نقش مردم در تحقق فرهنگ سالم و اقتصاد مقاومتی

بسم الله الرحمن الرحیم

دست یابی به فرهنگ سالم و اقتصاد مقاومتی که بتواند سبک زندگی اسلامی و تمدن اسلامی معاصر را در جامعه ایرانی و سپس جهان تحقق بخشد، نیازمند عزم ملی در سایه مدیریت جهادی است. از این روست که مقام معظم رهبری امام خامنه ای(مدظله الوارف) در نام گذاری سال 93 خورشیدی، دو مولفه عزم ملی و مدیریت جهادی را در تحقق شعار فرهنگ و اقتصاد مطلوب اسلامی، شرط دانسته اند.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های اسلامی و سخنان مقام معظم رهبری بر آن است تا نقش مردم را در تحقق این اهداف تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مسئولیت متقابل ملت و دولت

در آموزه های اسلامی، حق و تکلیف در هم آمیخته است. پس این گونه نیست که یک طرف تنها مکلف و موظف به اموری باشد و آن دیگری تنها از حقوق برخوردار. روابط میان انسان ها به گونه ای تعیین و بیان شده که نوعی ولایت متقابل از‌ آن فهمیده می شود. این گونه است که حتی در حوزه سیاسی نیز ریاست و رهبری جامعه به معنای تنها ایجاد حق نیست، بلکه مسئولیت سنگینی تر نیز است؛ به این معنا که هر چه اختیارات افزایش می یابد به همان میزان مسئولیت نیز افزایش می یابد. از این روست که افزایش «قوت سیاسی» به معنای افزایش نظارت،‌ نقد، بازخواست، پاسخ گویی، مطالبه گری از سوی مردم نسبت به دولتمردان می شود.

البته مسئولان نه تنها باید پاسخ گویی خداوند باشند که در مقام نیابت از ولایت او نشسته اند؛ چرا که ولایت در آموزه های وحیانی اسلام، تنها در انحصار خداوند است و هر ولایتی تنها زمانی مشروعیت فلسفی، سیاسی و شرعی می یابد که برگرفته از ولایت الهی باشد.(مائده، آیه 55) به این معنا که منشای هر ولایتی در هر شخص و گروه و نظامی، خداوند است و اگر مجوز شرعی در میان نباشد، ولایت آنان باطل، طاغوتی و حرام است و بر مردم است تا علیه آن قیام کرده و اجازه بقا به آن ندهند.(نساء، آیه 60 و آیات دیگر)

هم چنین مسئولان باید پاسخ گوی مردم باشند که به اقتضای حضور و انتخاب آنان این مسئولیت ها را به عهده گرفته و تعهداتی را به مردم سپرده اند؛ چرا که مسئولیت ها و نقش های اجتماعی در نهادهای رسمی و دولتی، از سوی مردم به کسانی سپرده می شود که مردم انتظار دارند تا در چارچوب مقررات و قوانین، انتظارات و خواسته های آنان را بر‌آورده سازند. پس هر گونه خلل و نقصی در انجام تعهدات، مشروعیت ولایت و بقای مسئولیت آنان را زیر سوال می برد و به یک معنا خودکار از نظر شرعی از مسئولیت خلع می شوند و بقای آنان به معنای ظلم، جور، ولایت باطل، طاغوت گری و مانند آن است.

از نظر آموزه های قرآنی، انتساب شخص به خدا و پیامبر(ص) مسئولیت های مضاعفی می آورد همان طوری که وضعیت ویژه و خاصی را برای او در دنیا و آخرت رقم می زند. بنابراین، مسئولان نهادهای رسمی که منتسب و نیز منصوب از مقام رهبری اسلامی جامعه هستند،‌ می بایست در کارهای خویش دقت نظر بیش تر داشته باشند و از هر گونه رفتاری که رهبری جامعه را مخدوش و زیر سوال می برد اجتناب کنند.(احزاب، آیه 30)

از آن جایی که ساختار نظام اسلامی، نظام ولایی است، مسئولیت متقابل امت و امام در آن به شکل طبیعی در ذات ساختار آن نهادینه شده است؛ زیرا ولایت به هر معنایی چون محبت، سرپرستی و ربوبیت گفته شود، مسئولیت دو سویه را در کنار حق طرفین در خود داراست. ولی به اعتبار محبت به سرپرستی فرزند و یتیم می پردازد و به ربوبیت و پرورش او اقدام می کند. این گونه است که مسئولیت ولایت همان طوری که حقی را اثبات می کند، در ذات خود مسئولیتی در چارچوب مهر و محبت نیز همراه دارد.

این که برخی ولایت را به امارت، نقابت، سلطنت و مانند آن تعریف کرده اند،‌ در حقیقت تنها به یک جنبه آن توجه داشته اند؛ اما در آموزه های قرآنی و فرهنگ قرآن این گونه نیست، بلکه همان گونه است که پیش از آن گفته شده می بایست همه ابعاد ولایت منظور نظر قرار گیرد تا مفهوم حقیقی خود را به نمایش بگذارد.

پس از نظر آموزه های قرآنی، ولی و مولی کسی است که به عنوان نیابت از ولایت ربوبی الهی، از نوعی تسلط و برترى برای انجام امور ولایت شده برخوردار بوده و عهده‏دار امور و متكفل کارهای او گرديده است. از این روست که نمی تواند در بیرون از چارچوب ها، مقررات، قوانین، احکام و سنت های الهی عمل کند و بر اساس هواهای نفسانی و خواسته های فردی و دلبخواهی عمل و رفتار نماید. این ولی حتی اگر پیامبر(ص) باشد نمی تواند براساس هواهای نفسانی یا خواسته های دیگران عمل کند.(بقره، آیه 120 و آیات دیگر)

از نظر اسلام، مسئولان در هر رده و سطح قوت سیاسی و مسئولیت های عمومی، می بایست از این حق مسئولیت برای رسیدن به اهداف و مقاصدی سود برند که در آن مقام قرار گرفته و آن مقام و مسئولیت برای آن هدف تعیین شده است. پس مردم به مسئولان به عنوان دارندگان حق نمی نگرند بلکه به آنان به عنوان مکلفان و موظفانی می نگرند که می بایست مسئولیت خویش را به درستی بشناسند و انجام دهند. از این روست که هماره تحت نظارت مستقیم و غیر مستقیم امت بوده و باید پاسخ گوی گفتار و رفتار خویش باشند.

تکلیف مسئولان، مدیریت توانایی مردم

بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، مردم هم صاحبان قوت و عزت هستند و هم منبع قوت الهی. به این معنا که امت و ملت، به عنوان یک جامعه، نمادی از تجلیات و مظهری از مظاهر قوت و عزت الهی هستند. بنابراین، دولتمردان و مسئولان تنها از این منبع است که می توانند مقاصد خود را پیش برند و جامعه را در مسیر سعادت قرار دهند.

خداوند در آیات بسیاری به این نکته تاکید دارد که جریان امور در عالم دنیا بر مدار و محور اسباب است و خداوند ابا دارد که امور را جز در مسیر جریان اسباب قرار دهد. امام صادق(ع) نیز فرمود: ابی الله ان یجری الامور الا باسباب، فجعل لکل شیء سببا؛ خداوند ابا و پرهیز دارد از جریان امور، مگر از طریق اسباب آن‌ها، پس برای هر چیزی سببی قرار داده است»(میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ج 5، ح 6618) پس اگر کسی قوت و عزتی را می خواهد که تنها در انحصار خداوند است،‌ می بایست این عزت را از طریق اسباب آن از جمله وحدت و اتحاد امت بجوید.(نساء، آیه 139؛ یونس، آیه 65، فاطر، آیه 10؛ منافقون، آیه 8)

این مردم هستند که مظاهر قوت و عزت الهی هستند و با اتحاد و بهره گیری از تعاون و همکاری آنان است که می توان جهان را آباد کرد و به استعمار و آبادانی زمین پرداخت و همه برکات و نعمت های الهی را بر گرفت و برای سعادت مردم به کار برد. از این روست که پیامبران از جمله حضرت یوسف(ع) با بهره گیری از منابع انسانی و زمینی در اختیار توانست اقتصاد و فرهنگ مردم مصر را مدیریت جهادی کند و آنان را از بزرگ ترین قحطی برهاند.(یوسف، آیات 55 به بعد)

مسئولان موظف و مکلف هستند تا بر اساس علم کامل(علیم) و در کامل حفظ و امانت،‌ قوت و عزتی که از مردم بر می خیزد، مدیریت کنند تا اهداف مورد نیاز امت بر آورده شود.(همان)

عزم ملی و مدیریت جهادی

به نظر می رسد که دست یابی به هر هدفی وابسته به تحقق مقتضیات و حذف موانع است. در این میان در امور ملی و کلان نقش مردم به عنوان اسباب قوت و عزت جامعه نقش کلیدی است، همان طوری که مدیریت کردن این توان مردمی و جهت دهی در مسیر مناسب و در چارچوب سیاست ها و برنامه ها مهم و اساسی است.

بنابراین، باید به عزم ملی و مدیریت جهادی مسئولان به عنوان دو اصل اساسی و شاخص کلیدی در تحقق اهداف توجه کرد. اگر جامعه به هدفی به عنوان یک چشم انداز توجه یافته و جزم نموده است، باید عزم و همت عملی مردم را به آن سمت و سو هدایت کرد و این هدایت گری همان مدیریتی است که باید مسئولان به خوبی از عهده آن برآیند.

از آن جایی که در یک تلاش ملی و عزم عمومی، حماسه ای بزرگ رقم می خورد و می توان آن را به سیل های عظیم تشیبه کرد که اگر به درستی مدیریت شود نه تنها مخرب نخواهد بود بلکه سرمایه ای عظیم برای تحقق اهداف در می آید.

وقتی ملتی پس از جزم به مطلوبی عزم کرد تا آن را تحقق بخشد، هیجان شدیدی پدید می آید که نمی توان آن را با مدیریت معمولی و عادی مهار و جهت دهی کرد، بلکه می بایست این سیل و توفان عظیم را با مدیریت جهادی و تلاش مستمر و بی وقفه مسئولان هدایت کرد تا مقاصد مورد نظر تحقق یابد.

بنابراین در کنار عزم ملی حتما می بایست مدیریت جهادی شکل گیرد تا این هیجان حماسی وعظیم و توفنده ملت را در مسیر درست هدایت و مهار نماید و به کار گیرد.

امام خامنه ای(مدظله العالی) با توجه به شرایط جامعه بر دو اصل فرهنگ و اقتصاد تاکید می کند و آن را به عنوان اهداف جامعه معرفی می نماید. البته ایشان در سال های اخیر به اشکال گوناگون این دو هدف را مد نظر قرار داده است؛ زیرا تمدن اسلامی تنها در سایه سار این دو اصل تحقق خواهد یافت. اقتصاد پایه های تمدنی را می ریزد و فرهنگ جهت گیری های آن را مشخص می کند. سبک زندگی اسلامی که از این خارج خواهد شد یک مدل امروزی است که می تواند الگوی دیگر جوامع قرار گیرد. عناوینی چون سبک زندگی اسلامی، افتخار و عزت، اقتصاد مقاومتی، جهاد اقتصادی، نوآوری، شکوفایی و مانند آن عناوینی است که ایشان برای تحقق تمدن اسلامی در جهان معاصر مد نظر قرار داده است. ایشان از مردم می خواهد تا با توجه به شرایط امروز و بهره گیری از تجربیات گذشته، راه آینده را بشناسند و با بصیرت در این راه قدم گذارند و اهداف گوناگونی از جمله سعادت دین و دنیا را بر آورده ساخته و آرامش و آسایش را برای خود و نسل های آینده رقم زنند.

ایشان در پیام نوروزی خود می فرماید: گذشتِ سالها و تبادل سالهای گوناگون برای ما باید موجب تجربه و بصیرت باشد؛ از گذشته درس بگیریم و به آینده با چشم باز و دل آگاه نظر کنیم و برای آینده تصمیم بگیریم. من از خداوند متعال درخواست میکنم که به همه ی ایرانیان عزیز ما در این سال جدید، تن سالم، روح شاداب، امنیّت روانی، آرامش روحی و پیشرفت و تعالی و سعادت مرحمت کند. و امیدوارم خداوند متعال به جوانان ما نشاط و پویایی، و به مردان و زنان ما همّت و اراده و عزم مستحکم و درست، برای پیمودن راه های پرافتخار، و به کودکان ما خرسندی و تندرستی، و به خانواده های ما امنیّت و محبّت و الفت عنایت کند. آنچه بر عهده ی ما است، نگاه به گذشته برای عبرت گیری و نگاه به آینده برای برنامه ریزی و تصمیم گیری است. (پیام نوروزی مقام معظم رهبری، سال 93)

از نظر امام خامنه ای(ره) حرکت های مردمی در جامعه آثار و ثمرات بزرگی به جا گذاشته و حماسه های بزرگی را نیز رقم زده است. به عنوان نمونه حماسه سیاسی سال 92 به تحکیم جایگاه مردم سالاری اسلامی در جامعه ایران و جهان کمک کرده است؛ اما مسئولان به دلایلی نتوانسته اند از این ظرفیت برای همه ابعاد زندگی مردم بهره گیرند و حماسه اقتصادی را مثلا از این ظرفیت پیش آمده ایجاد کنند. ایشان می فرماید: سالی که گذشت، اعلام شده بود که سال «حماسه ی سیاسی و حماسه ی اقتصادی» است. حماسه ی سیاسی بحمدالله در عرصه های مختلف به بهترین وجهی صورت گرفت؛ هم در انتخابات، هم در راهپیمایی های بزرگ، هم حضور مردم در عرصه های مختلف و فعّالیّتها و تلاشهایی که از سوی مسئولان و از سوی مردم در طول سال انجام گرفت. سال تبادل دولتها و دست به دست شدن قدرت بود؛ و این کار با آرامش، با نهایت امنیّت در کشور انجام گرفت و بحمدالله یک حلقه ی جدید از سلسله ی طولانی مدیریّت کشور پدید آمد.

در باب حماسه ی اقتصادی کاری که باید انجام بگیرد و توقّع بود که اتّفاق بیفتد، اتّفاق نیفتاد. تلاشهایی انجام گرفت که مورد سپاس است، ولی کار بزرگی که باید در زمینه ی حماسه ی اقتصادی انجام بگیرد، همچنان در پیش روی ما است و ما موظّفیم که این حماسه را به وجود بیاوریم. مسئله ی اساسیِ اقتصاد برای کشور ما و ملّت ما یک مسئله ی مهم است؛ در اواخر سال 92 بحمدالله یک زیرساخت فکری و نظری برای حماسه ی اقتصادی به وجود آمد؛ سیاستهای «اقتصاد مقاومتی» اعلام شد و زمینه آماده است برای اینکه ان شاءالله تلاش لازم در این باب انجام بگیرد. (پیام نوروزی مقام معظم رهبری، سال 93)

ایشان در جایی دیگر از پیام خود می فرماید تحقق اهداف اصلی زمانی صورت خواهد گرفت که عزم ملی مردم با مدیریت جهادی مسئولان همراه شود تا بتواند این حرکت عظیم را مدیریت و سودهی کرده و در مسیر درست هدایت و رهنمون سازد. ایشان می فرماید: در نگاه به سال 93 آنچه به نظر این حقیر مهم تر از همه است، دو مسئله است: یک مسئله همین مسئله ی اقتصاد و دیگری مسئله ی فرهنگ است. در هر دو عرصه و در هر دو زمینه توقّعی که وجود دارد، تلاش مشترکی است میان مسئولان کشور و آحاد مردم. آنچه برای بنای زندگی و سازندگی آینده مورد انتظار است، بدون مشارکت مردم تحقّق پذیر نیست. بنابراین علاوه بر مدیریّتی که مسئولین باید انجام بدهند، حضور مردم در هر دو عرصه لازم و ضروری است؛ هم عرصه ی اقتصاد، هم عرصه ی فرهنگ. بدون حضور مردم کار پیش نخواهد رفت و مقصود تحقّق پیدا نخواهد کرد. مردم در گروه های گوناگون مردمی با اراده و عزم راسخ ملّی میتوانند نقش آفرینی کنند. مسئولین هم برای اینکه بتوانند کار را به درستی پیش ببرند، احتیاج به پشتیبانی مردم دارند. آنها هم بایستی با توکّل به خدای متعال و با استمداد از توفیقات و تأییدات الهی و کمک مردمی، مجاهدانه وارد میدان عمل بشوند؛ هم در زمینه ی اقتصاد و هم در زمینه ی فرهنگ. من ان شاءالله توضیح همه ی این موارد را در سخنرانی روز جمعه به عرض ملّت ایران خواهم رساند. لذا به گمان من آنچه در این سال جدید پیش رو داریم، عبارت است از اقتصادی که به کمک مسئولان و مردم شکوفایی پیدا کند، و فرهنگی که با همّت مسئولان و مردم بتواند سمت و سوی حرکت بزرگ کشور ما و ملّت ما را معیّن کند. لذا من شعار امسال را و نام امسال را این قرار دادم: «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملّی و مدیریّت جهادی».(پیام نوروزی مقام معظم رهبری، سال 93)