآني دست يابي به مهم ترين دغدغه بشر يعني سعادت (آرامش و آسايش) از راه اتحاد امكان پذير است و جامعه زماني به آن دست مي يابد كه از تفرقه دست بشويد و با كنار گذاشتن اختلافات جزيي روش ها و اهداف خويش را هماهنگ سازد.
از ديگر آثاري كه قرآن براي اتحاد بر مي شمارد استواري و حفظ هيمنت و استحكام جامعه است. هنگامي كه جامعه از اختلاف دست بردارد و تنازع را به كناري نهد، دل ها به هم نزديك شده و صفوف آنان منسجم و مستحكم مي گردد به گونه اي خللي در ميان نيست تا دشمن از راه آن نفوذ كرده و به جامعه ضربه زند. قرآن با اشاره به آثار اختلاف در ميان مردمان مي فرمايد: و لاتناز عوا فتفشلوا (انفال آيه 46) با يك ديگر به تنازع و درگيري نپردازند تا شكست بخوريد.
در اين تحليل علت و سبب شكست جامعه وجود اختلافات و درگيري ها دانسته شده است.جامعه اي كه از درگيري و اختلافات رنج مي برد صفوف منسجم خود را از دست مي دهد و هر كس راه و روش و هدفي را بر مي گزيند و اين گونه است كه جمع ايشان متفرق شده و در برابر دشمن سست و زبون مي گردند و در نهايت شكست خورده و از هم مي پاشد. بنابر اين مي توان به حكم مفهوم مخالف دانست كه اتحاد عامل انسجام و توحيد صفوف و در نتيجه پيروزي است.
قرآن با اشاره به اين كه خداوند مومنان متحد در صف واحد و يگانه را دوست مي دارد – زيرا دركنار هم بنياد مستحكم و استواري را تشكيل مي دهند – امت را براي ايجاد اتحاد تشويق و ترغيب مي نمايد. (صف آيه 4)
به هر حال اتحاد و همبستگي ميان مسلمانان و مومنان باعث استواري و استحكام صفوف ايشان و تشكيل بنيان مرصوصي مي شود كه دشمن نمي تواند در آن نفوذ كند و ايشان را شكست دهد.
اين گونه است كه قدرت و هيمنه امت اسلام و دولت اسلامي حفظ شده و مسلمانان از آثار قدرت و سلطه بهره مند مي شوند.
قرآن با اشاره به اين اثر اتحاد بيان مي دارد كه مسلمانان براي اين كه از قدرت و هيمنه برخوردار باشند بايد ابزارهاي قدرت خويش را افزايش دهند. (انفال آيه 60) و با اتحاد و يگانگي و پرهيز از هرگونه نزاع و درگيري بكوشند تا قدرت خويش را حفظ كنند؛ زيرا هرگونه منازعه و درگيري ميان امت موجب مي شود تا شكست خورده و ترس از دل دشمنان بيرون رفته و آنان را چون باد تند پاييزي برداشته و پراكنده سازد. (انفال آيه 46).
به هر حال رشد اقتصادي و شكوفايي مادي و معنوي بشر و دست يابي به سعادت دنيا و آخرت كه در دو مفهوم آسايش و آرامش تحقق مي يابد تنها زماني ممكن و شدني است كه جامعه از اتحاد برخوردار باشد و مردمان آن با همدلي و همرهي و همرايي با روش و هدف مشخص و واحد بكوشند تا به آن برسند.
عوامل اتحاد
قرآن براي دستيابي به اتحاد، به اموري اشاره مي كند كه مي توان از آنها به عنوان عوامل بيروني و دروني اتحاد ياد كرد.
از آن جايي كه روش و هدف واحد به عنوان اصلي ترين مولفه هاي اتحاد و اتفاق مطرح مي باشد و امت بي آن، تحقق وجودي نمي يابد، قرآن مسئله پذيرش كامل دين اسلام را به عنوان مهمترين عامل اتحاد برمي شمارد؛ زيرا با انتخاب دين اسلام اتحاد روشي و هدفي كامل ميان مجموعه اي كه قرآن از آن به عنوان امت اسلام ياد مي كند تحقق مي يابد. (بقره آيه 208)
تأكيد قرآن بر پذيرش كامل و بي هيچ كم و كاستي (مجمع البيان ج1 ص536) كه در آيه 208 سوره بقره به آن اشاره شده است به اين معناست كه ايمان به بخشي از دين و فروگذاري بخشي ديگر به مثابه اختلاف و دامن زدن به آن است كه نمي تواند عاملي براي اتحاد شمرده شود؛ به ويژه آن كه بسياري از اختلافات در جوامع به جهت پذيرش ناقص دين و مكتبي پديد مي آيد از اين روست كه قرآن پذيرش ناقص دين را مذموم دانسته و از آن انتقاد كرده و بر چنين روشي وعده عذاب مي دهد. (حجر آيه91)
از نظر قرآن مهمترين عامل ره يافت اختلاف درميان اديان و جوامع ديني بلكه انسان ها، عدم پذيرش كامل دين است (آل عمران آيه 105)
قرآن از عدم پيراستگي دروني انسان ها به عنوان مانع مهم اتحاد نام مي برد و از مردمان مي خواهد تا با تزكيه نفس و پيروي اصول تقوا و تقويت هنجارهاي اجتماعي اتحاد را در جامعه گسترش دهند؛ زيرا وجود خصلت هايي چون حسادت، تكبر، كينه ورزي، لجاجت، شهرت طلبي، دنياپرستي و هنجارهاي ناپسندي چون غيبت و تهمت مي تواند عامل مهمي در ايجاد اختلاف و تفرقه ميان مردمان باشد. براي رهايي از خصلت هاي نادرست اخلاقي و هنجاري تأكيد بر تزكيه و اصول اخلاقي و هنجاري به معناي ايجاد اتحاد در ميان جامعه است. به ويژه آن كه دشمن بيروني چون شيطان با القائات خويش مي كوشد تا از اين راه ميان مردم تنازع و درگيري و كينه ايجاد كند و همدلي و همرايي را از ميان ايشان بردارد (مائده آيه 91 و بقره آيه 208 و اعراف آيه 38)
تأكيد قرآن بر احسان و نيكوكاري و انفاق و ديگر رفتارهاي پسنديده و معروف به عنوان تأكيد بر عوامل اتحاد است، زيرا افرادي كه در حق ديگري نيكي كرده و از مال و جان خويش مي گذرند و به نيازمندان و مستمندان كمك مي كنند، بستر و زمينه مناسبي براي اتحاد و همدلي فراهم مي سازند.
البته قرآن به اين مسئله اشاره مي كند كه دشمن درون و بيرون از جني و انسي بي كار نمي نشيند و مي كوشند تا با بهره گيري از نقاط ضعف و مشكلات و دشواري هاي پيش آمده تخم عناد و دشمني را در ميان جامعه بپراكند و مردمان را به تنازع و درگيري بكشانند. دشمنان با آن كه درميان خود داراي اختلاف بسياري به جهت تضاد روشي و هدفي و منافعي هستند ولي در برابر مؤمنان متحد مي شوند و دسته جمعي مي كوشند تا اسباب شكست و نابودي مومنان را فراهم آورند و از اين روست كه به عنوان مانعي مهم در سر راه اتحاد امت اسلامي مطرح مي شوند (توبه آيه 36 و 67 و 71)
راهكارهاي اتحاد
براي دستيابي به اتحاد قرآن راهكارهايي عملي نيز نشان مي دهد كه مي توان به اموري چون توجه به نقاط مشترك (حج آيه 5 و حجرات آيه 13 و آل عمران آيه 64) و چنگ زدن به ريسمان الهي (آل عمران آيه 103) كه مصداق آن قرآن و پيامبر(ص) و امامان(ع) و سنت هاي ايشان است اشاره كرد.
قرآن اعتصام و چنگ زدن به ريسمان الهي را عامل مهمي براي رهايي از تفرقه و ايجاد اتحاد برمي شمارد؛ زيرا قرآن موجب مي شود تا وحدت روشي و هدفي درميان گروه معتقد به آن پديدآيد.
از آن جايي كه بشر در هر حال حتي اگر به قرآن تمسك جويد و راه و روش آن را ملاك و معيار قرار دهد و با اختلافاتي در حوزه تفسيري مواجه و روبه رو مي شود، قرآن از مردمان خواسته در صورت ايجاد و بروز هرگونه اختلاف و نزاعي مي بايست به پيامبر(ص) و اولوالامر (اهل بيت) مراجعه شود تا وي به عنوان مفسر و مبين به تفسير راه و روش و هدف بپردازد. (نساء آيه 59 و 83)
به نظر قرآن نظارت و كنترل همگاني كه از آن به امر به معروف و نهي از منكر ياد مي كند خود راهكاري مهم براي رهايي از اختلافات جزيي و خروج از راه و روش قرآني است و بازگشت به روش و هدف درست است. (آل عمران آيه 104 و 105) چنان كه مراعات حقوق ديگري كه به عنوان حقوق برادري ايماني از آن ياد مي شود از مهمترين راهكارها براي جلوگيري از اختلاف و يا تشديد آن مي باشد و اتحاد را درميان مردمان گسترش مي دهد. (حجرات آيه 11 و 12)
