هجو، شعری باطل و گناهی بزرگ

بسم الله الرحمن الرحیم

شعر هماره به عنوان یک دستگاه تبلیغاتی از سوی حاکمان و مردم به خدمت گرفته شده و می شود. این رسانه قوی اکنون با موسیقی نه تنها در تغییر افکار بلکه رفتارهای اجتماعی جوامع چنان تاثیرگذار است که نمی توان از آن غافل ماند. البته این ابزار همانند بسیاری از ابزارها کارکردهای متقابلی دارد و می تواند ابزاری برای احقاق حق یا ابزاری شیطانی شود. اشعار باطل از جمله هجویات یکی از بدترین هاست که شخصیت افراد را نشان می گیرد. نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا تحلیل و توصیه اسلام در این موضوع را به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شعر حکمت آمیز و شعر باطل

شعر یک دستگاه بیانی خاص و بسیار لطیف و ظریفی است که به دلیل شیوایی و رسایی و زیبایی و آهنگ بسیار مورد پسند انسان است. اشعار عواطف و احساسات و حتی رفتارهای بشر را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. این گونه است که اشعار در میدان جنگ و رزم موجب تحریک و تحرکات بسیاری می شود و شورجنگی را به شدت افزایش می دهد؛ البته در جهت معکوس نیز عملکردهای آن نیز محسوس و مشهود است؛ زیرا بسیاری از مردم تحت تاثیر اشعار و آهنگ و موسیقیایی آن دچار افسردگی و حزن شدید می شوند؛ پس شعر می تواند هیجانات را در آدمی برانگیزاند و تقویت کند و او را به دو سمت متقابل شادی و اندوه بکشاند.

در تعریف شعر آمده که شعر، در لغت به معناى سخن منظّم و با وزن و قافيه است(لسان العرب، ج 7، ص 132، «شعر»؛ كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج 1، ص 1030، «الشّعر») كه گوينده اش قصد كرده باشد آن را با وزن و قافيه ادا كند(المصباح، ج 1 – 2، ص 315، «الشّعر») و بيشتر خيال آفرين و احساس انگيز است.( لغت نامه، ج 9، ص 12608، «شعر»)

از آن جایی که شعر تاثیر شگرفی بر روح و روان آدمی به جا می گذارد افرادی چون افلاطون که قایل به مدیریت عقلانی جامعه هستند، با شاعران مخالفت می ورزند. افلاطون در کتاب «جمهوریت» شاعران را از آرمانشهر خود بیرون می‌راند و معتقد است که آنان ذهن جوانان را فاسد می‌سازند. به نظر وی قدرت شعر در ایجاد هیجان یا افزایش آن در مجموع ضد مدیریت جامعه است؛ زیرا جامعه را نمی توان با احساسات و عواطف مدیریت کرد، بلکه عقلانیت است که می تواند جامعه را به سمت و سوی کمال و اهداف متعالی هدایت کند.

البته شاگرد وی ارسطو معتقد است که از قدرت شعر در جهت اصلاح امور فردی و اجتماعی می‌توان کمک گرفت. او بر این باور است که شعر و به ویژه تراژدی دارای قدرت تهذیب و پالایش است. (نگاه کنید: احمدی، بابک؛ حقیقت و زیبایی، نشر مرکز، چاپ اول، 1374؛ ص 59 و 64)

شعر همچون پالایشگاهی است که مس وجود انسان را تبدیل به زر می‌کند و می‌تواند رذیلت‌های اخلاقی را از روح و روان انسان بزداید و فضیلت‌های اخلاقی را در وجود او نهادینه سازد. به‌همین سبب، رسالت شاعر را رسالتی پیامبرگونه می‌داند؛ یعنی کسی که به او موهبت قدرت دیدن ماورای اشیای آن سوی دنیای واقعی، جوهر پنهان در جهان معنی و حقیقت بخشیده شده است. این توانِ درک جان جهان از یک سو و بیان نوستالژیک آن در قالب کلام آهنگین، بدون شک عواطف را بر می‌آشوبد و اشک را، که نمادی از هوای ابری درون آدمی است، روان می‌سازد.

پس شکی نیست که شعر به سبب تاثیر مستقیم بر عواطف و احساسات بشر و توان برانگیختگی می تواند کارکرد دوگانه و متقابلی داشته باشد.

از نظر اسلام شعر می تواند حق یا باطل باشد. اصولا تاثیرگذاری بر روح و روان و عواطف و احساسات بشر امری نادرست و باطل نیست؛ بلکه آن چه موجب خوب و بد شعر می شود، نیات شاعر و مفاد شعر است. پیامبر گرامی اسلام (ص) در یک عبارت کوتاه شعر را به دو قسم دسته بندی می کند. ایشان می فرماید: «إِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحِکْمَةً؛ به راستی که بعضی از اشعار حکمت است.(من لایحضره الفقیه، الشیخ الصدوق، ج4، ص379)

شکی نیست که حکمت به معنای سخن محکم و استواری که هدفمند بوده و به دور از لغو و لهو است، سخنی مثبت و بسیار مهم است. سخن محکم و حکیمانه از حکیم بر می آید و کسی که حکیم باشد و حکمت به او داده شده باشد، به او خیر کثیر داده شده است؛ چنان که خداوند در این باره می فرماید: يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ؛ خدا به هر كس كه بخواهد حكمت مى‏بخشد، و به هر كس حكمت داده شود، به يقين، خيرى فراوان داده شده است و جز خردمندان، كسى پند نمى‏گيرد.(بقره، آیه 269)

از تقسیم پیامبر (ص) این معنا به دست می آید که برخی از اشعار غیر حکمتی هستند و نمی توان آن را تایید و تصحیح کرد و صحیح دانست. اقبال لاهوری نیز بر اساس که پیامبران فرستادگان خداوند حکیم بوده و سخن به حکمت می گویند، چنین در مقام شعر حکیمانه می سراید: شعر را گر حکمت و روشنگری است/   شاعری هم شیوه پیغمبری است.

تقسیم شعر از منظر قرآن

خداوند در آیات قرآنی شعر را به دو دسته بخش کرده است: 1. شعر حق و ارزشمند: از نظر قرآن شعر برگرفته از ايمان، عمل صالح، ياد خدا و براى دفاع از مظلوم، شعرى ارزشمند است(شعراء، آیات 224 تا 227)؛ 2. شعر بی ارزش و باطل: به نظر قرآن، شعرِ فاقد هدف الهى، شعری بى ارزش و باطل است.(همان)

در این آیات استثنا شدن شُعراى مؤمن دارای عمل صالح و متذکر به خدا و مدافع مظلوم دلالت مى كند كه مقصود آيه، گويندگان شعر باطلند. طبرسى(ره) هم، عبارت قرآنی«فى كلّ واد…» را به ستايش باطل از سوی شاعران باطل تفسير كرده است.(مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 325)

نقش مثبت و منفی شعر از نظر قرآن

از آیات قرآنی به دست می آید که شعر دو نقش متقابل و متضادی را می تواند داشته باشد.

نقش مثبت شعر را می توان در اموری چون :

1. عدالت خواهی: از نظر قرآن شعر ارزشمند که حکیمانه و حق گرایانه است می تواند از ابزارهای كارآمد براى عدالت خواهى و مبارزه با ظلم و ستم باشد و مردم را به عدالت تشویق و به مبارزه علیه ظلم و ستم دعوت، ترغیب و تشویق کند.(شعراء، آیات 224 تا 227)
2. حمایت و دفاع از مظلوم: هم چنین شعر می تواند با بیان حقایق و مطالب حکیمانه و افشای ظلم ظالمان به حمايت از مظلومان بپردازد و مردم را نیز به این حمایت دعوت و تشویق نماید.(همان)
3. هدایت: یکی دیگر از نقش های ارزشمند شعر از منظر قرآن همان نقش هدايتگری و سوق دادن انسانها به سوى ايمان و عمل صالح است.(همان)
4. یاد خدا: شعر می تواند به عنوان شعر حکیمانه و ارزشمند، حامل ياد خدا باشد و مردم را متذکر به یاد خدا گرداند.(همان) اما نقش منفی شعر که در قرآن بیان شده عکس این رویه است؛ یعنی اشعاری که غیر حکیمانه است و با تزیین باطل تلاش می کند تا آن را زیبا و حق جلوه داده و مردم را به سمت باطل و گناه و زشتی سوق دهد و برای باطل و بدی و زشتی ارزشی کاذب ایجاد کند. خداوند شعر منفی را دارای نقشی مخرب در جامعه دانسته و درباره آن به موارد زیر اشاره می کند:
5. گمراهی: از کارکردهای منفی شعر می توان به نقش شعر باطل، در گمراهى و انحراف آدميان اشاره کرد.(شعراء، آیه 224)
6. هجو: شعر باطل، از ابزار های مهم دشمنان براى هجو پيامبر(ص) و مسلمانان و دعوت های الهی آنان بوده است.(همان) از دیروز تا امروز این نقش هماره مورد استفاده بوده است و دشمنان با شعر باطل می کوشند تا حقیقت را دگرگونه جلوه دهند. هجو شعری نوعی کاریکاتوری است که از سوی دشمنان ترسیم می شود تا چهره نورانی پیامبر(ص) و مومنان دگرگونه و زشت نمایش داده شده و مردمان را از آنان بیزار کرده و فراری دهند و اسلام هراسی را در جامعه بشری گسترش دهند.

ویژگی شاعران مومن

از نظر قرآن شاعران مومن دارای ویژگی ها و صفات زیر هستند:

1. اهل ذکر: آنان اهل ذکر الهی بوده و در اشعار خویش مردم را به یاد خدا می اندازند(شعراء، آیات 224 تا 227)؛
2. اهل عمل صالح: شاعران مومن اهل عمل نیک و صالح بوده و در شعر خویش به این امور دعوت کرده و مردم را بدان تشویق می کنند و موجبات انگیختگی مردم به کار خوب می شوند.(همان)
3. عدالت خواه: هم چنین آنان عدالت خواه بوده و برای عدالت شعر می گویند و به دفاع از عدالت می شتابند و دیگران را به عدالت خواهی ترغیب می کنند.(همان)
4. ظلم ستیزی: در همین راستا ظلم ستیز بوده و با ظلم میانه ای نداشته و رسواگر ظالمان هستند.(همان)
5. دفاع و حمایت از مظلوم: در اشعار خویش به حمایت و دفاع از مظلوم بر می خیزند و مردم را نیز بدان تشویق و ترغیب می کنند.
6. اجتناب از دروغ: از دروغ به عنوان گناه کبیره اجتناب می کنند و هرگز در شعر خویش به دروغ متوسل نمی شوند تا احساسات مردم را برانگیزند؛ هر چند که گفته اند شعر اگر دروغش بزرگ تر و قوی تر باشد، تاثیرگذارتر است؛ چرا که از نظر آنان این شیوه شیطانی است و هدف وسیله را توجیه نمی کند.(همان)
7. اجتناب از خیال پردازی: اهل اختیال و خیال پردازی دروغین نیستند؛ زیرا این شیوه پیوند خوردن با روح شیطان است و مومن از شیطان و شیطنت اجتناب می کند.(همان)

از ویژگی ها و صفات شاعران مومن می توان دریافت که نگاه شاعران مومن هماره حکیمانه بوده و جنبه های اجتماعی برای آنان نه تنها در اولویت قرار دارد بلکه اصولا شعر را با کارکردهای اجتماعی آن می پسندند و به آن گرایش دارند. البته شعر عرفانی و اخلاقی در همین راستا معنا و مفهوم می یابد؛ زیرا تزکیه نفس و متخلق به اخلاق الهی شدن در نهایت در کارکردهای اجتماعی و سبک زندگی بشر خود را نشان می دهد.

ویژگی ها و صفات شاعران گمراه

از نظر قرآن شاعران گمراه و باطل گرا همان شاعران شیطانی هستند که از شیطان الهام و دستور می گیرند و وحی و الهامات شیطانی است که آنان را هدایت و مدیریت می کند و آنان زبان شیطان هستند. از مهم ترین ویژگی ها و صفات آنان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. گمراه گری: شاعران گمراه همان طوری که خودشان گمراه هستند در شعر مردمان را به گمراهی دعوت می کنند و به آن سمت سوق می دهند.(شعراء، آیه 224)
2. زبان شیطان: آنان زبان شیطان بوده و همان چیزی که شیطان به آنان القاء می کنند می سرایند.(شعراء، آیات 221 تا 224) از این روست که خداوند در این ایات نام شعراى منحرف را در پى آياتى آورده كه بيانگر نزول شياطين بر قلب دروغ پردازان گنه پيشه است، تا این گونه نوعى ارتباط بين این شاعران گمراه را با شيطان بيان مى كند.
3. سرگردان در ودای حیرت: آنان به سبب این که در راه نیستند هماره در وادی حیرت سرگردان هستند و از این شاخه به آن شاخه می پرند و هیچ فکر و اندیشه ثابتی نداشته و پوچ گرایی و بی معنایی در واژگان و اشعار آنان موج می زند.(شعراء، آیات 224 و 225)
4. جاهل و نادان: از دیگر خصوصیات آنان فقدان علم و عقل و گرایش به سفاهت و جهالت و نادانی است. از همین روست که جاهلان و نادان و سفیهان به این شاعران و شعر ایشان گرایش دارند.(همان)
5. دروغ پرداز: آنان چون حقیقت را نمی شناسند و باور ندارند، به باطل و دروغ گرایش داشته و در شعر دروغ پردازی را به اوج می رسانند.(شعراء، آیات 224 تا 226)؛ چرا که عبارت «فى كلّ واد يهيمون» يعنى در هر زمينه دروغ مى گويند. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 325) در حقیقت شاعر باطل چيزى مى گويد كه عقيده به آن ندارد و مطابق با واقع نيست تا حدّى كه گفته شده: بهترين شعر، دروغ ترين آن است. (تفسير التحريروالتنوير، ج 9، جزء 19، ص 209)
6. خیال پرداز: خيال پردازى باطل، از ويژگيهاى شاعران گمراهگر و باطل است.(شعراء، آیات 224 و 225)؛ چرا که صناعت شعر، مبتنى بر تخيّل و تصوير غير واقع به جاى واقع است. (الميزان، ج 15، ص 331)
7. دشنام دهندگان: از ویژگی ها و صفات شاعران گمراهگر این است که آنان از دشنام دهندگان هستند.(شعراء، آیه 224) بنا بر يك احتمال، مقصود از «الشّعراء» در آیه همان شاعران دشنام دهنده فاسق است. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 325)
8. گوینده بی عمل: گفتار بدون عمل، از صفات شاعران منحرف و گمراهگر است(شعراء، آیات 224 تا 226)؛ یعنی خودشان چیزی می گویند ولی بدان عمل نمی کنند، دیگران را به جنگ می خوانند و خودشان از معرکه می گریزند.
9. سرزنش شده خدایی: شاعران گمراه از سوی خداوند مورد سرزنش قرار گرفته اند.(شعراء، آیه 224) در روايتى از امام باقر و صادق(عليهما السلام) آمده كه مقصود از «الشّعراء» گروهى اند كه در راه گمراهى، دانش آموخته، به گمراهگرى پرداختند. (تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 70، ح 104) پس آنان همانند بلعم باعورا هستند که می توان از آنان به سگ های زبان بر آمده تعبیر کرد.(اعراف، آیات 175 و 176)

هجویات از القائات شیطانی و گناه

هجاء و هجو ، ضد مدح و ثنا را گویند . از همین رو، هجو را مترادف ذمّ دانسته اند که البته فرقی اندک و ظریف میان آن است البته برخی گفته‏اند : هجاء ذکر معایب و کاستی‏ها و بازگو کردن زشتی ها است.

پس شعر هجوی، شعرى مشتمل بر بدگويى، بيان عيب و نقص ديگران است که پيامد آن لكّه دار كردن حيثيت افراد و بى حرمتى آنان است. چنین شعری بی گمان نمی تواند از الهامات الهی و القائات وحیانی باشد، بلکه القائات و الهامات شیطانی است؛ زیرا این شیطان است که به زشتی و بدی دعوت می کند و تزیین گر باطل به حق است تا مردمان را فریب دهد. در حقیقت شاعران هجوگو زبان گویای شیطان هستند و از همین روست که هجوگویی قطعاً از گناهان كبيره دانسته شده است.(نگاه کنید: مكاسب محرمه ، شيخ انصارى، ج2، ص 117)

شیخ انصارى علیه الرحمه هم چنین مى‌فرماید: هجو کردن مؤمن، از روى قرآن و سنت و اجماع و عقل حرام است. زیرا در هجو مؤمن، عیب‌جوئى و طعنه زدن و غیبت کردن و سرزنش نمودن و سر فاش کردن است. و هریک از این امور، گناه کبیرۀ هلاک‌کننده است. پس تمام آنچه در امور مذکور ذکر شد، شامل آن نیز مى‌شود. و اگر هجو به چیزى کند که در او نباشد، بهتان نیز هست.

فرقى در حرمت هجو مؤمن بین فاسق و غیر آن نیست. و خبرى که در آن، امر به مذمت کردن از فاسقین شده، مراد بى‌ایمانها، یا آنانى است که فسق آشکار دارند؛ و اما هجو غیر مؤمن حرام نیست، چون احترامى ندارد. چنانچه جایز است هجو کردن هر صاحب بدعتى را به آنچه در او است به قصد اینکه شناخته شود و کسى در دامش نیفتد.

در آموزه های اسلامی چند نوع شعر به عنوان شعر باطل و ناروا معرفی شده است که عبارتند از:

1. هجوى: تعریف آن بیان شده است.
2. تشبيبى: شعرى كه حاوى سخنان شهوت انگيز و مفسده زا بوده و موجب اغواى جوانان و ايجاد عشق هاى مجازى و خيالى مى گردد كه به بى بند و بار كردن و به فحشا كشاندن انسان ها مى انجامد و از نظر اسلام محكوم و مذموم است.
3. مدح و ذم بى مورد: گاهى شاعر براى مدح و ثناى نااهلان و ستمگران يا نكوهيدن صالحان شعرى را مى سرايد كه چنين شعرى باطل و درآمد آن حرام است.

شیخ طوسی در کتاب مبسوط خویش می نویسد: الشعر ما لم يكن فيه هجو و لا فحش ولا تشبيب بامرئة لا يعرفها ولاكذب, مباح على كراهية فيه عندنا؛ تا زمانى كه شعرى مشتمل بر فحش و هجو و تشبيب و دروغ نباشد, جايز است, اما از نظر ما كراهت دارد. (المبسوط، ج8، صص 225 و227، باب الشهادات)

از نظر اسلام، بدگویی، دشنام دادن و استهزاء و تمسخر مومنان به هر شکلی گناه و حرام است و گاه حتی ابعاد حقوقی پیدا کرده و جرم دانسته می شود. هجویات به عنوان شاخه ای از دشنام، بدگویی و فحش و تمسخر و استهزاء خالی از این حکم نیست. (توبه، آیات 65 و66 و 79 و 80؛ حجرات، آیه 11؛ همزه، آیه 1؛ و آیات بسیار دیگر)

خداوند در آیه 11 سوره حجرات می فرماید: غیبت همدیگر را نکنید، مگر دوست دارید گوشت برادر میته را بخورید»، این آیه غیبت را حرام کرده و پس هجو به طریق اولویت حرام است.

هجویات در اسلام تنها نسبت به دشمنانی که هجو می گویند جایز دانسته شده است. پيامبر(ص) در مسجد به حسّان، شاعر ويژه اش مى فرمود: با شعرهايت دشمنانم را هجو كن. در کتب فقهی امامیه نیز تنها شعر هجوی در پاسخ به هجو آن نیز نسبت به دشمنان پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) جایز و روا دانسته شده است.( نگاه کنید: الذكرى, ج3/124; جامع المقاصد, ج2/151; بحارالانوار, ج83/363; جواهر الكلام, ج14/120ـ121; مصباح الفقيه بحث صلاة الجماعة)

رسول خدا(ص) فرمود : ” انَّ اللَّه لا یحبّ الفاحش المتفحش الصیّاح فی الأسواق ؛ خداوند فحش دهنده بسیار دشنام گوی را که در بازارها عربده و فریاد می‏کشد ، دوست نمی دارد. “(نهج الفصاحه، حدیث 713)

پیامبر(ص) هم چنین فرمود: پیامبر (ص) فرمود : « المؤمن لیس بلعّان ؛ مؤمن بسیار نفرین کننده نیست. »(صحیح ترمذی، ترمذى، ج 8، ص 149)

آن حضرت (ص) هم چنین فرموده است: پیامبر فرمود : « لاتسبوا الناس فتسبوا العداوة منهم ؛ به مردم فحش و ناسزا نگویید که از آنان عداوت و دشمنی خواهید دید. »