والدین، وظایف و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

خداوند والدین را در کنار تکلیف توحید ذکر می کند تا نشان دهد که جایگاه والدین در آموزه های وحیانی قرآن تا چه اندازه مهم و بلند است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا وظایف و تکالیف فرزندان نسبت به والدین و آثار و برکات انجام این وظیفه را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

احسان به والدین، تکلیف در کنار توحید

تکالیف و وظایف انسان نسبت به خود و خدا و دیگران، بخش عمده ای از آموزه های قرآنی را در بر می گیرد. در میان تکالیف برخی از آن ها اهم و برخی دیگر مهم شمرده می شود. شناخت اهم و مهم و ترجیح اهم یکی از مهم ترین مباحث در حوزه تکلیف شناسی است.

از جمله تکالیف با اهمیت می توان به احسان به والدین اشاره کرد. خداوند در آیات قرآنی این تکلیف را در کنار تکلیف وجوب تعبد به خدای یکتا و یگانه و اجتناب از شرک قرار داده تا این گونه اهمیت و ارزش آن را در میان تکالیف و وظایف انسان بیان کند.

خداوند در آیه 36 سوره نساء مهم ترین تکالیف انسان را بندگی و عبادت خدا و ترک شرک دانسته و سپس به احسان به والدین به عنوان دومین تکلیف و وظیفه از مهم ترین وظایف بشر اشاره می کند تا دانسته شود که احسان به والدین تا چه اندازه در نزد پروردگار از ارزش و اهمیت برخوردار است.

در آیه 151 سوره انعام نیز می فرماید شرک به خداوند از محرمات الهی است و احسان به والدین از واجباتی که ترک آن محرم و حرام است. همین مطلب را خداوند در آیه 23 سوره اسراء نیز بیان کرده و بر اهمیت آن در کنار توحید و یکتاپرستی تاکید می کند.

از نظر قرآن یکی از مهم ترین مفاد عهد و میثاق با بنی اسرائیل، ترک شرک در عبادت و توحید در عبادت است. در کنار این وظیفه و میثاق الهی، احسان به والدین قرار گرفته است تا نشان دهد تا چه اندازه میان خدا و والدین ارتباط است. بندگی خدای یکتا و یگانه با احسان به والدین و خدمت نیک به آنان پیوند خورده است.(بقره، آیه 83)

مصادیقی از احسان به والدین

شاید برای بسیاری از مردم واژه احسان و نیکی کردن به والدین تنها در قالب بیان الفاظ محبت آمیز و صله رحم و مانند آن خلاصه شده باشد؛ اما خداوند با بیان مصادیقی از احسان نشان می دهد که دایره احسان و نیکی کردن بسیار وسیع و گسترده است. گستره این احسان همه ابعاد زندگی را در بر می گیرد؛ زیرا در قرآن برخی از مصادیق احسان به والدین بیان شده تا معلوم و دانسته شود که چگونه باید به والدین احسان کرد.

بر اساس آموزه های قرآنی از مصادیق این احسان آن است که فرزندان هنگام مرگ بخشی از ترکه خود را در چارچوب عرف اجتماعی و پسندیده ها و هنجارهای مردمی برای والدین خویش قرار دهند و شان و شئون آنان را مراعات نمایند.(بقره، آیه 180)

هم چنین از مصادیق احسان به والدین، انفاق و پرداخت نفقات مالی به آنان است. خداوند در آیه 215 سوره بقره بیان می کند بهترین چیزها را به والدین خود انفاق کنیم؛ نه آن که بهترین ها را برای خود و خانواده خویش برداریم و میانه یا بدترین ها را به آنان دهیم و انفاق نماییم؛ چنین روشی بسیار نادرست و به دور از انجام تکلیف در چارچوب احسان به والدین است.

از مصادیق احسان به والدین آن است که هماره قول و کلام آنان را مقدم دارد و به ویژه در کهنسالی که آستانه تحمل والدین کاهش می یابد و غرولند می کنند و خواسته های کودکانه ای خواهند داشت، نمی بایست از انجام وظیفه و تکلیف الهی شانه خالی کرد و در مقام ابراز خستگی از انجام وظیفه واژه «اف» را بر زبان براند و نشان دهد از خدمت به والدین خسته شده و دیگر حوصله و توان انجام وظیفه را ندارد و دیگر خسته شده است. خداوند در آیه 23 سوره اسراء بیان می کند که در زمان پیری آنان نیازمند توجه فرزندان هستند و باید بیش تر در خدمت آنان باشند و از انجام وظیفه خسته نشوند و اف نگویند، بلکه هماره با آنان برخورد کریمانه داشته باشند و با کرامت با آنان سخن بگویند و پیش از آن که آنان خواسته خود را مطرح کنند در برآورد خواسته های آنان بکوشند و نگذارند تا کار به جایی رسد که آنان خواسته و نیاز خویش را مطرح کنند. اگر آنان نیاز خویش را مطرح کنند و فرزند به خدمت احسانی مشغول شود، این رویه در کهنسالی والدین مفید نخواهد بود بلکه باید فراتر از مقام اکرام و کرامت وارد شوند و پیش از طرح خواسته از سوی آنان، کمر به خدمت بسته و نیازهای آنان را برآورد ساخت.

به سخن دیگر، اگر در سالهای غیر از کهنسالی والدین به آنان خدمت می کنیم انجام خدمت در سطح احسان و نیکی خوب است؛ اما در سطح کهنسالی دیگر این سطح کفایت نمی کند، بلکه باید از سطح کرامت با آنان برخورد کرد، به ویژه که آنان در این سن حتی ممکن است درخواست ها و نیازهای خویش را مطرح نکنند و فرزند باید آن چنان به والدین نزدیک باشد که هنوز خواسته و نیاز خویش را مطرح نکرده اند آن را بداند و در انجام آن برآید. اَبى وَلاّد مى گويد: سَاَلْتُ اَبا عَبْدِاللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ: «وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» فَقالَ: اَلاِْحْسانُ اَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُما وَلا تُكُلِّفَهُما اَنْ يَسْأَلاكَ شَيْئا هُما يَحْتاجانِ اِلَيْهِ؛ معناى آيه «وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» را از امام صادق عليه السلام پرسيدم، فرمود: احسان به پدر و مادر اينست كه رفتارت را با آنها نيكو كنى و مجبورشان نكنى تا چيزى كه نياز دارند از تو بخواهند. «يعنى قبل از درخواست آنان نيازشان را برطرف كنى». (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 79)

البته باید دانست علاقه به خود و والدین گاهی انسان را از مسیر عقل و عدالت بیرون می برد و عواطف شدیدی چون حب ذات و محبت به والدین موجب می شود تا از انجام مسئولیت های الهی و اجرای و اقامه حدود و عدالت و قسط شانه خالی کند و بخواهد به سبب محبت به والدین، حقوق دیگران را مراعات نکرده و سهم و قسط آنان را نپردازد. بنابراین لازم است تا هماره عدالت قسطی را در همه حال به جا آورد حتی اگر علیه خودش و والدین خویش باشد. خداوند در آیه 135 سوره نساء بیان می کند کسانی عدالت قسطی را به تمام کمال برپا می دارند و از مصادیق قوامین بالقسط هستند که عدالت قسطی را حتی علیه خود و والدین خویش به کار گیرند. پس احسان به والدین نمی بایست مانع اجرای عدالت قسطی شود.

به هر حال، برخی از واجبات و تکالیف از برخی دیگر با اهمیت تر و برتر است. از جمله آن ها احسان به والدین در طول عمر و اکرام به آنان در کهنسالی است. اميرالمؤمنين امام على عليه السلام احسان و نیکی به والدین را بر اساس آموزه های قرآنی بزرگترين واجب دانسته و فرموده است: بِرُّ الوالِدَيْنِ اَكْبَرُ فَريضَةٍ؛ بزرگترين و مهمترين تكليف الهى نيكى به پدر و مادر است.(میزان الحکمه، ریشهری، ج 10، ص 709)

امام صادق عليه السلام نیز آن را یکی از برترين اعمال عبادی دانسته و می فرماید: اَفْضَلُ الْأَعْمالِ اَلصَّلاةُ لِوَقْتِها، وَبِرُّ الْوالِدَيْنِ وَالْجِهادُ فِى سَبيلِ اللّهِ؛ برترين كارها عبارتست از: 1 ـ نماز در وقت 2 ـ نيكى به پدر و مادر 3 ـ جهاد در راه خدا. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 85)

البته انسان باید میان همین واجبات به این نکته توجه کند که اگر والدین خواسته ای دارند در وقت موسع باید نخست به والدین رسید و نیاز نیست که نماز اول وقت خوانده شود. هم چنین در جهاد اگر واجب عینی نباشد و به میزان کفایه نیرو مجاهد است، خدمت به والدین و اُنس با پدر و مادر مقدم است.

در روایت است، مردى خدمت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آمد و گفت: پدر و مادر پيرى دارم كه به خاطر اُنس با من مايل نيستند به جهاد بروم، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: فَقَرَّ مَعَ والِدَيْكَ فَوَالَّذىِ نَفْسِى بِيَدِهِ لَاُنْسُهُما بِكَ يَوْما وَلَيْلَةً خَيْرٌ مِنْ جِهادِ سَنَةٍ؛ پيش پدر و مادرت بمان، قسم به آنكه جانم در دست اوست اُنس يكروز آنان با تو از جهاد يكسال بهتر است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 52)

هم چنین در همین رابطه تقدم و ترجیح والدین بر دیگر واجبات ، ابن مسعود مى گويد: سَئلْتُ رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله: اَىُّ الاَعْمالِ اَحَبُّ اِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ؟ قالَ: اَلصَّلاةُ لِوَقْتِها، قُلْتُ ثُمَّ اَىُّ شَيْىءٍ؟ قالَ: بِرُّالْوالِدَيْنِ، قُلْتُ: ثُمَّ اَىُّ شَيْىءٍ؟ قالَ: اَلْجِهادُ فِى سَبيلِ اللّهِ؛ از پيامبر گرامى صلي الله عليه و آله سؤال كردم محبوبترين كار پيش خدا كدام است؟ فرمود: نماز در وقت، گفتم: بعد از آن چه چيز؟ فرمود: نيكى به پدر و مادر، گفتم: بعد از آن چه چيز، فرمود: جهاد در راه خدا. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 70)

هم چنین آن حضرت(ص) نگاه به پـدر و مـادر را در هنگام سنجش با حج مقبول مقایسه کرده و فرموده است: ما وَلَدٌ بارٌّ نَظَرَ اِلى اَبَوَيْهِ بِرَحْمَةٍ اِلاَّ كانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حِجَّةٌ مَبْرُورَةٌ فَقالُوا: يا رَسُولَ اللّهِ وَاِنْ نَظَرَ فِى كُلّ يَوْمٍ مِائَةَ نَظْرَةٍ؟ قالَ: نَعَمْ اللّهُ اَكْبَرُ وَاَطْيَبُ؛ هر فرزند نيكوكارى كه با مهربانى به پدر و مادرش نگاه كند در مقابل هر نگاه، ثواب يك حجّ كامل مقبول باو داده مى شود، سؤال كردند، حتى اگر روزى صد مرتبه به آنها نگاه كند؟ فرمود: آرى خداوند بزرگتر و پاكتر است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 73)

امام رضا عليه السلام نیز در بیان عظمت پـدر و مـادر و اهمیت خدمت و احسان به آنان فرموده است:اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِثَـلاثَةٍ مَقْرُونٌ بِها ثَـلاثَةٌ اُخْـرى: اَمَرَ بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ، فَمَنْ صَلّى وَلَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلاتُهُ وَاَمَرَ بِالشُّـكْرِلَهُ وَلِلْـوالِـدَيْنِ، فَمَـنْ لَمْ يَشْـكُرْ والِدَيْهِ لَمْ يَشْـكُرِ اللّهَ، وَاَمَرَ بِاِتّقـاءِ اللّهِ وَصِلَةِ الرَّحِـمِ، فَمَنْ لَمْ يَصِـلْ رَحِـمَهُ لَمْ يَـتَّقِ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ؛ خداوند متعال فرمان داده سه چيز همراه سه چيز ديگر انجام گيرد: 1 ـ به نماز همراه زكات فرمان داده است، پس كسى كه نماز بخواند و زكات نپردازد نمازش نيز پذيرفته نمى شود؛ 2 ـ به سپاسگزارى از خودش و پدر و مادر فرمان داده است، پس كسى كه از پدر و مادرش سپاسگزارى نكند، خدا را شكر نكرده است؛ 3 ـ به تقواى الهى فرمان داده و به صله رحم، پس كسى كه صله رحم انجام ندهد تقواى الهى را هم به جا نياورده است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 77)

در این روایت ارتباط تنگاتنگی که خداوند میان عبادت و یکتاپرستی و احسان به والدین بیان کرده بود به خوبی بیان شده است. همین مطلب را می توان از روایتی دیگری به دست آورد که امام صادق عليه السلام در بیان احترام به پـدر و مـادر می فرماید. ایشان می فرماید: بِرُّ الْوالِدَيْنِ مِنْ حُسْنِ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِاللّهِ اِذْ لا عِبادَةَ اَسْرَعُ بُلُوغا بِصاحِبِها اِلى رِضَى اللّهِ مِنْ حُرْمَةِ الْوالِدَيْنِ الْمُسْلِمَيْنِ لِوَجْهِ اللّهِ تَعالى؛ نيكى به پدر و مادر نشانه شناخت شايسته بنده خداست؛ زيرا هيچ عبادتى زودتر از رعايت حرمت پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا انسان را به رضايت خدا نمى رساند. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 77)

از مصادیق احسان به والدین، انجام سفر طولانی برای دیدار آنان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: سِرْ سَنَتَيْنِ بِرَّوالِدَيْكَ، سِرْسَنَةً صِلْ رَحِمَكَ؛ دو سال راه برو به پدر و مادرت نيكى كن، يكسال راه برو و صله رحم انجام بده، يعنى اگر پدر و مادرت در فاصله دورى هستند كه دو سال بايد راه بروى تا به آنها برسى و نيكى كنى ارزش دارد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 65)

حال اگر بخواهیم به همسر یا فرزند یا والدین خود نیکی کنیم کدام را مقدم داریم. امام صادق عليه السلام از تقدم نیکی به والدین به ویژه مادر نسبت به دیگر افراد جامعه فرموده است: جاءَ رَجُلٌ اِلَى النَّبِىِّ صلي الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسُولَ اللّهِ مَنْ اَبِرُّ؟ قالَ: اُمَّكَ، قالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: اُمَّكَ، قالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: اُمَّكَ، قالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قالَ: اَباكَ؛ مردى خدمت پـيامبر صلي الله عليه و آله آمد و گـفت: اى رسول خدا به چه كسى نيكى كنم؟ فرمود: به مـادرت، عـرض كرد، بعـد از او بـه چه كسى؟ فـرمود: به مادرت، گفت: سپس به چه كسى؟ فرمود: به مادرت سـؤال كرد: سپس به چه كسى؟ فـرمود: به پـدرت؟ (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 84)

از مصادیق احسان به پـدر یکی آن چیزی است که امام كاظم عليه السلام از پیامبر(ص) نقل کرده است: سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله: ما حَقُّ الْوالِدِ عَلى وَلَدِهِ؟ قالَ: لايُسَمّيهِ بِاسْمِهِ، وَلايَمْشى بَيْنَ يَدَيْهِ، وَلايَجْلِسُ قَبْلَهُ وَلايَسْتَسِبُّ لَهُ؛ مردى از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله سؤال كرد: حقّ پدر بر فرزند چيست؟ حضرت فرمود: 1 ـ او را با نام صدا نكند 2 ـ در راه رفتن از او جلو نيفتند. 3 ـ قبل از او ننشيند 4 ـ كارى انجام ندهد كه مردم پدرش را فحش بدهند. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 45)

هم چنین از مصادیق احسان، نوعی حرکت در جامعه است به طوری که والدین هماره جایگاه برتر خود را حفظ کنند. امام صادق عليه السلام با اشاره به برخی از رفتارهای اجتماعی نسبت به والدین فرموده است: لاتَمْلَأْ عَيْنَيْكَ مِنَ النَّظَرِ اِلَيْهِما اِلاّ بِرَحْمَةٍ وَرِقَّةٍ، وَلا تَرْفَعْ صَوْتَكَ فَوْقَ اَصْواتِهِما، وَلا يَدَيْكَ فَوْقَ اَيْدِيهِما وَلا تَتَقَدَّمْ قُدّامَهُما؛ چشـمهايت را جـز از روى دلسـوزى و مهربـانى با پـدر و مادر خيـره مـكن و صـدايت را بلندتر از صـداى آنها نـكن دسـتهايت را بالاى دسـتهاى آنها مـبر، و جـلوتر از آنـان راه مرو. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 79)

امام صادق عليه السلام هم چنین به مصادیقی دیگر از احسان و اکرام در زمان حیات و ممات والدین اشاره کرده و فرموده است: ما يَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْكُمْ اَنْ يَبِرَّ والِدَيْهِ حَيَّيْنِ اَوْ مَيِّتَيْنِ، يُصَلِّىَ عَنْهُما وَيَتَصدَّقَ عَنْهُما وَيَحِجَّ عَنْهُما وَلَهُ مِثْلُ ذلِكَ، فَيَزيدُهُ اللّهُ(عزَّوجَلَّ) بِبِرِّهِ وَصَلاتِهِ خَيْرا كَثيرا؛ چه چيز مانع شخص مى شود وقتى كه پدر و مادرش زنده يا مـرده اند به آنـها نـيكى كند، به اين صـورت كه به نـيّت آنهـا نـماز بخواند، صـدقه بـدهد، حـجّ به جـا بياورد و روزه بـگيرد، زيـرا اگر چنـين كنـد ثـواب آنـها به پـدر و مـادر مى رسـد و بـه خـود شخص هم هـمانقـدر ثواب داده مى شود، به علاوه خداوند متعال به واسـطه كارهاى نـيك و نـماز او خير زيـادى به او عـطا مى كند. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 46) پس هر کسی خیر کثیر می خواهد باید به این امور بپردازد. خیر کثیر بر اساس آیات قرآنی شامل حکمت الهی و علوم حضوری لدنی نیز خواهد شد.(بقره، ایه 269)

بر اساس آموزه های قرآنی به هیچ وجه نمی توان با والدین مخالفت ورزید و تنها در امر شرک به خدا و کفر است که مخالفت جایز است. (عنکبوت، آیه 8؛ لقمان، ایه 15) بنابراین در هر کاری دیگر باید نسبت به والدین حتی اگر بدکار بودند اطاعت کرد و سخن آنان را گوش داد. امام باقر عليه السلام فرموده است: ثَلاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ (عَزَّوَجَلَّ) لاِحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً اَداءُ الاَمانَةِ اِلَى الْبَرِّ وَالْفاجِرِ وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفاجِرِ وَبِرُّ الْوالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كانا اَوْ فاجِرَيْنِ؛ در سه چيز خداوندمتعال به احدى اجازه ترك آنها را نداده است: 1 ـ اداى امانت به مرد نيكوكار و فاسق؛ 2 ـ وفاى به عهد و پيمان نسبت به نيكوكار و فاسق؛ 3 ـ نيكى به پدر و مادر، نيكوكار باشند يا فاسق و لااُبالى. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 56)

البته حضرت امام رضا عليه السلام در نوشته به مأمون توضیح کامل تری می دهد و می نویسد: بِرُّ الْوالِدَيْنِ وَاجِبٌ، وَاِنْ كانا مُشْرِكَيْنِ وَلاطاعَةَ لَهُما فِى مَعْصِيَةِ الْخالِقِ؛ نيكى به پدر و مادر واجب و لازم است اگر چه مشرك و كافر باشند، ولى در معصيت خدا نبايد اطاعتشان كرد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 72)

آثار و برکات احسان والدین و ترک آن

احسان و اکرام به والدین آثار و برکاتی بسیاری در زندگی انسان به جا می گذارد. این آثار شامل آثار مادی و دنیوی و نیز معنوی و هم چنین اخروی خواهد بود. اگر کسی عمر طولانی یا ثروت یا بهشت می خواهد در خدمت به والدین بکوشد. اگر علم و دانش و مقامات و مناصب دنیوی یا اخروی و معنوی می خواهد در اطـاعـت از والـدين بکوشد و در خدمت آنان باشد. در این باره حکایات و داستان های بسیاری است که در کتب گوناگون جمع آوری و تدوین شده است. در این جا به برخی از آثار و برکات احسان و اکرام به والدین اشاره می شود:

1. بهشت: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در این باره فرموده است: مَنْ اَصْبَحَ مُطيع الِلّهِ فِى الْوالِدَينِ اَصْبَحَ لَهُ بابانِ مَفْتُوحانِ مِنَ الْجَنَّةِ وَاِن كانَ واحِدا فَواحدا؛ كسى كه دستور الهى را در مورد پدر و مادر اطاعت كند، دو درب از بهشت برويش باز خواهد شد، اگر فرمان خدا را در مورد يكى از آنها انجام دهد يك درب گشوده مى شود. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 467) از امام رضا عليه السلام نقل شده كه فرمود: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: كُنْ بارّا وَاقْتَصِرْ عَلَى الْجَنَّةِ وَاِنْ كُنْتَ عاقّا فَاقْتَصِرْ عَلَى النّارِ؛ رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: نسبت به پدر و مادر نيكوكار باش تا پاداش تو بهشت باشد ولى اگر عاقّ آنها شوى جهنّمى خواهى بود. (اصول کافی، کلینی، ج 2، ص 348)
2. اعلی علیین : در ارزش اطاعت از پـدر و مـادر همین بس که انسان را در برترین جایگاه های معنوی و مقامات اخروی قرار می دهد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است: اَلْعَبْدُ الْمُطيعُ لِوالِدَيْهِ وَلِرَبِّهِ فِى اَعْلى عِلّييّنَ؛ بنده اى كه مطيع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قيامت در بالاترين جايگاه است. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 467)
3. مقام ابرار: از مصادیق احسان و اکرام به والدین حج از سوی آنان و پرداخت بدهکاری های آنان است. چنین اعمالی موجب می شود تا انسان به مقام ابرار در قیامت دست یابد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده است: مَنْ حَجَّ عَنْ والِدَيْهِ اَوْ قَضى عَنْهُما مَغْرَما بَعَثَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقيامَةِ مَعَ الاَبْرارِ؛ كسـى كـه به نـيّت پـدر و مادرش حجّ انجام دهد يا بدهكارى آنها را بپردازد خداونـد او را در روز قيامت با نيكان برمى انگـيزد. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 468)
4. رضایت و خشنودی خدا: خشنودى پـدر و مـادر موجب رضایت خداوند و خشم آنان موجبات خشم الهی را فراهم می آورد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله می فرماید: مَنْ اَرْضى والِدَيْهِ فَقَدْ اَرْضَى اللّهَ وَمَنْ اَسْخَطَ والِدَيْهِ فَقَدْ اَسْخَطَ اللّهَ؛ آنـ كه پـدر و مـادرش را خشـنود كـند، خـدا را خشـنود كـرده و كـسى كه پدر و مـادر خودرا به خشم آورد، خدا را به خشم آورده است. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 470)
5. در سایه عرش الهی: کسی که در خدمت والدین باشد در سایه عرش الهی است. امام صادق عليه السلام فرمود: بَيْنا مُوسَى بْنِ عِمْرانَ يُناجى رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ اِذْ رَأى رَجُلاً تَحْتَ عَرْشِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقالَ: يا رَبِّ مَنْ هذَا الَّذى قَدْ اَظَلَّهُ عَرْشُكَ؟ فَقالَ: هذا كانَ بارّا بِوالِدَيْهِ، وَلَمْ يَمْشِ بِالنَّمَيمَةِ؛ هنگامى كه حضرت موسى عليه السلام مشغول مناجات با پروردگارش بود، مردى را ديد كه در زير سايه عرش الهى در ناز و نعمت است، عرض كرد: خدايا اين كيست كه عرش تو بر او سايه افكنده است؟ خداوند متعال فرمود: او نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود و هرگز سخن چينى نمى كرد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 65)
6. افزايش عُـمر و روزى: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: مَنْ اَحَبَّ اَنْ يُمَدَّلَهُ فِى عُمْرِهِ وَاَنْ يُزادَ فِى رِزْقِهِ فَلْيَبِرَّ والِدَيْهِ وَلْيَصِلْ رَحِمَهُ؛ كسى كه دوست دارد عمرش طولانى و روزيش زياد شود، نسبت به پدر و مادرش نيكى كند و صله رحم به جاى آورد. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 475) در همین رابطه حنان بن سُدير مى گويد: كُنّا عِنْدَ اَبِى عَبْـدِاللّهِ عليه السلام وَفـينا مُيَـسِّرٌ فَذَكَـرُوا صِـلَةَ الْقَـرابَةِ فَقالَ اَبُوعَبْدِاللّهِ عليه السلام: يا مُيَـسِّرُ قَدْ حَـضَرَ اَجَلُـكَ غَيْـرَ مَرَّةٍ وَلامَرَّتَيْنِ، كُلُ ذلِكَ يُؤَخِّرُاللّهُ اَجَـلَكَ، لِصِلَتِكَ قَرابَتَكَ، وَاِنْ كُنْتَ تُريدُ اَنْ يُزادَ فِى عُمْرِكَ فَبِرَّ شَيْخَيْكَ يَعْـنِى اَبَوَيْكَ؛ در حضور امام صادق عليه السلام بوديم كه مُيّسِر هم در ميان ما بود، از رابطه خويشاوندى سخن به ميان آمد، امام صادق عليه السلام فرمود: اى مُـيَسِّر چـند بار اجل و مرگ تو فـرا رسـيده و هـر بار خـداوند آنـرا بخـاطر صِله رحم با خويشاوندانت تأخير انداخته اسـت، اگر مى خواهـى خداوند عمر تو را زياد كند به پدر و مادرت نيكى كن. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 84)
7. بهره مندی از نیکی فرزندان: دنیا هر چند جای تمام عکس العمل ها نیست، ولی بسیاری از واکنش ها را می توان در همین دنیا به چشم دید. اگر خوبی کردیم در همین دنیا آن را خواهیم یافت. از اثار نیکی به والدین بهره مندی خودمان از نیکی فرزندان ما خواهد بود؛ چنان رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: بِرُّوا آباءَكُمْ يَبِرُّكُمْ اَبْناءُكُمْ، عَفُّوا عَنْ نِساءِ النّاسِ تُعَفُّ نِسائُكُمْ؛ به پدرانتان نيكى كنيد تا فرزندانتان به شما نيكى كنند، از زنان مردم چشم پوشى كنيد تا ديگران نسبت به زنهاى شما چشم پوشى كنند. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 49)
8. عبادت در نگاه به والدین: اگر کسی بخواهد عبادت خدا کند و از آثار و برکات عبادت بهره مند شود، عبادتی بسیار ساده وجود دارد که آن نشستن در کنار والدین و نگاه کردن به ایشان است. پس حتی اگر سخنی نگوید و کاری نکند ولی به عشق و محبت به آنان در کنارشان بنشیند و با آنان نگاه کند، عبادت کرده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: نَظَرُ الْوَلَدِ اِلى وَالِدَيْهِ حُبّا لَهُما عِبادَةٌ؛ نگاه محبت آميز فرزند به پدر و مادرش عبادت است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 80)
9. مغفرت الهی : از دیگر مصادیق احسان زیارت قبر والدین است. در ثواب و ارزش این زيـارت قـبر والـدين همین بس که خداوند گناهان شخص را می آمرزد و او را از ابرار و نیکان قرار می دهد؛ چنان که رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: مَنْ زارَ قَبْرَ والِدَيْهِ اَوْ اَحَدِهِما فِى كُلِّ جُمُعَةٍ مَرَّةً غَفَرَاللّهُ لَهُ وَ كَتَبَ بِرّا؛ كسى كه قبر پدر و مادر يا يكى از آندو را در هر جمعه يكبار زيارت كند خداوند او را مى بخشد و او را نيكوكار مى نويسد. (کنزالعمال، هندی، ج 16، ص 468)
10. قبولی نماز و رد آن: از مصادیق احسان آن است که نگاه محبت آمیز به آنان داشته باشد که پیش از این مطرح شد. چنین نگاهی عبادت و موجب قبولی اعمال عبادی نیز می شود؛ بر خلاف آن نگاه تيز و خیره به پـدر و مـادر نه تنها مصداق عاق والدین است؛ چنان که امام صادق عليه السلام فرموده است: لَـوْ عَـلِمَ اللّهُ شَيْـئا اَدْنـى مِنْ اُفٍّ لَنَـهى عَـنْهُ، وَهُـوَ مِنْ اَدْنـَى الْـعُقُوقِ وَمِنَ الْعُـقُوقِ اَنْ يَنْـظُرَ الرَّجُـلُ اِلى والِـدَيْهِ فَـيُحِـدَّ النَّظَـرَ اِلَيْهِما؛ اگر خداوند چيزى كمتر از اُف (اوه) گفتن سراغ داشت از آن نهى مى كرد: و اُف گفتن از كمترين مراتب عاق شدن است. نوعى از عاق شدن اين است كه انسان به پدر و مادرش تيز نگاه كند و به آنان خيره شود(اصول کافی، کلینی، ج 2، ص 348)؛ بلکه اگر انسان فراتر از خیر و تند نگاه کردن که علامت خشو است ، نگاه خشم‏آلود به پـدر و مـادرش داشته باشد نمازش نیز مقبول نخواهد شد؛ چنان امام صادق عليه السلام فرموده است: مَنْ نَظَرَ اِلى اَبَوَيْهِ نَظَرَ ماقِتٍ، وَهُما ظالِمانِ لَهُ، لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ لَهُ صَلاةً؛ كسى كه از روى نفرت به پدر و مادرش كه باو ستم كرده اند نگاه كند، نمازش در درگاه الهى پذيرفته نمى شود. (همان، ص 50) اميرالمؤمنين عليه السلام نیز فرموده است: غمگين كردن پـدر و مـادر از مصادیق عاق والدین است. آن حضرت می فرماید: مَنْ اَحْزَنَ والِدَيْهِ فَقَدْ عَقَّهُما؛ كسى كه پدر و مادر خويش را غمگين سازد عاق والدين شده است و حقّ آنان را رعايت نكرده است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 46)
11. خشم الهی : رفتار بی ادبانه موجب خشم خداوند و معصومان(ع) می شود. در روایت است که امام صادق عليه السلام فرمود: اِنَّ اَبِى نَظَرَ اِلَى رَجُلٍ وَمَعَهُ اِبْنُهُ يَمْشِى وَالاِبْنُ مُتَّكِىءٌ عَلى ذِراعِ الاَبِ، قالَ: فَما كَلَّمَهُ اَبى مَقْتا لَهُ حَتّى فارَقَ الدُّنْيا؛ پدرم مردى را ديد كه پسرش همراهش راه مى رفت و به بازوى پدر تكيه كرده بود، (وقتى اين جريان را ديد) تا زنده بود از روى ناراحتى و خشم با او صحبت نكرد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 46)
12. خواری : درگيرى با پدر موجب خواری و ذلت در دنیا و آخرت است. امام صادق عليه السلام فرمود: ثَلاثَةٌ مَنْ عازَّهُمْ ذَلَّ: اَلْوالِدُ وَالسُّلْطانُ وَالْغَريمُ؛ هر كس با اين سه نفر كشمكش كند خوار مى گردد: پدر، سلطان حق و شخص بدهكار. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 71)
13. محروميّت از بهشت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اِيّاكُمْ وَعُقُوقَ الْوالِدَيْنِ، فَاِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسيرَةِ اَلْفَ عامٍ وَ لايَجِدُها عاقٌّ وَلاقاطِعُ رَحِمٍ؛ از عاقّ والدين شدن بپرهيزيد، زيرا با اينكه بوى بهشت از مسافت هزار سال به مشام مى رسد، عاق والدين و كسى كه قطع رحم كند آن بو را احساس نخواهد كرد؛ يعنى بيش از هزار سال از بهشت فاصله دارد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 62) امام صادق عليه السلام نیز فرمود: لايَدْخُلُ الْجَنَّةَ الْعاقُّ لِوالِدَيْهِ وَ الْمُدْمِنُ الْخَمْرِ وَ الْمَنّانُ بِالْفِعالِ لِلْخَيْرِ اِذا عَمِلَهُ؛ عاقّ والدين و شرابخوار و انسان خيّر منت گذار وارد بهشت نمى شوند. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 74)
14. محروم از نظر الهی : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اَرْبَعَةٌ لايَنْظُرُ اللّهُ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ، عاقٌ وَ مَنّانٌ وَ مُكَذِّبٌ بِالْقَدَرِ وَمُدْمِنُ خَمْرٍ؛ در قيامت خدا به چهار گروه نظر رحمت نخواهد كرد:1 ـ عاق والدين ؛ 2 ـ منّت گذار ؛ 3 ـ منكر قضاء و قدر؛ 4 ـ شرابخوار . (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 71)
15. مجازات دنیوی: چنان که گفته شد برخی از اعمال در همین دنیا کیفر داده می شود. از جمله آن ها عاق والدین است. پيامبر گرامى اسلام صلي الله عليه و آله فرمود: ثَلاثَةٌ مِنَ الذُّنُوبِ تُعْجَلُ عَقُوبَتُها وَلاتُؤَخَّرُ اِلَى الاخِرَةِ: عُقُوقُ الْوالِدَيْنِ، وَ الْبَغْىُ عَلَى النّاسِ وَكُفْرُ الاِحْسانِ؛ كيفر سه گناه به قيامت نمى ماند ؛ يعنى در همين دنيا مجازات مى شود: 1 ـ عاق پدر و مادر؛ 2 ـ ظلم و تجاوز به مردم؛ 3 ـ ناسپاسى در مقابل احسان و نيكى. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 74)
16. تیرگی آسمان : از جمله اثار گناه عاق والدین و ناراحتی آنان، تیرگی آسمان است. امام صادق عليه السلام فرمود: اَلذُّنُوبُ الّتِى تَظْلِمُ الْهَواءَ عُقُوقُ الْوالِدَيْنِ؛ از گناهانى كه هوا را تيره و تار مى كند عاقّ والدين شدن است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 74)
17. مقام عاصی و شاقی : کسی که گرفتار عـاقّ والـدين است انسانی است که گرفتار شـقاوت و عصیان است. امام صادق عليه السلام فرمود: عُقُـوقُ الْـوالِدَيْنِ مِنْ الْـكَبائِرِ لاِنَّ اللّهَ (عَزَوَجَلَّ) جَـعَلَ الْــعاقَّ عَـصِيّا شَـقِيّا؛ عاقّ پدر و مـادر شدن از گــناهان كبيره است، زيرا خداوند متعـال عاقّ والدين را گنـاهكارِ شـقى شمرده است. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 74)
18. سختی جان کندن: رضایت والدین موجبات آسانی جان کندن و عـاقّ والـدين موجب سختی جان کندن است حتی اگر فرد بسیار اهل خیر و تقوا و عمل خیر باشد. امام صادق عليه السلام فرمود: اِنَّ رَسُـولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله حَضَـرَ شـابّا عِنْـدَ وَفـاتِهِ فَقالَ لَهُ: قُلْ: لااِلهَ اِلاَّاللّهُ، قـالَ: فَاعْـتَقَلَ لِسـانُهُ مِـرارا فَقـالَ لاِمْـرَئَةٍ عِنْـدَ رَأسِهِ: هَـلْ لِهذا اُمٌّ؟ قـالَتْ: نَعَمْ اَنـَا اُمُّـهُ، قالَ: اَفَـساخِـطَةٌ اَنْـتِ عَلَيْهِ؟ قالَتْ: نَعَـمْ ما كَلَّمْتُهُ مُنْـذُسِتَّ حِجَجٍ، قـالَ لَـها: اِرْضـى عَـنْهُ، قـالَتْ: رَضـِىَ اللّهُ عَـنْهُ بِرِضـاكَ يـا رَسُولَ اللّهِ: فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: قُلْ: لااِلَهَ اِلاَّاللّهُ قالَ: فَقـالَهَا … ثُمَّ طَفَى ؛ هنگام مرگ جوانى، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كنار بستر او حضور يافتند و به جوان فرمودند: بگو لااِلهَ اِلاَّاللّهُ، فرمود: زبانش بند آمد، چند بار تكرار كرد ولى زبان او بند شد، پيامبر صلي الله عليه و آلهبه زنى كه كنار جوان بود فرمود: آيا اين جوان مادر دارد؟ زن گفت: بله، من مادر او هستم، فرمود: آيا از او ناراضى هستى؟ زن گفت: بله شش سال است با او صحبت نكرده ام، فرمود: از او راضى شو، زن گفت: يارسول اللّه بخاطر رضايت تو خدا از او راضى شود. (من از او راضى شدم) سپس پيامبر صلي الله عليه و آله بجوان فرمود: بگو لااِلَهَ اِلاَّاللّهُ، جوان در اين هنگام گفت: لااِلهَ اِلاَّاللّهُ و پس از لحظاتى مرد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 75)
19. بخشش الهی و عدم غفران: عـاقّ والـدين و رضایت آنان موجب رضایت خداوندی و خشم اوست. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: يُقالَ لِلْعاقِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنِّى لااَغْفِرُ لَكَ وَيُقالُ لِلْبارِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنِّى سَاَغْفِرُلَكَ؛ به عاقّ والدين از (طرف خدا) گفته مى شود: هر كارى مى خواهى انجام بده ديگر تو را نمى بخشم و به نيكوكار (نسبت به پدر و مادر) هم گفته مى شود: هر چه مى خواهى انجام ده تو را مى بخشم. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 80)
20. پذیرش توبه : نيكى‏به‏والدين موجب پذیرش توبه است. البته دعا مادر در این زمینه کارسازتر است؛ چنان که امام سجاد عليه السلام فرموده است: جاءَ رَجُلٌ اِلَى النَّبِىِّ صلي الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسُولَ اللّهِ ما مِنْ عَمَلٍ قَبِيحٍ اِلاَّ قَدْ عَمِلْتُهُ فَهَلْ لِى تَوْبَةٌ؟ فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: فَهَلْ مِنْ والِدَيْكَ اَحَدٌ حَىٌّ؟ قالَ: اَبى: قالَ: فَاذْهَبْ فَبِرَّهُ قالَ: فَلَمّا وَلّى قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: لَوْ كانَتْ اُمُّهُ؛ مردى خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله رسيد و گفت: اى رسول خدا، من هيچ كار زشتى نمانده كه انجام نداده باشم، آيا مى توانم توبه كنم؟ رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: آيا هيچ يك از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم. حضرت فرمود: برو به او نيكى كن تا آمرزيده شوى. وقتى او راه افتاد پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: كاش مادرش زنده بود؛يعنى اگر او زنده بود و به او نيكى مى كرد، زودتر آمرزيده مى شد. (بحارالانوار، مجلسی، ج 74، ص 82)