بحث مشورت و نظرخواهی از دیگران یکی از عوامل بسیار مهم و کلیدی در تصمیم گیری و فرایند حیات فردی و اجتماعی است و یکی از ارزنده‌ترین دستورهای شریعت اسلام جهت سلامت جامعه و نیل به اهداف والای انسانی و الهی است.
تعریف لغوی و اصطلاحی مشورت
مشورت از ماده «شور» است که در لغت به معنای برداشتن و استخراج عسل از کندوی زنبور عسل است (قاموس قرآن، سید علی‌اکبر قرشی، ج 4، ص 88)
واژه‌های «مشاوره» و «مشورت» از ماده «شور» به معنای استخراج رأی و نظر صحیح است. (مفردات راغب، ص 469) و در تعریف اصطلاحی کلمه «تشاور»، «مشاورت» و «مشورت» به معنای استخراج رأی صحیح است؛ اینکه آدمی در مواقعی که خودش درباره کاری رأی صحیح ندارد، به دیگران مراجعه و از عقل و تجارب آنان استفاده نماید. (همان، ص 470)
جایگاه و اهمیت مشورت
در متون اسلامی، مشورت از اهمیت بالا و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است تا آنجا که در قرآن کریم یک سوره تحت عنوان «شوری» وجود دارد و در آیاتی نیز مسئله مشاوره مطرح و به انجام آن دستور داده شده است. (مومنان کسانی هستند که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند و نماز را بپا داشتند و امورشان را به مشورت گذاشتند و از آنچه که روزیشان کردیم انفاق می‌کنند.»)(شوری- 38 و 42)
نگرش مکتبی اسلام بر مسئله شورا از چنان ظرافت و عمقی برخوردار است که حتی مسائل بسیار کوچکی همانند «از شیر گرفتن کودک» را امری مشورتی بین پدر و مادر تلقی می‌کند (بقره- 233) («هر آنگاه که پدر و مادر با رضایت و مشورت بخواهند کودک را زودتر از شیر بازگیرند گناهی بر آنها نیست.») و توصیه می‌شود که اگر خواستید فرزند خود را از شیر بگیرید، با یکدیگر مشورت کنید. (بدیهی است توصیه اسلام به مشاوره در مسئله جزئی فوق، اهمیت و ضرورت آن را در مسائل مهم‌تر و امور عمومی جامعه اسلامی روشن می‌سازد.)
اهمیت مشاوره در اسلام به اندازه‌ای است که خداوند به پیامبرش امر می‌کند که مشورت کند: «و شاورهم فی‌الامر؛ با مردم خود مشورت کن و از آنان نظر بخواه» (ال عمران- 159)
علی‌رغم اینکه پیامبر(ص) و دیگر معصومین (علیه‌‌السلام) عقل کل و معصوم بودند و از طریق وحی به منبع لایزال علم و قدرت خداوند ارتباط داشتند و از نظر علم و عقل هرگز نیازی به راهنمایی‌ها و ارشاد دیگران نداشتند، اما مأمور شدند تا مشورت کنند؛ همان طور که مورخین و مفسرین اسلامی یکی از صفات آنان را کثرت مشاوره دانسته‌اند. ازجمله در مورد پیامبر عالی‌قدر اسلام(ص) آورده‌اند که:
«سیره پیامبر چنین بود که با اصحاب خود زیاد مشورت می‌کرد.» (تفسیر جلالین، سیوطی، ص 94)
شکی نیست که مشورت ائمه معصومین(ع) به خاطر رفع جهل نبوده است، بلکه به این جهت بوده که اولا؛ این اصل را پایه‌گذاری کنند (جنبه آموزشی) و مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازند تا آنان شور و مشاوره را جزو برنامه‌های زندگی خود قرار دهند و ثانیا؛ به همراهان و پیروان خود شخصیت داده تا نیروی فکر و اندیشه آنان پرورش یابد.
فلسفه مشورت
مشورت، به لحاظ فوائد متنوعی که دارد نمی‌تواند دارای یک فلسفه و حکمت باشد. در اینجا، به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
1- بهره‌مندی از اندیشه دیگران؛ بدون شک مهم‌ترین فلسفه مشورت در اسلام استفاده از نظر دیگران و یافتن راه اصلح است که نسبت به سایر راه‌ها کمترین نقص را داشته باشد، چنان که امام علی(ع) می‌فرماید: «راه درست و صواب به دست نیاید مگر با مشورت کردن.» (غررالحکم و درر الکلم، ج 1، ص 590)
2- استفاده از تایید و حمایت دیگران
3- جلوگیری از سرزنش دیگران.
4- شناسایی افراد صاحب نظر و مؤمن.
5- رشد فکری مردم.
6- احتراز از استبداد رأی.
7- ایجاد تفاهم و همدلی در پرتو گسترش فرهنگ مشاوره.
بنابراین مشاوره همیشه دلیل بر عدم آگاهی شخصی نیست بلکه این موارد مذکور نیز از هدف‌های مورد نظر در مشاوره بوده و غالبا حصول به همه یا تعدادی از آنها مورد نظر می‌باشد.
آثار و فواید مشورت
مشورت که از پشتوانه وحیانی و عقلانی برخوردار است، فواید زیادی دارد.
آثار و برکات فراوانی که از مشورت کردن نصیب انسان می‌شود، هرگز از تفکر فردی و امکانات و منابع فراوان مادی به دست نمی‌آید. اینک اهم آثار و فواید مشورت رابه شرح زیر بیان می‌کنیم:
1- کمک گرفتن از افکار دیگران
مشورت به انسان کمک می‌کند تا افکار و اندیشه‌های دیگران، به ویژه صاحب‌نظران و متخصصان را به یاری طلبد و با قرار دادن افکار و اندیشه‌های آنان در کنار فکر و نظر خود، بر قدرت، وسعت و عمق اندیشه و بینش خود بیفزاید و از درخشش افکار و اندیشه‌های دیگران بهره‌مند شود.
حضرت علی(ع) می‌فرماید:
«کسی که با خردمندان و عاقلان مشاوره کند به نور عقلها و خردها روشنی یابد.» (غررالحکم و دررالکلم، ص589)
«هر کس با دیگران مشورت نماید، از اندیشه‌های آنان بهره گرفته است.» (نهج‌البلاغه- حکمت 161)
2- شناسایی خطاها
یکی دیگر از آثار مثبت مشورت این است که مشورت کردن و استفاده از نقطه نظرهای دیگران به انسان کمک می‌کند تا خطاها و اشتباهات را بشناسد. امام علی(ع) فرمودند: «کسی که از نظرات و آراء گوناگون استقبال نماید، موارد خطا و اشتباه را می‌شناسد. (نهج‌البلاغه، حکمت 173)
3- دستیابی به راهکار مناسب
مشورت باعث می‌شود تا تصمیم معقول و مناسبی اتخاذ شود و راه درستی انتخاب گردد. حضرت علی(ع) می‌فرماید:
«هر کس با صاحبان اندیشه و خرد مشورت نماید، به راه درست رهنمون می‌شود. (بحارالانوار، ج75، ص105)
4- پیشگیری از پشیمانی
معمولاً بعد از هر تصمیمی که بدون مشورت اتخاذ شود و جوانب و زوایای مختلف آن به خوبی سنجیده نشده باشد، پشیمانی و ندامت از اینکه چرا این تصمیم بدون سنجش جوانب مختلف مسئله اتخاذ شده، طبیعی است. امیر مؤمنان حضرت علی(ع) این نکته را یادآور می‌شود و می‌فرماید:
«با افراد عاقل و صاحب خرد مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی.» (غررالحکم و دررالکلم، ص587)
و نیز فرمودند:
«رسول خدا(ص) مرا به یمن فرستاد، سفارشات لازم را کرد و فرمود: ای علی! کسی که استخاره کند سرگردان نخواهد شد و کسی که مشورت کند پشیمان نمی‌شود. (بحارالانوار، ج75، ص100)
5- مبارزه با تکبر و استبداد نظر
آنگاه که با غفلت از مشورت، خوی استبداد و تکبر در جامعه تقویت شود و جامعه از پشتوانه فکری و عملی مشاوران محروم گردد، رکودی مرگبار رخ می‌نماید و جامعه را از پیشرفت و شکوفایی بازمی‌دارد. این واقعیت در زبان پیامبر اکرم(ص) چنین جاری شده است که فرمود: «آنگاه که فرمانروایان شما از بدانتان و ثروتمندان شما از تنگ چشمانتان باشند و مشورت و رایزنی از میانتان رخ بربندد، به زمین فرو رفتن شما بهتر از زندگی در آن است.» (بحارالانوار، ج74، ص139)
همچنین امام علی(ع) فرمودند: «کسی که به رأی خود استبداد بورزد هلاک می‌گردد.» (نهج‌البلاغه(ع)- حکمت 161)
«هیچ تنهایی ترسناک‌تر از خودپسندی و خودبینی و هیچ پشتیبانی مطمئن‌تر از مشورت نیست.» (نهج‌البلاغه- حکمت113)
6- هدایتگری
نبی مکرم‌اسلام(ص) فرمودند:
«هر که بخواهد کاری کند و درباره آن مشورت کند خدا او را به خردمندانه‌ترین کارها توفیق دهد.» (نهج‌الفصاحه، ص433، ح2962)
7- کامروایی
مشاوره فرآیندی سودمند است که می‌تواند زمینه چیرگی بر مشکلات و رشد فکری و افزایش تشخیص و تصمیم‌گیری را فراهم کند. بنابراین، کامروایی و پویایی فرد و جامعه در گرو مشورت‌دهی و مشورت‌خواهی است. امام علی(ع) فرمودند:
«مشورت‌کننده کامیاب و رستگار خواهد شد. (غررالحکم و دررالکلم، ص585)
دستاوردهای دیگر مشورت عبارتند از: پیروی از روش ائمه معصومین، روشن‌بینی و بصیرت، ازدیاد عقل (رشد اندیشه، قدرت تدبیر)، نوعی مشارکت فکری و تشویق به کار جمعی، قدرت تصمیم‌گیری واقع‌بینانه، احترام به افکار و آراء، موجب اطمینان نفس و راحتی، پی بردن بر قدرت فکری و میزان دلسوزی دیگران (شناسایی افراد شایسته از دیگران)، موجب شکوفایی استعدادها و رشد ذوق‌ها و در نتیجه موجب گشایش راه‌های نوین، افزایش میزان مطلوبیت و درجه مقبولیت (جلوگیری از بدگمانی و جلب نظر مردم)، موجب دوری از انتقادهای مغرضانه و انتقادهایی را که براشخاص خود محور و تک‌رو می‌باشد، تضمین تداوم کار در سایه مشورت، موجب افزایش آگاهی‌ها و معلومات دیگران.
گزینش مشاوران شایسته
در خصوص مشورت با دیگران از منظر آموزه‌های وحیانی مشاورانی با چه ویژگی‌هایی خاص مورد تاکید قرار گرفته‌اند که در این جا بیان می شود. این ویژگی ها عبارتند از:
الف) ویژگی‌های مثبت
1- ایمان: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مومن مایه سود است اگر همراهش شوی سودت دهد و اگر با وی مشورت کنی سودت دهد و اگر شریکش شوی سودت دهد و همه کار وی مایه سود است. (نهج‌الفصاحه، ص 448، ح3098)
2- تقوا: امام علی(ع) فرمودند: «در کارهایت با پرهیزکاران مشورت کن تا راهنمایی شوی.» (غررالحکم و دررالکلم، ص 587)
3- خردمندی: امیرالمومنین(ع) فرمودند: «هر کس با صاحبان خرد مشورت نماید، به راه راست و درست رهنمون می‌شود. (همان، ص 589)
«کسی که با شخص عاقل و دانا مشاوره کند بر کار خود مالک و مسلط شود. (همان)
4- تجربه و آزمودگی: حضرت علی(ع) فرمودند: «برترین کسی که با وی مشورت می‌کنی، کسی است که دارای تجربه‌های فراوان باشد.» (همان، ص 585)
5- علم و تخصص (آگاهی و صلاحیت): امیرالمومنین علی(ع) فرمودند: «با کسی که نادان در کار تو است مشورت نکن.» (همان، ص 590)
6- رازداری: امام علی(ع) فرمودند: «با دشمن خویش مشورت نکن و راز خود را از او پوشیده دار.» (همان)
7- نصح (خیرخواهی)
8- آینده‌نگر (دوراندیشی)
9- حلم
امام صادق(ع) فرمودند: «با کسانی که دارای پنج خصلت باشند مشورت کن. آنان که دارای عقل، حلم، تجربه، خیرخواهی و تقوا هستند.» (بحارالانوار، ج 75، ص103)
ب) ویژگی‌های منفی
منظور از ویژگی‌های منفی، خصوصیاتی است که مشاوران می‌بایست فاقد آن باشند. اهم این خصوصیات عبارتند از:
1- بخل: امیرالمومنین علی(ع) فرمودند: «افراد بخیل را در مشورت خود دخالت مده؛ زیرا که تو را از احسان منصرف می‌کند و از تهی‌دستی و فقر می‌ترساند.» (نهج‌البلاغه- نامه 53)
2- جبن (ترس): حضرت علی(ع) فرمود: «با افراد ترسو مشورت مکن؛ زیرا در کارها روحیه‌ات را تضعیف می‌کند.» (همان)
3- حرص: امام علی(ع) فرمودند: «حریص را به مشورت مگیر که حرص را با ستمگری در نظرت زینت می‌دهد.» (همان)
4- دروغ: امیرمومنان علی(ع) فرمودند: «با فرد دروغگو مشورت نکن؛ زیرا او مانند سراب است که دور را برای تو نزدیک و نزدیک را دور جلوه می‌دهد. (غررالحکم و دررالکلم، ص 591) از ویژگی‌های دیگر منفی و سلبی مشاوران می‌توان به: جهل، حماقت، فرومایگی، خودرایی، وغد (سست خردی)، تلون (نفاق و چندرنگی)، لجاجت، عاطفه محض اشاره نمود.
محدوده مشورت
مشورت در احکام و حدود شرعیه راه ندارد. دانشمندان اسلامی عموما معتقدند که در نحوه اجرای کارها و نیز تشخیص موضوع احکام می‌توان مشورت کرد، اما مشورت در اصول و احکام را مساوی با لغو دین و تشریع می‌دانند.
هیچ شکی نیست که مشورت و شورا در احکام ثابت دین که بستگی به شرایط و مقتضیات زمان ندارد و به عبارت دیگر با ابعاد فطری انسان (که ثابت است) تطابق کامل دارد، غیرمعقول است. بنابراین به نظر می‌رسد که درباره حکم هر مسئله‌ای که به طور مشخصی از شرع نرسیده باشد، شورا و مشورت، امکان‌پذیر است.
در این رابطه مضمون حدیث زیر قابل توجه است:
«علی(ع) می‌فرماید: عرض کردم ای پیامبر خدا! اگر با مسئله‌ای روبرو شدم که درباره آن نه از طرف خداوند حکمی نازل شده بود و نه در سنت وجود داشت چه وظیفه‌ای داریم و چه دستوری می‌فرمایید؟
پیامبر(ص) فرمودند: شورایی مرکب از اهل فقه و افراد باایمان عابد تشکیل می‌دهید و به یک نظر خاص اکتفا نمی‌کنید. (بلکه نظر همه آنها را بخواهید) (کنزالعمال، ج 5، ص 812)
عرصه‌های مشورتی
1) تحصیلی 2) اخلاقی 3) اعتقادی 4) خانوادگی 5) حقوقی 6) پزشکی 7) اقتصادی 8) روان‌شناسی 9) سیاسی 10) شغلی و…
راهکارهای تقویت روحیه مشورتی
تحقق و تقویت این اصل از راه‌های گوناگونی امکان‌پذیر است از جمله:
دوری از خودمحوری، دقت در فوائد مشورت، دقت در آیات و روایات این باب، تجربه نمودن در بعضی امور زندگی، مبارزه با تکبر و موانع دیگر برای مشورت‌خواهی، به یاد آوردن شکست‌های گذشته، دقت در عوامل موفقیت خود و دیگران.
