نقش طهارت ظاهری در طهارت باطنی

بسم الله الرحمن الرحیم

ارتباط میان تن و روان و جسم و نفس در جهان مادی چنان استوار است که تاثیرات متقابل میان آن ها غیر قابل تکفیک است؛ از همین روست که به سرعت سلامت و عدم سلامت تن در روان و روان در تن خود را نشان می دهد و مثلا کسی که دچار بیماری بدنی است، از نظر روانی نیز دچار مشکلاتی می شود؛ چنان که مشکلات روانی در بیماری تن نیز خودنمایی می کند؛ البته باید توجه داشت که تاثیرات روان بر تن هماره قوی تر از تاثیرات تن بر روان است؛ زیرا نفس و روان نسبت به تن و جسم از اصالت برتری برخوردار است.

به هر حال، تاثیرات متقابل عالم جسم و عالم امری ثابت و اثبات شده است. از همین روست که در آموزه های وحیانی قرآن، به سبب همین ارتباط و تاثیرات متقابل، احکام و قوانین به گونه ای ساماندهی شده است تا بتواند این تاثیرات را به شکلی در آورد که موجب بقای سلامت تن و روان باشد و در صورت ایجاد مشکلاتی جسمی یا نفسی به گونه ای عمل شود تا با بهره گیری از نفس قوی تن سالم شود یا با ایجاد سلامت در تن، بستری برای سلامت روان فراهم آید. یکی از مهم ترین مباحثی که در قالب احکام شرعی در ارتباط با سلامت نفس و روان مطرح است، مباحث طهارت ظاهری و تاثیر آن در طهارت باطنی است که همان طهارت نفس و روان است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، نقش طهارت ظاهری را در طهارت باطنی و سلامت روانی و نفسانی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تاثیر طهارت ظاهری در تزکیه باطنی

واژه طهارت از طهر به معنای پاکی گرفته شده است. بر اساس آموزه های وحیانی قرآن دست کم می توان از دو نوع طهارت سخن گفت: 1. طهارت ظاهری و جسمانی؛ 2. طهارت باطنی و نفسانی.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 525، «طهر». )

مراد از طهارت ظاهری که در برابر نجاست ظاهری قرار می گیرد، همانا پاکی و طهارت از هر گونه آلودگی و نجاست ظاهری است که بر جسم از جمله بدن عارض می شود. در مباحث فقه اسلامی مطرح است که برای رهایی از نجاساتی چون بول و غائط و جنابت و حیض، می توان از طریق غَسل با فتح غین یا غُسل با ضم غین جسم از جمله بدن را از آلودگی های ظاهری پاک کرد. برای دست یابی به طهارت ظاهری و جسمانی، می توان به شست و شو اقدام کرد و با آب و خاک پاک نجاست را از جسم زدود. البته طهارتی که در فقه و شریعت اسلامی مطرح است در قالب افعالی چون وضو و غسل با آب یا تیمم با خاک به قصد وضو و غسل تحقق می یابد و شست و شوی تنها موجب طهارت از عین نجاست می شود.(نگاه کنید: الميزان، ج 12، ص 236.)

اما مراد از طهارت باطنی یا روانی همان طهارتی است که در اصطلاح قرآنی از آن به «تزکیه نفس» یاد می شود؛ زیرا در طهارت باطنی افزون بر تغییرات ظاهری یک تغییر باطنی رخ می دهد که در اصطلاح قرآنی موجب «زکو و زکی» و رشد و پرورش نفس در مسیر کمالی آن می شود. در حقیقت طهارت باطنی بستری برای تزکیه و رشد و نمو کمالی نفس می شود؛ از همین روست که نمی توان آن را قابل مقایسه با طهارت ظاهری و جسمانی دانست. بنابراین، واژه ای که می تواند بیانگر چنین طاهری باشد، همان واژه «تزکیه» بر گرفته از ریشه «زکو و زکی» است.

البته در آیات قرآنی گاه از واژه طهارت برای تبیین مسایل طهارت باطنی و تزکیه نفس همراه با طهارت ظاهری بهره گرفته شده است؛ چنان که خدا می فرماید: يُحِبُّ المُتَطَهِّرين؛ و خدا متطهرین را دوست می دارد(بقره، آیه 222؛ توبه، آیه 108)؛ چرا که اساس مراد از طهارت در آيه، اعمّ از طهارت ظاهرى و معنوى است. (الميزان، ج 1 – 2، ص 211) از همین روست که در حديثى از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) اين معنا تایید می شود که طهارت با آب از نجاست نیز مراد و مقصود خدا از طهارت در این است.(مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 111)

از نظر قرآن، طهارت ظاهری گامی به سوی طهارت و تزکیه باطنی نفس است. به این معنا که برای دست یابی به طهارت باطنی و تزکیه نفس می بایست طهارت جسمانی و ظاهری را کسب کرد و با آب و خاک در قالب وضو و غسل و تیمم(نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6) به این طهارت دست یافت.

اصولا وقتی در آموزه های وحیانی قرآن، سخن از طهارت مال با دادن زکات و خمس و انفاقات و صدقات واجب و مستحب است، در حقیقت مراد و مقصود اصلی همان طهارت باطنی نفس است؛ زیرا این گونه اعمال ظاهری موجب می شود که انسان تقوایی را به دست آورد که همان حالت باطنی مثبت نفس است. از همین روست که خدا در باره نقش قربانی گاو و گوسفند و شتر به عنوان یکی از عوامل کسب تقوای الهی و تزکیه و طهارت نفس می فرماید: لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ؛ هرگز نه گوشتهاى آنها و نه خونهايشان به خدا نخواهد رسيد؛ ولى اين تقواى شماست كه به او مى ‏رسد. اين گونه خداوند آنها را براى شما رام كرد تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگى ياد كنيد و نيكوكاران را مژده ده.(حج، آیه ۳۷)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آثاری برای طهارت ظاهری است که از مهم ترین آن ها دست یابی به طهارت باطنی نفس و تزکیه آن است.

به عنوان نمونه خدا می فرماید که طهارت با شست و شو و غسل با آب موجب می شود تا زمینه تاثیر گذاری وسوسه های شیطانی در نفس انسانی برطرف شود(انفال، آیه 11)؛ زیرا در جنگ بدر، كفّار بر مسلمانان پيشى گرفتند و به آب دسترسى يافتند، ولى مسلمانان در تلهايى از رمل جاى گرفتند و محدث و جُنب شدند. شيطان آنان را وسوسه كرد كه دشمن شما بر آب پيشى گرفتند و شما با جنابت نماز مى خوانيد، لذا خداوند باران فرستاد تا غسل جنابت كنند و از حدث اکبر پاك شوند و با طهارت نماز بخوانند.(مجمع البیان، ج 3 – 4 ، ص 808)

چنان که گفته شد طهارت ظاهری با آب و وضو و غسل کردن با آن موجب می شود تا انسان به طهارتی دست یابد که خود عامل جذب و جلب محبت الهی می شود.(بقره، آیه 222؛ توبه، آیه 108؛ الميزان، ج 1 – 2، ص 211؛ مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 111)

از نظر قرآن همان طوری که جایز نیست تا کسی بدون طهارت قرآن را مس و لمس کند، هم چنین دست یابی به محتوای مفاهیم قرآنی جز برای نفسی نیست که تزکیه و تطهیر باطنی نشده باشد. از همین روست که خدا می فرماید: اِنَّهُ لَقُرءانٌ كَريم لا يَمَسُّهُ اِلاَّ المُطَهَّرون.(واقعه، آیات 77 و 79)

خدا در قرآن بیان می کند که حالت شکرگزاری به نفسی دست می دهد که برخوردار از طهارت ظاهری باشد؛ و در حقیقت طهارت ظاهری زمینه ساز حالت باطنی و نفسانی شکرگزاری است.(بقره، آیه 172؛ مائده، آیه 6)

از نظر قرآن، تطهیر تن و لباس و طهارت آن ها می تواند انسان را از وسوسه های شیطانی، پلیدی های باطنی و مشکلات و رنج های روانی رهایی بخشد و به سلامت روان و نفس مدد رساند.(انفال، آیه 11؛ مدثر، آیات 4 و 5)

هم چنین طهارت های ظاهری می تواند بستری را برای ارتباط و پیوندهای محکم برادری میان افراد اجتماع فراهم آورد و آنان را به هم نزدیک سازد؛ زیرا همان طوری که نجاست عامل انزجار و گریزش انسانی از دیگری است، در برابر طهارت می تواند عامل گرایش و ربط و حتی پیوندهای قلبی میان افراد اجتماع شود.(انفال، آیه 11)

آن چه از این آیات و مانند آن ها به دست می آید این است که طهارت ظاهری در طهارت باطنی و تزکیه نفس انسانی و رسیدن به مقام متقین نقش اساسی دارد. بنابراین، نمی توان طهارت ظاهری را کم اهمیت جلوه داد، بلکه اگر کسی بخواهد به تزکیه نفس و طهارت باطنی و تقوای الهی دست یابد، می بایست به طهارت ظاهری به عنوان یکی از عوامل، موجبات، مقدمات و ممهدات طهارت باطنی و تزکیه نفس توجه یابد.

انسان نه تنها می بایست تن و جسم خویش را از نجاسات و آلودگی های ظاهری پاک کند، بلکه می بایست لباس و محیط زیست خویش و نیز محیط های عبادی را از هر گونه نجاسات پالایش کند تا بتواند در محیطی سالم در مسیر سلامت روان و نفس گام بردارد. از این روست که طهارت لباس و مسجد و کعبه در کنار طهارت تن و بدن در دستور کار قرار می گیرد.(نساء، آیه 43؛ مائده، آیه 6؛ بقره، آیه 125؛ حج، آیه 26)

این طهارت ظاهری کمک می کند تا خدا به عنوان منشاء و خاستگاه طهارت باطنی در نفس انسان تصرف کرده و او را تطهیر و تزکیه کند، چنان که حضرت مریم(س) و اهل البیت (ع) را تطهیر کرده است.(آل عمران، آیه 42؛ احزاب، آیه 33)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، این طهارت روان انسان است که بستری برای بهره برداری از طیبات فراهم می آورد و انسان می تواند در دنیا و آخرت از محیط پاک و همسر پاکیزه و اموری پاک بهره مند شود.(بقره، آیه 25؛ آل عمران، آیه 15؛ نساء، آیه 57)

تزکیه نفس هدف اصلی در طهارت ظاهری

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن می توان دریافت که هدف اصلی از طهارت ظاهری همان طهارت نفسانی و باطنی و تزکیه نفس است؛ هر چند که از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بهداشت ظاهری مهم و اساسی است، ولی هماره این امر مقدمه ای برای امری مهم تر و اساسی تر بوده است. همان طوری که از نظر فلسفه و سبک زندگی اصالت هماره برای آخرت و ملکوت است، هم چنین اصالت در ملک دنیا برای امور معنوی و باطنی است.

خدا با تشریع احکام از جمله احکام طهارت و نجاست بر آن است تا تزکیه نفس انجام شود و انسان به طهارتی دست یابد که مقصود و مراد اصلی و فلسفه و هدف نهایی و غایی آفرینش و هدایت باطنی و ظاهری است.(مائده، آیه 6)

خدا منشای تزکیه و طهارت نفسانی

باید توجه داشت که تزكيه، برگرفته از مادّه «زكو» به معناى پاكى، نموّ و رشد، صلاح و شايستگى و مدح است؛ چنان که تزكيه نفس، که در آموزه های وحیانی اسلام بسیار بر آن تاکید شده است همانا تلاش براى دستيابى به سببهايى است كه به پاكى و طهارت نفس مى‌انجامد و موجبات رشد کمالی نفس را فراهم می آورد. بنابراین، آن چه اصالت دارد همانا دست یابی به شرایطی است که این تزکیه انجام شود. البته باید توجه داشت آن چه انسان انجام می دهد تهیه مقدمات تزکیه نفس از سوی خدا است؛ زیرا کسی می تواند در نفس انسانی تصرفاتی داشته باشد که در مقام ربوبیت باشد و جز رب العالمین و مظاهر آن مقام کسی نیست که به تزکیه نفس بپردازد. از همین روست که در قرآن تزکیه نفس نخست به خدا نسبت داده می شود که قدرت در تصرفات را به عنوان رب العالمین دارد و سپس به مظاهر آن مقام که پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت است، این تزکیه نسبت داده می شود.

خدا به صراحت درباره خاستگاه انحصاری تزکیه می فرماید: لَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هرگز هيچ كس از شما تزکیه نمى ‏شد، ولى اين خداست كه هر كس را بخواهد پاك مى‏ گرداند و خداست كه شنواى داناست. (نور، آیه ۲۱)

درباره تاثیر تزکیه و تطهیر پیامبر(ص) و نفوس منفصل (آل عمران، آیه 61 و روایات تفسیری) ایشان یعنی اهل بیت نیز می فرماید: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ از اموال آنان صدقه‏ اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‏ و تزکیه شان سازى و برايشان دعا كن ؛ زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست. (توبه، آیه ۱۰۳؛ بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164)