جهاد یکی از مهم ترین وظایف و مسئولیت های فردی و اجتماعی هر مسلمان است؛ به ویژه که کارکردهای متعدد و آثار دنیوی و اخروی و مادی و معنوی بسیار بر آن بار می شود؛ زیرا اگر حتی جهاد به مفهوم نظامی آن تنها معیار سنجش و داوری باشد به سبب آن که نمادی از خلوص و اخلاص مجاهد است، گامی بلند برای دست یابی به همه مفهوم عبودیت ربوبی است؛ از این رو شهیدان تنها یک بار مرگ را تجربه کرده و عوالم برزخی و غیر برزخی را به سرعت طی می کنند و همه ابعاد زمانی را پشت سر می گذارند.
این گونه است که شهيدان برخلاف عموم مردم، در مسير كمالي خويش تا مقام فناي ذاتي، دوبار مرگ و هم چنين دوبار زندگی (غافر آيه 11)را تجربه نخواهند کرد؛ زیرا کسی که بیرون از دایره زمان و زمانیات قرار مي گيرد و به مقام عبودیت محض می رسد، هر چند که این عبودیت محض از نوع عبوديت مُخلِصان (به کسر لام) و نه مُخلَصان (به فتح لام) باشد، با این همه، نهایت کمالاتی است که انسان با تلاش و مجاهدت می تواند بدان برسد.
با این نگاه قرآنی نسبت به مقام مجاهدان و به ویژه کسانی که به مقام شامخ و بلند شهادت دست می یابند، می توان گفت که جهاد، یکی از کوتاه ترین راه های دست یابی به مقام عبودیت ربویی است؛ زیرا دیگران، پس از سال ها ریاضت و شب زنده داری و مجاهدت های بسیار به همان مقامی می رسند که شهیدان با مجاهدت و شهادت خویش می رسند. از اين روست كه در آموزه هاي قراني مقام مجاهدان بسيار بلند دانسته شده و بسياري از امور از ايشان به گونه سلب شده است كه از آن جمله مي توان به وجوب نماز شب و تهجد شبانه اشاره كرد كه از مجاهدان برداشته شده است. (مزمل آیه20)
بي گمان ، بازخوانی کارکردها و آثار جهاد می تواند افزون بر بیان نقش و اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی، انسان را برای کسب مقام مجاهدان و شهیدان ترغیب کند. از این رو، در مقاله حاضر به آثار و کارکردهای جهاد از منظر قرآن پرداخته می شود تا حقیقت جهاد چنان که هست و تفاوت های آن با جنگ و خونریزی معلوم گردد.
البته ذکر این نکته خالی از لطف نیست که جهاد به معنای عام آن در اسلام به دو گونه جهاد اکبر و جهاد اصغر تقسیم شده که جهاد اکبر به مبارزه با نفس و هواهای نفسانی و تلاش برای خودسازی و تهذیب درونی اطلاق می شود و جهاد اصغر به مبارزه بیرونی با دشمنان اسلام گفته می شود و آنچه در این مقاله مطرح شده عموما ناظر بر این بخش از جهاد یعنی جهاد اصغر است.
چیستی جهاد
جهاد که از ماده جهد به معنای مشقت و رنج است (معجم مقاییس اللغه ، ج1 ص486 ذیل ماده جهد) در کاربردهای شرعی به هر گونه تلاش و بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلای کلمه اسلام و اقامه و برپایی شعایر ایمان اطلاق می شود. (جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، ج21 ص3)
جهاد بر خلاف جنگ براساس انگیزه های مادی و مالی انجام نمی شود چنان که هدف از آن کشتن انسان دیگری نیست، بلکه بخشیدن حیات به جامعه ای است که به هر طریقی گرفتار علل و عوامل ضدکمالی شده است و مجاهدان با تیغ تیز شمشیر، غده ها و بخش های بیمار را از جامعه می زدایند و می کوشند تا فرصت تازه ای به دیگر افراد جامعه بخشند تا در یک فضای مناسب، با بهره مندی از آزادی فکری و آموزه های وحیانی و عقلانی و عقلایی، مسیر کمالی خود را بیابند و در یک گفتمان مثبت و سازنده قرارگرفته و رشد و نمو کنند؛ زیرا در بسیاری از جوامع به سبب گفتمان غالب کفر و افکار پلید شیطانی، حتی کودکان در محیطی رشد می کنند که فرصت بهره مندی از اسمای کمالی نهفته در ذات و سرشته در جان خویش را ندارند و به تعبیر قرآنی از همان آغاز، فرزندان با افکار کفر و فجور پرورانده می شوند و گفتمان مثبت و سازنده ای به عنون رقیب برای کفر و فجور نمی یابند.
از این رو خداوند در آیه75 سوره نساء و آیات دیگر، یکی از مهم ترین اهداف جهاد را رهایی مستضعفان جسمی و فکری از چنگال ظالمان و جوامعی می شمارد که فرصتی به مردم نمی دهند تا خود به اختیار و اراده، راه خویش را برگزینند و در مسیر کمالی قرارگیرند.
در برخی از جوامع، فشار فیزیکی و روانی گفتمان های کفر و فجور و نابهنجاری اجتماعی چنان است که توده های مردم قادر نیستند تا راه دیگر را پیدا کنند و در میان هیاهوی افکار پوچ و باطل، فرصت تفکر از آنان سلب می شود. در برخی دیگر از جوامع نیز مردان پیر و زنان و کودکان، مورد هجوم بی امان هستند و اجازه رهایی نمی یابند. اگر مردی به حقیقتی دست یافت می تواند از جامعه باطل و فاجر بیرون رود ولی زنان و کودکان و پیرمردان ناتوان جسمی نمی توانند از آن جامعه مهاجرت کنند و به جای دیگر بروند تا در آسایش، مسیر کمالی را طی کنند. بر این اساس مجاهدت برای رهایی این جوامع به عنوان یک وظیفه در آموزه های اسلامی مطرح می شود تا در مقام امربه معروف و نهی از منکر، جوامع دیگر بتوانند در شرایط مطلوب قرارگیرند و اجازه انتخاب پیدا کنند.
در حقیقت جهاد در اسلام شاخه ای از شاخه های امر به معروف و نهی از منکر است؛ -زیرا هر انسانی در زیان است تا زمانی که ایمان به حقیقت پیدا کرده و کارهای نیک انجام دهد و دیگران را به سوی خیر و حق دعوت و امر کند و از تباهی و فساد نهی نماید. اگر این دعوت دیگران در جامعه مؤمن باشد از آن به امر به معروف یاد می شود و اگر در جوامع دیگر باشد از آن به جهاد تعبیر می شود تا به این وسیله فرصت های برابر و آزاد برای همگان برای تعالی و رشد فراهم آید.به سخن دیگر، جهاد با کافران و ظالمان، در حقیقت مسئولیت انسان در برابر انسان دیگر است تا در مقام عبودیت ربوبی، دیگری را برای رسیدن به انتخاب احسن و کمال، یاری رساند و فرصت های برابر برای او فراهم آورد.
اگر در آیاتی چون 191 و 246 سوره بقره و یا 13سوره توبه و یا 39و 40سوره حج، از اهداف جهاد، آزادی وطن و سرزمین های اشغالی دانسته شده، از آن روست که در جامعه ای که از سوی دشمن اشغال شده، فرصت ابراز عقیده و انتخاب آزادی وجود ندارد و متجاوزان، به سبب خلق و خوی تجاوزگری خویش اجازه نمی دهند تا ملتی عرض اندام کند و بخواهد خود راه خویش را انتخاب کند.
به سخن دیگر، سرزمین به خودی خود مطلوبیت ذاتی ندارد بلکه از آن جهت که فرصت های برابر رشد و انتخاب در جوامع اشغال شده از میان می رود و یا زمین های آنان محدود و فرصت های آرامش و آسایش از ایشان سلب می شود و مردم نمی توانند آزادانه حرکت کرده و از زمین و خاک بهره گیرند و در مسیر تعالی و کمالی گام بردارند، قرآن اخراج دشمنان متجاوز از خاک و سرزمین های اشغالی را به عنوان یک هدف جهادی در آیات 190 و 191 مطرح می کند؛ زیرا با اخراج دشمن، انسان ها در آزادی عمل و انتخاب بیش تر قرارمی گیرند.
به هر حال مهم ترین و اساسی ترین و اصلی ترین هدف جهاد در نگرش قرآنی، اعتلا و احیای دین و آموزه های وحیانی برای انتخاب راه کمال(بقره آیه190و 193و 218 و 244 و 246 و آل عمران آیات 13و 146و 167 و سوره ها و آیات دیگر) و برپایی حق (انفال آیات 7 و 8) می باشد تا مردم بتوانند به کمال انسانی و عبودیت ربوبی و خلافت انسانی دست یابند.
براین اساس اگر در آیات قرآنی از اهدافی چون حفظ مساجد و معابد (حج آیه 39 و 40)، مبارزه با ظلم (حج آیه 39)، نابودی باطل (انفال آیات 7 و 8)، عبرت و پندگیری کافران از قدرت اسلام و دفع آنان (انفال آیات 55 و 57)، دفع فساد و تجاوز از جوامع بشری (بقره آیه 251) و رفع فتنه های دشمنان و کافران (بقره آیات 190 تا 193) سخن گفته شده در حقیقت به منظور فراهم آوری زمینه های مناسب برای دست یابی مردم به اسلام و حقیقت آن توبه آیه 5) و رسیدن به مقامات کمالی انسان است.
فواید و آثار جهاد
با توجه به مطالب پیش گفته روشن شد که هدف از جهاد، دست یابی جوامع به محیط مناسب و ایجاد فرصت های برابر و مناسب برای همگان است تا بتوانند در مسیر کمالی قرار گیرند و دست کم از آزادی انتخاب برخوردار شوند؛ زیرا برخلاف جوامع کفر که گفتمان غالب فجوری و هنجارشکن آن اجازه هیچ گونه فرصت به اندیشه ها و رفتارهای هنجاری نمی دهد، جهاد و آزادسازی سرزمین ها و انسان ها از زنجیرهای اسارتی که بر عقل و گردن و جان وتن ایشان گذاشته شده در حقیقت فراهم آوری فرصت های برابر انتخاب احسن و رفتن در مسیر کمالی است.
جهاد برای مجاهدان، فواید و آثاری دارد، چنان که برای جوامع نیز آثار و کارکردهای خاص به دنبال دارد که در این بخش با توجه به تحلیل قرآنی به برخی از آن ها اشاره می شود.
آثار فردی جهاد
جهاد در حوزه امر به معروف و نهی از منکر یکی از علل رهایی انسان از خسران و زیانی است که همه انسان ها در دوره زندگی خویش در دنیا گرفتار آن هستند، زیرا چنان که سوره عصر تبیین می کند، تنها کسانی از خسران و زیان ابدی رهایی می یابند که خود اهل ایمان و عمل صالح بوده و دیگران را نیز بدان دعوت کنند. بر این اساس می توان گفت که از آثار جهاد، رهایی انسان از خسران و زیان است.
دست یابی به مقامات انسانی از جمله آثاری است که در آیات مختلف قرآنی بدان اشاره شده است. این آثار مجموعه ای از مقامات انسانی است که گاهی با یک دیگر همپوشانی دارند و گاهی از باب عام و خاص هستند. دست یابی به هر یک از این مقامات از راه دیگر بسیار دشوار و نیازمند ریاضت های جانکاه است ولی انسان به سادگی می تواند از راه جهاد به سرعت به بسیاری از آن ها دست یابد. هر چه مجاهدت از خلوص بیش تر و تأثیرگذارتر برخوردار باشد، مقاماتی که انسان به آن دست می یابد نیز برتر و بالاتر است. از جمله آثاری که برای جهاد در آیات 146 و 148 سوره آل عمران و نیز 120 سوره توبه و 69 سوره عنکبوت بیان شده، قرار گرفتن در مقام محسنان است که قرآن برای آنان ارزش و اعتبار بسیاری قایل شده است.
قرار گرفتن در مقام متقین (بقره آیه 177) و صابران (آل عمران آیه 146) از جمله این مقامات است. پرداختن به هر یک از این مقامات نوشتار جداگانه ای می طلبد و امکان طرح آن در این مقاله کوتاه نیست.
از دیگر آثاری که برای اهل جهاد بیان شده، دست یابی به تزکیه نفس و تصفیه قلب است که یکی از مهم ترین آرزوهای هر مسلمان و راه رسیدن به بسیاری از مقامات انسانی و کمالات وجودی چون مقام عبودیت ربوبی و خلافت الهی است. (آل عمران آیات 140 تا 154)
جهاد، راه میان بر رستگاری
خداوند در آیه 20 سوره مزمل با توجه به هدف آفرینش که دست یابی انسان به مقام عبودیت (ذاریات آیه 56) و خلافت ربوبی انسان از خداوند (بقره آیه 30) است تبیین می کند که انسان ها زمانی به این مقام دست می یابند که در تمام طول شبانه روز به قرآن خواندن و نماز خواندن و عبادت محض بپردازند ولی از آن جایی که این راه بسیار سخت و دشوار است و تنها برخی از زهدان و عابدان و پارسایان می توانند به آن اقدام کنند و حتی آنان نیز به سبب خستگی تن به خواب می روند و از آن باز می مانند، راهی آسان تر درنظر گرفته است، زیرا انسان به طور طبیعی نمی تواند تمام عمر خویش را با عبادت محض بپردازد و خواب شب و کار روز برای خوردن و نوشیدن، او را از عبادت محض باز می دارد. از این رو پیشنهاد داده است تا به جای آن، راهی آسان تر را در پیش گیرند که یکی از آن ها جهاد است.
جهاد یکی از کوتاه ترین راه های دست یابی به مقام عبودیت ربوبی است. بر این اساس خداوند در آیه 20 مزمل، وجوب نماز شب را از مجاهدان برداشته و گفته است که اگر کسی به جهاد رود می تواند نماز شب را ترک کند. این بدان معناست که همان آثاری که نماز شب برای انسان پدید می آورد از راه جهاد می توان به دست آورد و عبودیت محض و بیداری و تهجد شبانه دو سوم یا نصف و یا یک سوم، یکی از راه هاست و جهاد راه جایگزین برای دست یابی به مقام عبودیت ربوبی می باشد.
قرآن در آیه 66 سوره نساء جهاد را راه جایگزینی برای راه های دیگر برمی شمارد که شخص می خواهد با پیمودن آن راه ها به مقام بصیرت دست یابد. به سخن دیگر، دست یابی به مقام بصیرت و چشم باطنی و دیدن ملکوت چیزها اگر به راه های سخت دیگری شدنی است، راه کوتاه تر، حضور در جبهات نبرد با کافران و دشمنان و متجاوزان و دفاع از دین خداست. از این رو بسیاری از مجاهدان به سرعت به مقام شهود می رسند در حالی که عالمان و پارسایان به سال ها مجاهدت و ریاضت و تهجدهای شبانه بدان دست یافته اند.
این گونه است که شخص باجهاد خویش به رستگاری جاودانه دست می یابد (مائده آیه 35 و انفال آیه 45 و آیات دیگر) و فرجام نیک پیروزی یا شهادت (توبه آیه 52) را به عنوان یکی از دو حسنات جهاد در آغوش می گیرد. (مجمع البیان ج 5 و 6 ص 58) و از مغفرت الهی (بقره آیه 218 و آل عمران آیه 152 و نساء آیه 95 و 96 و آیات دیگر) و نیز رحمت خاص الهی (بقره آیه 218 و نساء آیه 95 و 96 و آیات دیگر) بهره مند می شود و از روزی خاص و ویژه و رزق ارجمند و کریمانه خداوندی می خورد (انفال آیه 74) و از هرگونه اندوه و خوف از آینده و عذاب دردناک الهی رهایی می یابد (صف آیات 10 و 11)؛ زیرا در مقام محبوب خداوند قرار می گیرد و از مقام حبی بهره مند می شود و محبت خاص الهی او را دربرمی گیرد (مائده آیه 54 و صف آیه 4)
این آثار به خوبی نشان می دهد که مجاهدان و شهیدان راهی را که دیگران به هزار مصیبت و بلا و ابتلا طی می کنند و به عمری جان کندن به مقامی دست می یابند اینان به مجاهدت و شهادت خویش به دست می آورند این ها جلوه ها و نمادهایی از آثار و برکات مجاهدت برای اشخاص مجاهد است که در این نوشتار کوتاه به اجمال بیان شد. هر یک از این آثار خود مقاله و کتابی را می طلبد که می بایست در جای خود بدان ها پرداخته شود.
آثار و کارکردهای اجتماعی جهاد
در بعد اجتماعی و دنیوی، جهاد آثار و کارکردهای بسیاری دارد که مهم ترین آن ها همان دست یابی جوامع به حیات واقعی و طیب و پاک است که خداوند در آیات چندی چون 24 سوره انفال بدان اشاره می کند. هرچند در آیات دیگر به طور صریح به این معنا توجه داده نشده ولی باتوجه به مفهوم حیات واقعی در تفسیر قرآنی می توان گفت که زندگی دینی و جامعه سالم از ظلم و بی دینی، همان جامعه طیب و حیات معنوی و واقعی است.
خداوند در آیه 24 سوره انفال می فرماید به دعوت پیامبر(ص) پاسخ مثبت دهید تا شما را به جهادی بخواند که جامعه و خودتان را زنده می کند و حیاتی دوباره می بخشد. (مجمع البیان ج 3 و 4 ص820)
از این رو خداوند در آیات 216 سوره بقره و 66 سوره نساء، جهاد در راه خدا را مایه خیر و برکت می شمارد هرچند که در ظاهر چیزی جز مرگ و ناخوشی نیست و در آیه 41 و 88 سوره توبه و 11 سوره صف، جهاد را تضمین کننده خیرها و برکات می داند، زیرا با جهاد است که شخص و جامعه می تواند در مقام عبودیت محض قرار گیرد و به یک معنا عابد بیست و چهار ساعته قلمداد شود و به مقام عبودیت ربوبی و خلافت الهی برسد که خود و جامعه را به سوی خیر و کمال مطلق هدایت می کند.
خداوند جهاد را مایه عزت مؤمنان و جامعه می شمارد و ذلت و خواری دشمنان را در گرو آن قرار می دهد. (توبه آیه 14) بنابراین کسی و یا جامعه ای بخواهد رنگ عزت را ببیند و لذت آن را بچشد می بایست جهاد را به عنوان یک برنامه و راهکار بشناسد و بدان پای بند باشد.
بسیاری از گرفتاری های بشر و جوامع انسانی به سبب گناهان و خطاهایی است که مرتکب می شوند، از این رو برای رهایی از آن و دفع بلا می بایست استغفار را در پیش گرفت و جهاد را به عنوان یکی از علل و موجبات تکفیر و پوشش گناهان مدنظر قرار داد. (آل عمران آیه 195) در این صورت است که جامعه از هرگونه گرفتاری و بلا و تجاوزات دشمن می تواند در امنیت و مصونیت قرار گیرد. (نساء آیه 84 و فتح آیه 20 و 24)
جهاد، ضامن آرامش اجتماعی
دست یابی به آرامش و سرور اجتماعی و شادی عمومی تنها از راه جهاد و دفع تجاوزات دشمن، شدنی است (توبه آیه 14 و 15)؛ زیرا با کیفر دادن دشمنان و متجاوزان، پیروزی بر آنان (صف آیات 10 و 13) و تحقق اراده الهی و رضایت و خشنودی او، سرور به جامعه باز می گردد و آرامش فراگیر می شود. (توبه آیه 14 و 25 و 26 و 52)
آیات دیگر قرآن، هدایت خاص الهی (عنکبوت آیه 69) هلاکت دشمنان و نابودی کافران و رهایی از ترس از تجاوزات و دشمنی های آنان (آل عمران آیات 140 و 141 و انفال آیه 7) و دست یابی به ولایت عمومی (انفال آیه 72) را در گرو جهاد می شمارد.
البته این زمانی تحقق می یابد که همه مردم در کنار هم دیگر باشند و با اتحاد (آل عمران آیه 152 و انفال آیات 45 و 46) و احسان و نیکی (بقره آیه 195) و اخلاص (آل عمران آیات 173 و 174) و توکل بر خدا (توبه آیه 51) همراه با نظم و انضباط و اطاعت از فرماندهی (صف آیه4) با ذکر خدا (توبه آیه 51) و پرهیز از غرور (انفال آیه 47) با اطاعت از ولی الامر و پرهیز از سستی (نساء آیه 104 و انفال آیه 45 و 46 و 24) در جهاد مشارکت کنند.
