نقش سنت و سیره پیامبر(ص) در سبک زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

روش و طریق زندگی هر کسی بیانگر فلسفه زندگی اوست؛ زیرا این افکار، باورها و اعتقادات است که افعال و رفتار انسان را می سازد و خاستگاه و ریشه انگیزه های آدمی، همان نگرش ها و اندیشه های اوست. پس می توان از راه و روش زندگی هر کسی به فلسفه زندگی او رسید و دانست او نسبت جهان چگونه می نگرد و از زندگی چه می خواهد. سبک زندگی آیینه تمام نمای فلسفه زندگی اوست؛ زیرا اگر از نظر نگرشی و اندیشه ای طوری دیگر می نگریست و می اندیشید، به گونه ای دیگر عمل می کرد و اگر این گونه می رود به معنای آن است که هدف و فلسفه زندگی او این گونه است. به عنوان نمونه کسی که به ظاهر به خدا و معاد ایمان دارد، ولی هنجارشکنی می کند و فسق و فجور دارد، این در حقیقت باوری به آخرت و پاسخگویی ندارد؛ زیرا روش و سبک زندگی او فریاد می زند که اعتقاد و ایمانی به قیامت و بازخواست های آن ندارد.

اگر ما خود را مسلمان و مومن به فلسفه زندگی قرآنی می دانیم، باید سبک زندگی ما بر گرفته از آن باشد؛ و از آن جایی که سرمشق عینی انسان قرآنی بر اساس آیات قرآنی از جمله آیه 21 سوره احزاب، پیامبر(ص) است، باید آن سبک زندگی را بشناسیم و بر اساس آن عمل کنیم. بنابراین، تنها کسانی به فلسفه زندگی قرآن اعتقاد و باور و ایمان دارند که سبک زندگی آنان بر اساس آن شکل گرفته و در چارچوب سنت و سیره پیامبر(ص) سامان یافته باشد؛ وگرنه دروغگو و دورویی بیش نیست و کذب و نفاق از همه زندگی اش فریاد می زند.

هر مومنی باید سنت و سیره زندگی پیامبر(ص) را بشناسد که همان روش و سبک زندگی ایشان است. این سبک زندگی را می توان از راه های گوناگون به دست آورد که از جمله خود گزاره های قرآن است؛ زیرا پیامبر(ص) نماد همه خوبی ها و نیکی هایی فکری و رفتاری است که خداوند بیان کرده و آن را به عنوان برترین ها دانسته است.

سنّت پیامبر(ص) همان سبک زندگی اوست که بازتابی از فلسفه هستی شناسی و حکمت زندگی اوست؛ زیرا سنت در لغت به معناى راه و روش است. پس سنّت محمّد مصطفی صلى الله عليه وآله، در حقیقت همان روش آن حضرت(ص) است مشتمل بر سه بخش است: قول [گفتار]، فعل و تقرير است، حال خواه به نحو اصالت باشد يا نيابت.( مصطلحات الفقه، ص 307 – 308.) در آیاتی قرآنی برای بیان این مفهوم و اصطلاح از سنت، از مشتقّات «تبع»، «طوع»، «اقتدا»، «اتاكم الرّسول» و مانند آن ها استفاده شده است.

لزوم و وجوب پیروی از سنت و سیره پیامبر(ص)

از نظر قرآن، لازم است تا هر مسلمانی از سنت و سیره پیامبر(ص) به عنوان سرمشق رفتاری پیروی کند. خداوند می فرماید: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا ؛ قطعا براى شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقى نيكوست براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى ‏كند؛(احزاب، آیه ۲۱) زیرا از نظر قرآن این پیروی از پیامبر(ص) آثار بسیاری در زندگی بشر دارد که از جمله آن ها جلب و جذب محبت الهی به سوی خود است به گونه ای که انسان محبوب خدا می شود: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ؛ بگو: اگر خدا را دوست داريد، از من پيروى كنيد! تا خدا دوستتان بدارد، و گناهان شما را بر شما ببخشايد؛ و خداوند آمرزنده مهربان است. بگو: خدا و پيامبر را اطاعت كنيد! پس اگر رويگردان شدند و ولایت را نپذیرفتند، قطعا خداوند كافران را دوست ندارد. (آل عمران، آیات 31 و ۳۲)

برخى مفسّران در تفسير آيه گفته اند: نشانه محبّت مسلمانان به خدا، پيروى از سنّت پيامبرش است. (الكشاف، زمخشری، ج 1، ص 353؛ الدرالمنثور، سیوطی، ج 2، ص 179)

این لزوم اطاعت از سنت پیامبر(ص) و سبک و روش زندگی اش، از آیات دیگری نیز به دست می آید. مثلا از آیه 101 همین سوره و نیز آیات 14 و 42 و 59 و 61 و 80 و83 سوره نساء و آیات بسیاری دیگر، این وجوب اطاعت و پیروی مطلق از پیامبر(ص) به دست می آید؛ زیرا از اين آيات استفاده مى شود كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به صورت مطلق، حجّت خدا قلمداد شده و اين معنا مستلزم حجّيّت هرگونه فعل، قول و تقرير آن حضرت و لزوم پيروى از او است. پس وقتی از اطاعت رسول الله در کنار اطاعت خدا سخن به میان می آید، مراد اطاعت از سبک زندگی ایشان است.(التّفسير الكبير، ج 4، جزء 10، ص 112؛ روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 95)

از نظر قرآن، اطاعت و پيروى از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در راستاى اطاعت از خداوند است.(آل عمران، آیات 32 و 132 ؛ نساء، آیات 14 و 42 و 59 و 61 و 80 و83) از همین روست که خداوند به صراحت در آیه 7 سوره حشر می فرماید: وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ و آنچه را پیامبر به شما داد، آن را بگيريد؛ و از آنچه شما را باز داشت، بازايستيد.

از نظر قرآن، اطاعت و پيروى از سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه وآله و سبک زندگی آن حضرت، نشانه ايمان آدمی است(نساء، آیه 59؛ انفال، آیه 1؛ نور، آیه 47) و هر کسی بخواهد در راه راست و صراط مستقیم حرکت کند، باید از ایشان اطاعت کند و سبک زندگی اش را سرمشق خویش قرار دهد تا سعادتمند شود و در دنیا و آخرت خوشبخت باشد؛ زیرا خداوند در آیه 7 سوره حجرات ، پيروى از سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه وآله، نشانه رشد و تعالى انسان دانسته است و کسی که این مسیر را می رود بی گمان به کمال رشد و تعالی دست می یابد. خداوند می فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ ؛ و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست؛ اگر در بسيارى از كارها از شما پيروى كند، قطعا دچار زحمت مى ‏شويد؛ ليكن خدا ايمان را براى شما دوست‏ داشتنى گردانيد؛ و آن را در دلهاى شما بياراست؛ و كفر و پليدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت؛ آنان كه چنين‏اند ره‏يافتگانند. پس از نظر قرآن به جای آن که پیامبر از شما پیروی کند شما باید در همه امور از ایشان پیروی کنید که در این صورت به رشد دست می یابید و از ره یافتگان خواهید بود.

از نظر قرآن، سنت و سیره آن حضرت(ص) بر انسان ها حجت است و خداوند می تواند آن را علیه اعراض کنندگان از اطاعت ایشان به کار گیرد؛ چنان که انسان می تواند در دنیا و آخرت به آن احتجاج کرده و علت و چرایی عمل به کاری را سنت و سیره پیامبر(ص) قرار دهد؛ زیرا سنت ایشان حجت است.(آل عمران، آیات 31 و 32 و 101؛ نساء، آیات 13 و 14 و 59 و 61 و 80 و 83 و آیات دیگر)

سنّت و سیره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، رسا و قابل فهم براى همگان است و آن چنان شفاف و روشن است که کسی نمی تواند بگوید من درک درستی از آن نداشته و ندارم و نمی توانم به آن عمل کنم.(نور، ایه 54؛ تغابن، آیه 12)

از نظر قرآن، مخالفت با سنت پیامبر(ص) حرام و گناه است(مائده، آیه 92؛ حجرات، آیه 1) و باید توجه داشت که برگشت ضرر و زيان مخالفت با سنّت پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)، به خود انسان است و آن حضرت (ص) هیچ ضرر و زیانی از این جهت نمی کند.(نور، آیه 54)

مخالفت با آن حضرت(ص) و سنت و سیره اش، آثاری چون ندامت و پشیمانی در قیامت(فرقان، آیه 27)، بطلان عمل(محمد، آیه 33)، خروج از ولایت الهی به ولایت طاغوت(نساء، آیه 115)، قرار گرفتن در میان بدترین جنبدگان و حیوانات(انفال، آیات 20 و 22)، شرمساری و سرافکندگی در قیامت(نساء، آیه 42)، کفر و بی ایمانی(نور، آیه 47)، نفاق(نساء، آیات 60 و 61)، آتش دوزخ(نساء، آیه 14؛ احزاب، آیه 66) و مانند آن ها می شود.

آثار پیروی از سنت و سبک زندگی پیامبر(ص)

در بیان لزوم اطاعت از سنت پیامبر(ص) و سبک زندگی و روش ایشان به برخی از آثار این اطاعت و اتباع اشاره شده است؛ اما برای این که نقش تاثیرگذار این اطاعت و اتباع به طور کامل روشن شود و انگیزه ای برای اطاعت مطلق و کامل از سنت و سیره آن حضرت(ص) در دل ها ایجاد شود، به آثار این پیروی و اطاعت و اتباع از منظر قرآن می پردازیم. از نظر قرآن آثاری که این اطاعت دارد عبارتند از:

1. اصلاح و آشتی در زندگی اجتماعی: پيروى از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) موجب اصلاح و آشتى در میان افراد جامعه است. این اصلاح هم نسبت به ارتباطات و معاشرت میان فردی است و هم میان گروهی است. به این معنا که اگر دو نفر اختلاف داشته باشند، با پیروی و اطاعت از سبک زندگی پیامبر(ص) صلح و صلاح و آشتی میان آنان برقرار می شود و کدورت ها و نفرت ها از میان می رود.(انفال، آیه 1) در معاشرت میان اقشار مختلف و گروه ها و جناح های اجتماعی و قومی و مانند آن ها نیز این روش و سبک زندگی می تواند تاثیرگذار باشد و موجبات آشتی مردمی و ملی را فراهم آورد؛ زیرا سبک زندگی پیامبر(ص) که برگرفته از قرآن است، همان سبک تسلیم در برابر خدا و پرهیز از هر گونه از فسق و فجور و ظلم و جور است و به انسان یاد می دهد که نه تنها عادل باشند، بلکه نسبت به یک دیگر احسان در مراتب چهارگانه را مراعات کنند. پس هم نیکوکار در رفتار فردی باشند، هم به دیگری نیکی کنند، هم عفو و گذشت داشته باشند و هم در مقام اکرام به گناهکار چیزی از حق خود بدهند و ایثار کنند تا جامعه رنگ خوش و خوشی را ببیند.
2. حیات معنوی: پيروى از سنّت پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)، موجب حيات معنوى مؤمنان می شود؛ زیرا زندگی آن حضرت(ص) سرشار از معنویت است و کسب اطلاعات و شناخت و نیز پیروی از آن دل ها را زنده کرده و حیات معنوی در دنیا و آخرت را برای انسان موجب می شود. خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد چون خدا و پيامبر شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مى ‏بخشد آنان را اجابت كنيد.(انفال، آیه 24)
3. محبت خدا: پيروى از سنّت و سیره پيامبراكرم صلى الله عليه وآله، عامل جلب محبّت خداوند می شود و کسی که می خواهد محبوب خدا شود از این راه برود.(آل عمران، آیات 31 و 32)
4. رحمت الهی: پيروى از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، موجب برخوردارى از رحمت الهى می شود. این رحمت هم دنیوی و اخروی است و هم رحمانی و رحیمی. به این معنا که رحمت خاص الهی نیز نصیب کسانی است که از سنت آن حضرت(ص) پیروی می کنند و سبک زندگی خویش را بر مدار زندگی ایشان سامان می دهند.(آل عمران، آیات 31 و 132؛ توبه، آیه 71؛ نور، آیه 56؛ حجرات، آیه 14)
5. رستگاری: پيروى از سنّت محمّد(صلى الله عليه وآله)، موجب رستگارى و فلاح است.(نساء، آیه 13؛ احزاب، آیه 71) پس رستگاری و فلاح آدمی تنها پیروی از قرآن نیست، بلکه قرآن و سنت و سیره پیامبر(ص) و معصومان(ع) بر اساس آیات دیگر از جمله 59 سوره نساء و 3 و 55 و 67 سوره مائده و مانند آن ها است.
6. ایمنی از اختلاف و تفرقه: از نظر قرآن، ايمنى از اختلاف و تفرقه، در سايه پيروى از سنّت پيامبر صلى الله عليه وآله به دست می آید(آل عمران، آیه 103)؛ زیرا یکی از معانی «حبل اللّه» غیر از قرآن خود آن حضرت(ع) و اهل بیت(ع) و نیز سنّت پيامبر صلى الله عليه وآله در زندگی اش است.(الميزان، ج 3، ص 369) پس همان طوری که پیروی سنت آن حضرت (ص) موجب رفع اختلافات و تفرقه ها می شود و میان افراد صلاح و سازش و آشتی برقرار می شود؛ هم چنین پیروی از آن حضرت(ص) موجب دفع اختلاف و تفرقه است؛ یعنی اجازه نمی دهد تا اختلاف و تفرقه ای میان فردی و میان گروهی ایجاد شود.
7. تقوا: اطاعت و پيروى از سنّت محمّد صلى الله عليه وآله، زمينه تقواپيشگى است.(انعام، آیه 153؛ انفال، آیه 1) پس هر کسی بخواهد به تقوایی دست یابد که علم الهی و سعادت دنیا و آخرت را برای خود رقم زند، باید از سنت و سیره پیامبر(ص) پیروی کند و هر چه دراین اطاعت و پیروی کامل تر و به تمام نزدیک باشد، از مراتب سه گانه تقوا به برترین آن دست می یابد و در مقام متقین و حق الیقین می نشیند.
8. مرجع حل اختلاف: سنّت و سيره پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مرجعى براى حلّ اختلافات و منازعات است. پس برای حل و فصل هر گونه اختلاف و درگیری باید سنت و سیره آن حضرت(ص) معیار قرار گیرد(نساء، آیه 59 و 60)؛ زیرا منظور از «فردّوه الى اللّه و الرّسول» كتاب خدا و سنّت رسول اكرم صلى الله عليه وآله است.(مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 100؛ كشف الاسرار، ج 2، ص 563) پس یکی از مراجع حل اختلاف سنت و سیره پیامبر(ص) به عنوان ملاک و معیار سازش و صلح است.(نساء، آیات 61 و 105؛ نور، آیه 48)
9. توانایی حل اختلافات: از نظر قرآن، پیروی از سنت پیامبر(ص) نه تنها موجب دفع اختلاف و رفع تفرقه میان فردی می شود و صلح و صفا به زندگی باز می گردد، بلکه این امکان را فراهم می آورد تا مطیع از سنت آن حضرت(ص) دیگران را نیز راهنمایی کرده و اختلافات میان آنان را برطرف سازد.(نساء، آیات 59 و 60) پس کسی که با سنت پیامبر(ص) مراجعه کند و بر اساس آن سبک زندگی خود را قرار دهد از نفوذی بهره می شود که می تواند نه تنها اختلاف خود را حل کند، بلکه اختلافات دیگران را نیز حل و فصل نماید.
10. رهایی از خرافات: پيروى از سنّت و سیره پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)، موجب رهايى از افكار جاهلى و انديشه هاى خرافى می شود که مانع جدی در سر راه عقلانیت انسان و جامعه و سعادت دنیوی و اخروی است.( مائده، آیات 103 و 104) منظور از «و الرّسول» تصديق و اقتدا به پيامبر اسلام صلى الله عليه وآلهدر افعال او است. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 391)
11. فرجام نیک: اطاعت از سنّت پيامبر صلى الله عليه وآله، درپى دارنده فرجام نيك و پایان خوش در کارها و امور خود انسان و جامعه است.(نساء، آیه 59)
12. مغفرت و آمرزش الهی: پيروى از سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه وآله موجب آمرزش گناهان می شود(آل عمران، آیه 31)؛ زیرا مراد از «اتّبعونى» در کنار اطاعت از خدا، به معنای پیروی از سنّت و سیره رسول اكرم صلى الله عليه وآله است. (الكشاف، ج 1، ص 353؛ الدرالمنثور، ج 2، جزء 3، ص 179)
13. رهایی از دوزخ: پيروى از سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه وآله، نجات بخش آدمى از آتش دوزخ است؛ همان طوری که پیروی از قرآن این گونه است. این بدان معناست که اطاعت قرآن و رسول باید در کنار هم باشد.(آل عمران، آیات 31 و 32؛ احزاب، آیه 66)
14. رهایی از گمراهی : پيروى از سنّت پيامبر صلى الله عليه وآله، موجب نجات از گمراهى است؛ پس آن حضرت(ع) هم هادی و مهدی مردم است و مردم را از گمراهی نجات داده و در مسیر هدایت قرار می دهد.(آل عمران، آیه 164) البته این بر اساس این است که مقصود از «الحكمة» در آیه سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد. (الكشاف، ج 1، ص 436؛ فتح القدير، ج 1، ص 399) همین معنا را می توان از آیه 2 سوره جمعه به دست آورد به شرط آن که مراد از «الحكمة» سنّت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) باشد. (الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 18، ص 92؛ مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 429)
15. هدایت: چنان که گفته شد آن حضرت(ع) هادی است و پیروی از ایشان موجب هدایت است. از این روست که قرآن، پيروى از سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه وآله، موجب هدايت انسانها دانسته است(نور، آیه 54) . هم چنین از آیه 158 سوره اعراف، همین معنا به دست می آید ؛ زیرا جمله «اتّبعوه» دليل بر اين است كه اقتدا به رسول اللّه صلى الله عليه وآله در هر فعلى واجب است، مگر آن مواردى كه با دليل خاصّ، ويژه عمل پيامبراكرم صلى الله عليه وآله باشد. (التّفسير الكبير، ج 5، جزء 15، ص 386) از نظر قرآن، هدايت به صراط مستقيم، تنها در پرتو پيروى از سنّت پيامبر صلى الله عليه وآله و قرآن است.(نساء، آیه 69)
16. هم نشینی با نیکان و اولیای الهی: همنشينى با اولیای الهی از جمله پيامبران، صدّيقان، شاهدان اعمال و صالحان در بهشت، از آثار پيروى از سنّت محمّد صلى الله عليه وآله است.(نساء، آیه 69)
17. پاداش بزرگ: اطاعت و پيروى از سنّت و سیره محمّد(صلى الله عليه وآله) داراى پاداشى بزرگ و عظیم برای تابع و مطیع است.(آل عمران، آیه 172)
18. پادش نیک: پيروى از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، داراى اجرى نيكو و حسن است.(فتح، آیه 16)
19. بهشت: اطاعت و پيروى از سنّت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)، عامل ورود مطیع به بهشت است.(نساء، آیه 13؛ فتح، آیه 17)
20. حفظ اعمال صالح: پيروى از سنّت پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)، موجب حفظ اعمال صالح انسان و برخورداری از پاداش آنها و محافظت پاداش ها خواهد شد(حجرات، آیه 14)؛ زیرا منظور از «اطاعت رسول(صلى الله عليه وآله)» تصديق و پيروى ایشان است، از هر آنچه بدان امر یا نهی مى كند. (الميزان، ج 18، ص 329)
21. رهایی از نکوهش الهی: خدا کسانی که از اطاعت ایشان سرباز می زنند نکوهش و سرزنش می کند؛ پس برای رهایی از خشم و نکوهش الهی با اطاعت می توان به آن رسید.(نساء، آیات 59 و 60 و 80؛ انفال، آیه 20)
22. رهایی از ولایت طاغوت: انسان یا تحت ولایت الهی قرار می گیرد که مظهر آن ولایت رسول الله(ص) است یا آن که با اعراض به آن تحت ولایت طاغوت قرار می گیرد. از نظر قرآن، اعراض از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به معنای روى آوردن به طاغوت است که خود نشانه شيطان زدگى و گمراهى است.(نساء، آیات 59 و 60)
23. رهایی از حسرت: کسی که تحت ولایت خدا و رسول الله(ص) باشد اهل بهشت است و هرگز دچار ندامت و حسرت نمی شود، در حالی رويگردانى افرادی ستمگر و گناهكار از سنّت و راه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، موجب حسرت آنان در قیامت خواهد شد.(فرقان، آیه 27)
24. نشانه ایمان: اطاعت از ایشان ، نشانه ایمان است و اعراض از آن حضرت در سنت و سیره به معنای کفر و نفاق است.(نساء، آیه 61؛ نور، آیه 47)