نقش وعده پاداش، در تربیت

تربیت از مهم ترین دغدغه های والدین و جامعه است؛ چرا که انتقال دانش ها و روش ها و سنت ها و در یک کلمه فرهنگ از طریق تربیت صورت می گیرد. بخش بزرگی از هزینه ها و زمان های والدین و مسئولان تربیتی جامعه و اولیای امور به این امر اختصاص می یابد.

روش های گوناگون تربیتی در طول تاریخ به کار گرفته شده است تا این هدف تحقق یابد. بخشی از آموزه های قرآنی به این مهم اختصاص یافته و روش های گوناگونی را بیان نموده است. یکی از این روش ها که در قرآن نیز مورد تایید و امضا بوده و سیره عقلایی را حتی در تربیت انسان ها به کار گرفته است، روش وعده پاداش است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش وعده پاداش را به عنوان یکی از روش های تربیتی انسان ها از نگاه قرآن تبیین و تحلیل نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

روش های گوناگون تربیتی

تربیت که پرورش دادن و فعلیت بخشی به استعدادهای درونی و ایجاد قابلیت های رشد و نمو و کمال یابی است، از مهم ترین مسایل هر شخص و جامعه سالم و عاقلی است. در قرآن به مقوله تربیت توجه ویژه و اهتمام خاصی شده است. واژگان بسیاری از جمله رب، رشد و تزکیه و مانند آن برای تبیین این معنا به کار رفته است. اصولا قرآن پیش از آن که به خداوند به عنوان آفریدگار توجه دهد به خداوند به عنوان پروردگار و رب توجه می دهد تا این گونه بر نقش تربیتی و ربوبیت و پروردگاری الهی تاکید شود.

اصولا، فلسفه آفرینش بروز و ظهور خداوند در مقام ربوبیت و پروردگاری است که ارتباط تنگاتنگی با مقوله تربیت و پرورش دارد. خداوند با آفرینش خود، این زمینه را فراهم آورده تا در نقش ربوبیت، فضل و رحمت و عنایت خاص خود را به آفریده هایش مبذول دارد. بر این اساس، مساله تربیت در محور مطالبات و مسایلی قرار می گیرد که در آموزه های وحیانی مطرح می شود.

این توجه خاص و محوری یافتن مساله تربیت و ربوبیت در آموزه های وحیانی موجب می شود تا بخش بزرگی از آموزه های وحیانی قرآن نیز به مساله تربیت اختصاص یابد تا جایی که پیامبر گرامی(ص) به صراحت اعلام می دارد که ماموریت و مسئولیت وی در مقام پیامبری، اکمال و اتمام مکارم اخلاقی است: انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق. بر این اساس، اگر در شبکه کلمات کلیدی قرآن را بخواهیم شناسایی کرده و در کنار آن دین را تفسیر و ترجمه کنیم می بایست در کنار توحید، تربیت را از جمله محورها و کلید واژه های اصلی قرار دهیم که آموزه های وحیانی قرآن را شکل می بخشد.

از آن جایی که ماموریت اصلی پیامبران از جمله پیامبرگرامی(ص) بیان مکارم اخلاق و تعلیم و تزکیه نفوس بشری است، برای رسیدن به این مقصود، روش هایی را در پیش گرفته است که از آن به روش های تربیتی پیامبران یاد می شود که در قرآن این روش های گزارش و تحلیل شده و مصادیق عینی از آن ها تبیین شده است.

می توان با نگاهی گذرا به آیات قرآنی، بیش از سی روش تربیتی قرآنی را شناسایی و ردگیری کرد که از جمله آن ها می توان به ارایه الگوهای پسندیده، تکرار و استمرار رهنمودها، بیان تدریجی، تبیین علت رفتارها و فلسفه رفتارهای اخلاقی، تحریک عواطف ، تذکر و تشویق و مانند آن اشاره کرد.

از جمله این روش های تربیتی که در قرآن مورد توجه قرار گرفته است، روش وعده پاداش است که در این جا به آن پرداخته می شود.

روش تربیتی وعده پاداش

وعده پاداش یکی از روش های تربیتی است که خداوند به پیامبران برای تربیت انسان ها آموخته است. با نگاهی شتاب آلود و گذرا به آیات قرآنی می توان دریافت که این روش از پیشینه ای کهن برخوردار می باشد؛ چرا که با آفرینش انسان، از این شیوه و روش برای تربیت حضرت آدم(ع) بهره گرفته شده است.

در آیات قرآنی از جمله آیه 9 سوره مائده و 44 سوره اعراف و 72 و 111 سوره توبه و 35 سوره رعد و 61 سوره مریم از وعده الهی در پاداش سخن گفته شده است که موجبات ترغیب و تشویق انسان ها برای همراهی و حرکت در مسیر توحیدی پیامبران فراهم آورده است. در آیه 74 سوره زمر و آیات دیگر قرآنی گزارش هایی از روز قیامت ارایه می شود که در آن مومنان و رستگاران از این که وعده پاداش های الهی را محقق می یابند خشنود و راضی هستند و به کافران می گویند که چون براساس وعده های الهی تشویق به کارهای نیک و پندار نیک و منش نیک شدند، اکنون از آن چه موعود بود بهره مند می باشند.

در حقیقت، وعده پاداش از عواملی است که در تشویق و ترغیب انسان ها برای انجام کارهای خاص مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد و از پیشینه ای به اندازه پیشینه حضور انسان برخوردار می باشد.

پاداش که به معنای ثواب است، موجب می شود تا انسان انتظار امری خوب و پسندیده ای از عمل و کار خویش داشته باشد. این که شخص با انجام کاری در انتظار نتیجه آن است، امری طبیعی و عقلانی و عقلایی است. اگر این نتیجه کار و عمل، امری پسندیده و خوب و خیر باشد، انگیزه ای قوی در شخص برای انجام آن کار ایجاد می کند. بنابراین اگر خداوند به بندگان خویش وعده دهد که با انجام کارهای نیک و صالح به پاداش می رسند، شخص علاقه مند می شود تا برای دست یابی و رسیدن به نتیجه مطلوب و پاداش موعود تلاش کند و کار خواسته شده را به درستی انجام دهد.

درباره نقش پاداش و وعده آن، مطالب بسیاری گفته شده است. خداوند در آیاتی از جمله آیه 104 سوره نساء و نیز 123 تا 125 سوره اعراف و هم چنین 71 تا 73 سوره طه و 49 تا 51 سوره شعراء، امید به ثواب و پاداش های خاص را عامل مهمی در ایجاد انگیزه قوی برای انجام کارهای سخت بر می شمارد و روشن می کند که چگونه کارهای سخت و توانفرسا به سبب امید به پاداش و رسیدن به ثواب، آسان می شود و شخص با همه مشکلات دست و پنجه نرم می کند و اجازه نمی دهد تا دشواری ها و سختی های انجام کار، وی را از انجام آن باز دارد و از پاداش و نتیجه عمل محروم گردد. هر چه این پاداش و ثواب عظیم تر و برتر باشد، انگیزه انجام عمل و استقامت و پایداری و صبر نیز افزایش می یابد.

خداوند در آیه 104 سوره نساء از مهم ترین عواملی که مجاهدان را در جهاد خویش پایدار می کند و آنان را در برابر سختی ها و رنج های جنگ و جهاد مقاوم و صابر می کند، امیدواری به پاداش های خاصی می داند که به ایشان وعده داده شده است. همین امید به ثواب و هم چنین ترس از عقاب الهی موجب شده است که پیامبران در ماموریت خویش این گونه اهل استقامت و صبر باشند و با همه سختی ها و اذیت و آزارها کنار آیند و دست امید به دامن خداوند یکتا و یگانه دراز کنند و به نیایش به درگاه وی برای رسیدن به مقصد و مقصود با همه اذیت ها و آزارها بپردازند. در برخی از روایات آمده است که پیامبر(ص) می فرماید: هیچ پیامبری چون من اذیت و آزار نشد: ما اوذی نبی کما اوذیت. با این همه وی چنان در انجام ماموریت خویش پافشاری می کند که هیچ صاحب عزمی به پای او نمی رسد و خداوند وی را به عنوان دارنده خلق و خوی عظیم می ستاید و وی را به عنوان اهل استقامت ستایش می کند. این در حالی است که وی نه تنها خود اهل استقامت بود بلکه ماموریت داشت تا دیگران از صحابه و یارانش را نیز در استقامت نگه دارد. همین ماموریت دوم بود که موهای پیامبر را سپید کرد؛ زیرا ماموریت نگه داری دیگران بر استقامت در برابر رنج ها و مصیبت ها و آزمون ها و فتنه های الهی بسیار سخت و دشوار و غیر ممکن برای غیر پیامبر(ص) بود. از این روست که می فرماید: وقتی ماموریت یافتم تا همراهان و یاران خویش را بر استقامت نگه دارم موهایم از فشار این ماموریت سپید شد: فاستقم كما امرت و من تاب معك(هود، آیه 112)

سیوطی از دانشمند شافعی در کتاب تفسیر روایی خود، الدّرالمنثور از ابن ابى حاتم و ابوالشيخ از حسن روايت كرده كه گفت : وقتى آيه "فاستقم كما امرت و من تاب معك " نازل شد حضرت فرمود: شمروا، شمروا ؛ مهياى استقامت شويد و ديگر كسى او را خندان نديد.

و در مجمع البيان در ذيل آيه "فاستقم كما امرت " از ابن عباس نقل كرده كه گفت : هيچ آيه اى بر رسول اكرم نازل نشد كه به قدر اين آيه ناراحتش كند، و از این رو، وقتى اصحابش عرض كردند: يا رسول اللّه پيرى به سرعت بر شما حمله آورده و موهاى شما را سفيد كرد، در جوابشان فرمود: سوره هود و سوره واقعه مرا پير كرد.

اين حديث از احادیث مشهور است. البته در پاره اى از نقل هاى آن دارد كه سوره هود و نظاير آن مرا پير كرد و چون در سوره واقعه آيه اى نیست كه در شدت نظير آيه "فاستقم كما امرت و من تاب معک" بوده باشد، برخی بر اساس این گفته اند: به دلیل این که در روایت دو سوره هود و واقعه بیان شده، بعید می رسد که مقصود پیامبر آیه 112 سوره هود باشد بلکه مقصود آن حضرت، بیان مطلبی مشترک در دو سوره است که تبیین وقایع قیامت می باشد و ذکر احوال و اهوال قیامت است که پیامبر(ص) را چنین پیر نموده است. البته به نظر می رسد که می توان در دو مورد یعنی قیامت و ماموریت خاص را عامل پیری دانست که این مساله بعید به نظر نمی رسد.

خداوند در آیات قرآنی به این نکته نیز توجه می دهد که در بیان وعده پاداش می بایست به مساله تناسب توجه داشت. به این معنا که وعده پاداش می بایست با عمل مناسبت داشته باشد. اگر کاری بزرگ خواسته شده می بایست پاداش نیز به همان مقدار و اندازه ارزشمند و بزرگ باشد. از این روست که خداوند در آیاتی از جمله آیه 148 سوره آل عمران و 77 سوره نساء و 60 سوره قصص ، به ارزش برتر پاداش آخرتی نسبت به پاداش دنیایی و متاع دنیوی اشاره می کند و به انسان ها این معنا را توجه می دهد که پاداش های اخروی باقی و پایدار هستند، چنان که پاداش های اخروی خیلی بهتر و برتر از کارهایی است که شخص انجام می دهد.

به سخن دیگر، پاداش های وعده داده شده در امور تربیتی افزون بر مناسبت با کار خوانده و عمل دعوت شده می بایست به گونه ای باشد که از جاذبه بیش تر و برتری برخوردار باشد. از این روست که خداوند در آیات 120 و 121 سوره توبه پاداشی را که برای مجاهدان وعده می دهد خیلی برتر از کار ایشان می داند تا این گونه نشان دهد که شخص برای انجام ماموریت کوچک و خرد از چنان پاداش عظیم و بزرگی برخوردار می شود که در ذهن و تصور وی نمی گنجد.

خداوند در آیات 120 و 121 سوره توبه پاداش هایی را برای مجاهدان بیان می کند که به نظر می رسد نتیجه کارها و اطاعت های آنان باشد. اما واژه فضل این معنا را تاکید می کند که آن چه خداوند می دهد افزون بر پاداشی است که ایشان شایسته و سزاوار آن هستند. بنابراین، در شیوه تربیتی می بایست به شخص نخست همان اندازه پاداشی را که ثبت و ضبظ شده و استحقاق آن را داشته، داده شود و سپس بر آن مقدار افزود تا این گونه بداند که از فضل پاداش نیز برخوردار بوده است. این که خداوند اطاعت ها و کارهای نیک آنان را ثبت و ضبط می کند و می نویسند تا به اندازه استحقاق، پاداش آن ها را بدهد. سپس از فضل خویش بر آن پاداش ها می افزاید تا این گونه برتر از عمل و کارشان به ایشان ثواب و پاداش دهد.(مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 124)

به هر حال، پاداش های الهی همواره در ازای کار و عمل نیک و با نیت صادق و خالص است، ولی این پاداش ها هم چنین همواره نیکوتر و برتر از آن چیزی است که واقعا مستحق آن می باشند. از این روست که خداوند در آیاتی بسیار از جمله آیه 72 سوره مومنون و 95 سوره نساء و 57 سوره یوسف از خیر، عظمت و برتری و نیکوتر بودن، پاداش ها سخن به میان می آورد تا نشان دهد که فراتر از استحقاق ایشان به آنان پاداش می دهد.

در برخی از روایت است که با کارگران از همان آغاز قرارداد ببندید و پس از پایان کار، مزد کارشان را بدهید و کمی نیز بر مزد بیافزاید تا این گونه قدر شما را بداند و این که هرگز بی قرارداد کسی را به کاری نگذارید که اگر مزد مثل خویش را گرفت، ناخشنود گردد و متوقع بیش از آن باشد. بنابراین، اگر کسی قرار دادی بست و بر اساس قرار مزد داد و کمی بر آن افزود کارگر را زیر دین و منت خویش برده است و هرگز ناخشنود نمی باشد حتی اگر بر اساس قرارداد عمل شود و همان مزد پرداخت گردد.

به هر حال، پاداش هایی که وعده داده می شود می بایست عادلانه باشد. این عدالت به معنای آن است که تناسب میان کار و پاداش ملحوظ شود تا انگیزه برای عمل تقویت شود. خداوند همواره در آیاتی از جمله آیه 281 سوره بقره و نیز 25 و 161 و 185 سوره آل عمران و آیه 111 سوره هود و آیات دیگر، بر عادلانه بودن پاداش های الهی در قیامت سخن می گوید و در آیه 77 سوره نساء عدل الهی را در پاداش جهاد با کفار به عنوان نمونه مثال می زند. اعطای کامل پاداش براساس عدل امری است که در آیاتی از جمله 57 و 185 سوره آل عمران و 173 سوره نساء و 121 سوره توبه و مانند آن مورد تاکید قرار گرفته است.

البته ناگفته نماند که در وعده پاداش و عمل بر اساس آن وعده، بهتر است، همواره از نگاه احسان نگریسته شود و بیش از استحقاق شخص نیز به وی پاداش داده شود تا انگیزه برای انجام کارها به شکل بهتر و سریع تر فراهم آید. بنابراین در انجام وعده پاداش، بهتر آن است که از عدالت فراتر رفته و از مقام احسان و فضل به مساله توجه شود. اما در وعید و پاداش های کیفری بهتر است که تنها در همان چارچوب عدل عمل شود؛ زیرا اگر از این چارچوب بیرون رود، ظلم شمرده می شود و به عنوان امری قبیح و زشت از سوی عاقلان و خردمند طرد می شود. از این روست که خداوند در آیاتی از قرآن، اعطای غیر کامل پاداش چه در وعده و چه در وعید را ظلم می داند و خود را پاک و بری از آن بر می شمارد. در همین آیات پیش گفته از جمله 57 سوره آل عمران، عدم اعطای کامل پاداش در وعده را ظلم بر می شمارد و می فرماید که خداوند چون ظلم را دوست نمی دارد و خود را پاک از آن می داند، هرگز ظلمی نخواهد کرد.

هر گاه خداوند از مساله به عنوان محبوب یا غیر محبوب سخن به میان می آورد به این نکته عاطفی افزون بر عقلانی و عقلایی توجه می دهد که این امر همواره در بیرون از اصول اخلاقی قرار می گیرد و شایسته نیست که این گونه رفتار شود.

نکته ای که می بایست در پاداش های به آن توجه داشت این است که مسائلی از جمله مسایل جنسیتی نمی بایست تاثیری داشته باشد و موجبات تبعیض گردد. از این روست که خداوند از تساوی در پاداش میان مردان و زنان سخن به میان می آورد و هرگونه تعبیض جنسیتی را در پاداش ها مردود اعلام می کند.(آل عمران، آیات 193 و 195 و نساء ، آیه 124 و توبه ، آیات 71 و 72 و نیز احزاب ، آیه 35 و آیات دیگر قرآن)

تضمین پاداش و حتمی و قطعی بودن آن نیز از عوامل مهم تربیتی است که می بایست رعایت شود. این نکته را خداوند در آیاتی از جمله 40 سوره نساء و 271 سوره بقره بیان کرده است. تضمین پاداش موجب می شود تا شخص با انگیزه قوی و امید به پاداش به کار برسد و آن را انجام دهد. آیات بسیاری از قرآن به مساله تضمین پاداش توجه داده تا اهمیت آن را در مساله تربیتی نیز گوشزد نماید.

به هر حال آیات قرآنی به نقش و اهمیت وعده پاداش در مسایل تربیتی به عنوان یک روش تربیتی مفید و سازنده در میان بیش از سی روش تربیتی توجه داشته که در این جا تنها به گوشه هایی از آن با توجه به حوصله یک مقاله بسنده شده و دیگر مباحث به زمانی دیگر واگذار شده است. باشد با بهره گیری از این روش های تربیتی بتوانیم اشخاص و افراد بهتری در جامعه تربیت کرده و جامعه ای سالم و قرآنی داشته باشیم.