نيت واژه اي است كه بارها در فرهنگ اسلامي به كار رفته است؛ جالب اينكه در قرآن اين واژه به كار نرفته اما مفهوم آن را از بسياري از آيات مي توان به دست آورد. نيت به معناي قصد انجام عملي، يك امر قلبي و باطني است. همين امر باطني در حقيقت كيفيت عمل را مشخص مي كند و به آن ابعاد متفاوتي مي دهد. در فرهنگ اسلامي زماني عملي، خوب خواهد بود كه از دو عنصر حسن فاعلي و حسن فعلي برخوردار باشد. در حقيقت اين دو چيز، بالهاي پرواز انسان هستند و خداوند حسن فاعلي و فعلي را تنها عامل رهايي انسان از خسران ابدي و وصول به خداوند دانسته است.
ما بارها درباره نيت و آثار آن در پذيرش اعمال از سوي خداوند و رد آن شنيده و يا مطالبي را خوانده ايم ولي كمتر شده است درباره نقش نيت در زندگي دنيوي و تاثير آن در كسب موفقيت و شكست، سخني شنيده باشيم. پرسش اين مقاله آن است كه نيت چه نقش و تاثيري در زندگي انسان در دنيا دارد و آموزه هاي ديني در اين باره چه مي گويند؟
مفهوم شناسي نيت
واژه نيت از واژه عربي «نوي» گرفته شده است. النوي در لغت عربي به معناي هسته خرماست. (فراهيدي، خليل بن احمد، ترتيب كتاب العين، ج 3، ص 1856؛ مصباح المنير، ج 1-2، ص 631) واژه نوي در شكل فعلي آن به معناي قصد، عزم، حاجت، نياز و خواسته به كار رفته است. (همان و همچنين نگاه كنيد: انيس ابراهيم و همكاران، المعجم الوسيط، ترجمه محمد بندر ريگي، ج 2، ص 2060)
اما اينكه انگيزه و علت فاعلي در درون آدمي را چرا به عنوان نيت مي گويند به اين سبب است كه قصد پيش از انجام هر عملي در دل شكل مي گيرد و سپس به گونه عملي خود را نشان مي دهد. در حقيقت آن خطوراتي كه در قلب و ذهن آدمي مي گذرد، همان هسته اصلي عمل است كه در پوششي از عمل خود را نشان مي دهد؛ چنانكه هسته خرما اين گونه عمل مي كند. پس نيت همان امر و انگيزه و علت فاعلي است كه در دل آدمي شكل گرفته يا خطور كرده است و در قلب آدمي نهان و مخفي است، چنان كه هسته خرما در ميان خرما مخفي است. (حر عاملي، محمد بن حسن، شرح قواعد، بنقل از: احمدي فقيه، نيت، راه هدايت، ص 124)
نيت در فرهنگ اسلامي به ويژه فقه آن، جايگاه بس والايي دارد و يكي از كليد واژگان اصلي فرهنگ اسلامي است؛ زيرا ارزيابي هر عمل عبادي و غيرعبادي در سايه سار نيت است و خداوند پاداش هر عملي را براساس نيت كننده و فاعل آن مي دهد؛ بنابراين نمي توان از عبادتي سخني به ميان آورد بي آنكه از نيت آن سخن نگفت و به آن توجه نيافت.
با اينكه واژه و اصطلاح نيت در فرهنگ اسلامي از چنين جايگاه ارزشي والا و كاربرد بسياري برخوردار است، ولي اين واژه به معناي اصطلاحي آن در قرآن نيامده است. البته واژه النوي در آيه 95 سوره انعام به معناي هسته به كار رفته است. اما در روايات بسيار اين كلمه در معناي اصطلاحي آن به كار رفته است.
بايد يادآور شد كه اين اصطلاح فرهنگ اسلامي، از نظر مفهومي داراي خاستگاه و ريشه قرآني است؛ چرا كه خداوند در آيات بسياري به مفهوم نيت به معناي اصطلاحي آن اشاره كرده و بدان به عنوان يك محور اصلي در پذيرش و رد اعمال انساني توجه داده است؛ چرا كه ميزان سنجش اعمال، همان نيت اصطلاحي است؛ از همين رو قرآن به اين مفهوم توجه داشته و به مسايل آن پرداخته است. در روايات تفسيري، آيه 83 سوره اسراء كه خداوند مي فرمايد: كل يعمل علي شاكلته؛ هر كسي براساس شاكله اش عمل مي كند، به معناي نيت گرفته شده است (كليني، محمدبن يعقوب، اصول كافي، ترجمه محمدباقر كمره اي، ج4، ص 56) چرا كه شاكله هر انساني همان شخصيتي است كه هر شخصي براساس آن شكل گرفته و خود را ساخته است و همين شخصيت آدمي است كه نيت ها و مقاصد عمل او را مشخص مي كند و به رفتارهايش شكل و معنا مي دهد.
امام كاظم(ع) درباره نقش نيت در عمل مي فرمايد: كما لايقوم الجسد الا بالنفس الحيه فكذلك لا يقوم الدين الا بالنيه الصادقه و لاتنبت النيه الصادقه الا بالعقل؛ همان گونه كه قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دينداري هم تنها به نيت پاك است و نيت پاك، جز با عقل، حاصل نمي شود.(تحف العقول، ص 396)
در فرهنگ اسلامي به ويژه اصطلاحات فقه اسلامي، نيت مهم ترين چيز حتي از عمل خوب و صالح دانسته شده است، چرا كه اين نيت است كه به كارها معنا و مفهوم ارزشي و يا ضدارزشي مي دهد؛ زيرا كارهايي در دنيا انجام مي گيرد كه به ظاهر شبيه هم هستند و هيچ تفاوتي در ميان آنها نيست؛ اما نيت موجب مي شود كه از نظر ارزشي تفاوت بسياري پيدا كرده و حتي عمل خوب به عنوان يك ضدارزش تلقي شود.
در اصطلاح فقه اسلامي، نيت آن قصدي است كه افزون بر اراده و تصميم، هدف و جهل فعل را نيز تعيين مي كند. نيت مومن در اعمال مي بايست به قصد رضايت و خشنودي خدا و تقرب به او و از هرگونه شائبه غيري پاك باشد. از اين رو بارها در آيات قرآني به اخلاص در عمل اشاره شده كه مرتبط با همين نيت است؛ چرا كه قصد تقرب در عمل و خلوص براي خدا عمل را مورد پذيرش قرار مي دهد و خداوند همان گونه كه به عمل مي نگرد كه آيا عملي صالح و خوب است، به نيت و قصد انجام آن نيز نظرمي كند كه آيا اين عمل صالح همراه با اخلاص و قصد تقرب به او بوده است يا نه؟
به سخن ديگر، هر عملي حتي عبادت ها، به قصد و منظوري انجام مي گيرد كه از آن به غايت ياد مي شود. در فلسفه و منطق از چهار علت يعني علت مادي، علت صوري، علت فاعلي و علت غايي سخن آمده است. اين چهار علت است كه يك معلولي رد پديد مي آورد. افعال انساني نيز به عنوان معلول انسان ها است؛ بنابراين در هر فعل انساني مي توان علل چهارگانه را يافت. كسي كه نماز مي گزارد، قصد و انگيزه اي دارد كه او را مشتاق به انجام آن مي كند. شوق و اراده به چيزي كه از طريق نماز به دست مي آيد همان علت غايي است. پس نماز را در شكل و قالب خاصي از مواد خاصي يعني همان اجزاء و شرايط به جا مي آورد. بنابراين نمي توان از انسان مختار و مريد، عملي را ديد كه بدون اين چهار علت باشد، مگر آن كه آن عمل بيرون از اختيار باشد كه در اين صورت بيرون از فرض است.
اعمال اختياري انسان مبتني بر دانش، اراده و قدرت مي گيرد. انسان با توجه به شناختي كه به امر محبوبي پيدا مي كند، شوقي در او پيدا مي شود كه اراده او را شكل مي دهد و مي خواهد با قدرتي كه در اختيار دارد آن محبوب را براي خود فراهم آورد. اينگونه است كه حركت به سوي محبوب و مقصود، عملي را موجب مي شود؛ چرا كه در هر عملي، در آغاز بايد مبادي علمي آن در ذهن و باطن انسان تحقق يابد و پس از آن شخص اراده كند كه آن را انجام دهد. آنچه انگيزه شخص مي شود و او را ترغيب مي كند، همان نيت و قصد باطني اوست. پس نيت، در اعمال فرد نقش مهمي دارد. از همين رو در فقه اسلامي صحت و بطلان عبادات و ساير افعال و نيز قبول و رد آن براساس نيت آدمي پي ريزي شده است؛ چرا كه نيت نيز روح اعمال است و همان ميزان سنجش و ارزيابي قرار مي گيرد.
نقش نيت در زندگي انسان
چنانكه گفته شد، نيت همان علت فاعلي و انگيزه اي است كه در آدمي شكل مي گيرد و انگيزه حركت و عمل اوست. امام سجاد(ع) در اين باره مي فرمايد: لاعمل الا بالنيه ؛ هيچ عملي، بدون نيت و قصد نيست. (وسائل الشيعه، ج1، طبع آل البيت، حديث1، ص64) از همين رو در اسلام مدار اعمال، نيت قرار داده شده و پيامبر گرامي(ص) مي فرمايد: انما الاعمال بالنيات و انما لكل امري مانوي؛ جز اين نيست كه اعمال به نيت است و در حقيقت براي هر انساني همان چيزي است كه در نيت دارد. (طوسي، محمدبن حسن، تهذيب الاحكام، ج1 باب صفه الوضوء، مجلسي محمدباقر، بحارالانوار، ج70 ص211، هندي كنزالعمال، ج3 حديث 7272) اميرمؤمنان علي(ع) نيز نيت را شالوده عمل دانسته و مي فرمايد: النيه اساس العمل. (رسولي محلاتي، سيد هاشم، ترجمه غررالحكم ج2 ص523)
خداوند از انسان ها خواسته است كه اعمال صالح را با نيت خوب و خالص يعني قصد تقرب به خدا انجام دهند، لذا اهل بيت عصمت و طهارت(ع) را به عنوان الگويي در اين امور معرفي مي كند و در سوره انسان از نيت خالص و وجه اللهي آنان سخن به ميان مي آورد.
از آن جايي كه نيت، امري باطني و قلبي است، آگاهي يافتن از آن براي غير خدا ممكن نيست؛ يعني جز خود فاعل و خداوند كسي نمي تواند از نيت شخص آگاه شود؛ اما خداوند چون با نهان ها آگاه است، از نيت مردم خبر دارد و مي داند كه اين كار خوب با چه انگيزه و قصد و نيتي انجام گرفته است. اين چيزي كه حسن فعلي دارد، آيا از حسن فاعلي نيز برخوردار است يا نه؟ (بقره، آيه 77؛ هود، آيه 5؛ يس آيه 76؛ نحل، آيه 23؛ ممتحنه، آيه 1)
نيت هاي خوب و داراي حسن فاعلي هنگامي كه با عمل خوب همراه شود موجب تقرب به سوي خداوند مي شود و انسان را به سوي اوج كمالات بالا مي برد. (فاطر، آيه 10)
اعمال خوب و بد ديگران در كارنامه ما
هر كسي پاسخگوي اعمال خودش است و خداوند كسي را براي گناه ديگري عذاب و مجازات نمي كند (انعام، آيه 164؛ اسراء، آيه 15؛ فاطر، آيه 18؛ زمر، آيه 7) ولي بايد توجه داشت كه نقش نيت، آنچنان در زندگي انساني موثر و مهم است كه نيت، خود عملي است كه انسان بايد پاسخگوي آن باشد. از اين رو كساني كه همدل با ديگران هستند مثل هم دانسته مي شوند و اعمال يكي براي ديگري ثبت مي شود اگر راضي و خشنود به آن عمل باشند. در اين راستا خداوند اعمال يهوديان عصر حضرت موسي(ع) يا ديگر پيامبران بني اسرائيل(ع) را به يهوديان عصر پيامبر(ص) نسبت مي دهد؛ چرا كه همان نيت را داشته و همان گونه مي انديشيدند و نيت داشتند، هر چند كه گاه قادر به انجام آن اعمال زشت نبودند، ولي اگر از دستشان برمي آمد آن را انجام مي دادند. (بقره، آيه 118)
خداوند در آيات 164 و 165 سوره اعراف بيان مي كند كه كارنامه ديگران مي تواند در كارنامه ما ثبت شود، چنانكه اعمال زشت اصحاب سبت در كارنامه كساني ثبت شد كه اصلا اقدام به مخالفت با قانون الهي نكرده و در روز شنبه ماهي صيد نكرده بودند؛ اما چون سكوت كرده بودند و به كار زشت آن گروه راضي بوده يا حتي بي تفاوت بودند، آنان را به سبب رضايت يا بي تفاوتي، نه تنها مواخذه كرده، بلكه در همين دنيا آنان را به عذاب سختي گرفتار كرد و همانند مرتكبان اعمال زشت، به بوزينه تبديل نمود…
بنابراين، نه تنها همدلي بلكه بي تفاوتي خود موجب مي شود كه در هنگام انجام كار زشت و منكر ديگران، آن كار زشت و بد به نام ما نيز نوشته شود، چون ما نيز قلبا آن را تاييد مي كرديم يا نسبت به آن بي تفاوت بوديم.
كسي كه ناقه حضرت صالح(ع) را پي كرد و آن را كشت، يكي از افراد شقي اين قوم بود كه خداوند در آيه 12 سوره شمس از وي به اشقي تعبير كرده است. اين شقي ترين فرد قوم ثمود پس از پي كردن، ناقه را كشت؛ ولي خداوند عمل پي كردن يك نفر از ايشان را (قمر، آيه 29) به همه نسبت مي دهد؛ زيرا آنان در اين امر همدلي داشتند و به تكذيب پيامبر صالح(ع) پرداختند. (اعراف، آيه 77؛ هود، آيه 65؛ شعراء، آيه 157؛ شمس، آيه 14)
اين مشكلات و بلايايي كه در دنيا برخي به آنها گرفتار شده و مي شوند، به سبب همان تاثير نيت در زندگي آدمي است. نيت خوب نسبت به اعمال خوب ديگران موجب مي شود كه آثار آن در زندگي ما نيز پديدار شود، همان گونه كه زشتي كارهاي ديگران اگر همدلي داشته باشيم و نيت آن بر دل ما رود براي ما نوشته خواهد شد.
آثار نيت خوب و بد در زندگي
هر نيت خوب و بدي كه داشته باشيم در همين دنيا آثار آن را مي بينيم. اينگونه نيست كه آثار نيت ها تنها در آخرت بروز و ظهور كند، بلكه در همين دنيا نيت ها موجب مي شوند كه انسان سعادت را تجربه كند يا گرفتار شقاوت و بدبختي شود و رنج و درد را براي خود به ارمغان آورد.
نيت خوب به قول پيامبر(ص): النيه الحسنه تدخل صاحبها الجنه ؛ نيت خوب صاحب خويش را به بهشت مي برد. (كنزالعمال، ج13، ص151، ح36472)، در دنيا نيز آثاري دارد كه مي تواند آدمي را به جاي بهشت به دوزخ شقاوت و گرفتاري در همين دنيا بكشاند. به عنوان نمونه اميرمومنان امام علي(ع) مي فرمايد: وصول المرء الي كل ما يبتغيه من طيب عيشه و امن سر به وسعه رزقه، بحسن نيته وسعه خلقه؛ آدمي با نيت خوب و خوش اخلاقي به تمام آنچه در جستجوي آن است، از زندگي خوش و امنيت محيط و وسعت روزي، دست مي يابد. (كنزالعمال، ج10، ص143، ح28731)
آن حضرت(ع) همچنين مي فرمايد: من حسنت نيته أمده التوفيق؛ هر كس نيتش خوب باشد، توفيق ياري اش خواهد كرد. (نهج البلاغه، خطبه 184) پس براي موفقيت ها در زندگي مي بايست نيت خود را خوب كنيم تا آثار آن در زندگي دنيوي و حتي امور مادي ما نيز ظاهر شود.
به نظر حضرت اميرمومنان(ع) بسياري از مشكلات و بلايا و گرفتاري هايي كه در زندگي با آن روبه رو مي شويم، به نيت ما بستگي دارد. نيت هاي بد ما موجب مي شود كه خشم الهي را به سوي خود جذب كنيم، چنانكه يهوديان و قوم ثمود چنين كردند و با نيت زشت و بد خويش، دنيا را براي خودشان دوزخ ساختند. از همين رو امام(ع) هشدار مي دهد و مي فرمايد: اذا فسدت النيه وقعت البليه ؛ هرگاه نيت فاسد شود، بلا و گرفتاري پيش مي آيد. (نهج البلاغه، خطبه91)
امام صادق(ع) در اين باره به صراحت و وضوح تمام مي فرمايد: من حسنت نيته زيد في رزقه؛ هركه خوش نيت باشد روزي اش زياد مي شود. (كافي، ج2، ص10) پس اگر بخواهيم روزي ما زياد شود و بركات در آن راه يابد بايد نيت هاي خويش را خوب و صادق و خالص گردانيم.
البته ريشه چنين تفكري آموزه هاي وحياني قرآن است، زيرا خداوند بارها در آياتي، از اين معنا سخن به ميان آورده است كه رستگاري و سعادت در دنيا و آخرت به نيت خوب و كارهاي خوب بستگي دارد. (مومنون، آيات1و2؛ حج، آيه77؛ اعلي، آيه14)
به هرحال، از آموزه هاي قرآني اين معنا به دست مي آيد كه نيت در همه زندگي انسان از جمله زندگي مادي و معنوي او نقش دارد و مي تواند بركات يا نقمات را موجب شود و انسان را به رنج افكند يا از رنجي نجات دهد و نعمت و بركت را نصيب او سازد. باشد كه همواره نيت خالص و خوبي داشته باشيم و در كارهاي خويش اين اصل را ناديده نگيريم تا بركت و سعادت و شادي و سلامت را در دنيا و آخرت نصيب خود سازيم.
