نقش حاکمان در تخریب فرهنگ عمومی

بسم الله الرحمن الرحیم

توده های مردم از نخبگان و رهبران خود،‌ الگو می گیرند و ایشان را سرمشق و اسوه فکری، فرهنگی و رفتاری خویش قرار می دهند. از نظر توده های مردم، حاکمان جامعه به سبب حضور در رهبری آن، از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار می باشند و شاهد و دلیل روشن بر این انحصار، حضور در قدرت و رهبری جامعه است. بنابراین شایسته ترین افراد برای سرمشق قرار گرفتن می باشند تا به شماری از موفقیت های آنان دست یافت.

این باور توده های مردم نسبت به رهبران،‌ حاکمان و نخبگان جامعه موجب می شود تا نقش مثبت و منفی آنان در هدایت و گمراهی توده های مردم بسیار پر رنگ تر از دیگر اقشار باشد. از این روست که قرآن به هر دو جنبه تاثیرگذاری این قشر و طبقه اجتماعی توجه خاصی مبذول داشته است.

نویسنده در این مطلب با بررسی آیات قرآنی به نقش زیانبار و منفی هامان در جامعه مصری به عنوان نمونه اشاره می کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تاثیرپذیری توده از حاکمان و رهبران

انسان ها به طور طبیعی،‌ اهل تقلید هستند. شاید این گفته به یک معنا نادرست باشد که تقلید را کار میمون و حیوان مقلد شمرده است؛ زیرا انسان ها بسیاری از افکار و رفتارهای خویش را خواسته و ناخواسته از طریق تقلید به دست می آورند. اصولا رفتارهای اجتماعی و جامعه پذیری از طریق تقلید تحقق می یابد و نمی توان نقش تقلید را در انتقال دانش، تجربیات،‌ فرهنگ ها،‌ آداب و سنت ها نادیده گرفت و از آثار مهم تقلید در زندگی بشر به ویژه همبستگی ملی و همگرایی چشم پوشید؛ زیرا جامعه پذیری عامل مهم ثبات و امنیت رفتاری و هنجاری افراد جامعه می باشد.

بنابراین، نمی توان گفت که تقلید کار میمون و حیوان است؛ بلکه انسان نیز به عنوان حیوان ناطق و عاقل از تقلید استفاده بسیار مهم و اساسی می کند و تنها تفاوت در میان تقلید انسانی و حیوانی را می بایست در انتخاب خردمندانه و حکیمانه موارد و مصادیق آن از سوی انسان دانست. به این معنا که بایسته و شایسته انسان و انسانیت است که در انتخاب موارد و مصادیق تقلید خردمندانه و حکیمانه عمل کند و از روی عقل و به هدف دست یابی به اهداف عاقلانه ای از کس یا چیزی تقلید کند.

ما انسان ها با نگاه دقیق و خردمندانه به رفتارهای گیاهان و جانوران توانستیم بسیاری از ابتکارات و اختراعات را تحقق بخشیم که این اختراعات در تحقق آسایش زندگی ما نقش بی نظیری را ایفا می کنند.

پس آن چه از نظر خرد ناپسند است و بلکه بایست آن را به عنوان تقلید زشت و قبیح دسته بندی و از آن اجتناب و پرهیز کرد،‌ تقلید کورکورانه غیر مبتنی بر عقل و حکمت است.

در روان شناسی و روان شناسی اجتماعی یکی از مسائل مهم و اساسی به ویژه در شخصیت، مساله تقلید و الگوپذیری است. اصولا جوامع و گروه های اجتماعی و حتی گروه های سنی بر اساس این خصلت طبیعی انسان یعنی تقلید شکل می گیرد و آثار آن در زندگی فردی و اجتماعی هر شخصی بروز و ظهور می یابد. بنابراین،‌ نمی توان از مساله تقلید به سادگی گذشت و آن را بی ارزش قلمداد کرد.

اصولا انسان ها به طور طبیعی از کسانی که آنان را مهم می دانند،‌ تقلید و پیروی می کنند. این دیگری مهم یا دیگران مهم، می توانند کسانی باشند که جامعه آنان را موفق می شمارند. به عنوان نمونه در گذشته، اصحاب قدرت از نظامیان و دیوان سالاران یا عالمان و دانشمندان به عنوان الگوهای مهم برای همه توده های مردم مطرح بودند. در زمانی حکیمان و پزشکان این جایگاه مهم را یافتند و والدین و فرزندان می خواستند در این جایگاه قرار گیرند و ایشان را الگوهای رفتاری خود قرار می دادند. در جهان امروز به سبب تبلیغات رسانه ای،‌ هنرمندان و ورزشکاران در این جایگاه قرار گرفته اند.

عبید زاکانی در داستان های چند به طنز بیان می کند که چگونه در جامعه ناسالم،‌ علم و دانش بی ارزش می شود و الگوهای مردم از دانشمندان به افراد پست و فرومایه چون دلقک ها تبدیل می شود. وی در داستانی در عتاب پدر به فرزند می گوید که اگر به کار تن ندهد او را در مدرسه می گذارد تا از درس های آن جا بیاموزد و زندگی سگی داشته باشد؛ زیرا در آن عصر مقام دانش و دانشمند چنان پایین قرار گرفته بود که زندگی ایشان زندگی سگی بود و نمی توانست الگوی مناسبی برای پیشرفت باشد.

وی در این داستان ها و طنزهای تلخ خویش، به نقش مخرب حاکمان در تغییر رویکردها و الگوها اشاره می کند و در حقیقت این معنا را گوشزد می کند که : الناس علی دین ملوکهم؛ مردمان سبک زندگی خویش را از پادشاهان و رهبران اجتماعی خود می آموزند. در زمانی که دلقک ها بر اساس جایگاه خاص در دربارها از پیشرفت های گوناگون مادی و اجتماعی برخوردار می باشند، توده های مردم این دسته از افراد را الگوی پیشرفت خود قرار می دهند.

بر اساس آموزه های روان شناسی این معنا ثابت است که دیگران مهم،‌ کسانی هستند که از نظر شخص انسان های موفق هستند. توفیق هر گونه که معنا شود،‌ عاملی است که شخص را به الگوبرداری دعوت می کند. اگر توفیق به معنای ثروت و قدرت باشد،‌ الگوهای انسان کسانی خواهند بود که از ثروت و قدرت بهره مند می باشند.

از آن جایی که در جهان مادی،‌ مادیات از جایگاه خاصی در اهداف زندگی بشر برخوردار می باشد، صاحبان قدرت و ثروت همواره به عنوان الگو توده های مردم مطرح بوده است. نگاه به اصحاب قدرت و ثروت تنها اختصاص به ایشان پیدا نمی کند بلکه حتی زنان و خانواده های آنان نیز به عنوان شاخص هایی برای الگوبرداری مطرح می شوند. از این روست که خداوند با توجه به این گرایش طبیعی مردم به الگوبرداری از انسان های موفق و دیگران مهم ،‌ بلکه به منتسبان دیگران مهم، از زنان پیامبر(ص) می خواهد تا افکار و رفتار خویش را بر اساس افکار و رفتار پیامبر(ص) سامان دهند؛ زیرا توده های مردم افزون بر پیامبر(احزاب، آیه 21) به ایشان نیز توجه داشته و از آنان الگوبرداری می کنند. تاکید بر پاداش و کیفر مضاعف نسبت به اطرافیان الگوها از سوی خداوند،‌ به معنای نقش ایشان در تخریب و تصحیح رفتارهای اجتماعی توده های مردم است.(احزاب،‌ آیات ،‌ 27 تا 39)

خداوند در آیه 32 سوره احزاب به صراحت می فرماید که زنان پیامبر(ص) همانند دیگر زنان نیستند؛ زیرا انتساب ایشان به پیامبر(ص) موجب می شود تا مردمان به آنان نگاهی خاص و ویژه داشته باشند و افکار و رفتارشان را زیر ذره بین قرار دهند. در رفتارهای اجتماعی می بایست بسیار دقیق باشند و مراعات کنند و حتی کم تر در جامعه حضور یابند؛ زیرا خطاها و اشتباهات آنان موجب می شود تا الگو مردمان یعنی پیامبر(ص) تضعیف شود. شاید داستان افک و رفتار عایشه در آن جا خود نمونه برجسته ای از تاثیر منفی حضور خطا آمیز زنان پیامبر در جامعه باشد که اسباب تضعیف رهبری را فراهم آورده بود.(نور، آیه 11)

به هر حال،‌ توده های مردم، حاکمان و رهبران اجتماعی خویش را به عنوان انسان های موفق می شناسند و از ایشان تقلید می کنند؛‌ بلکه دایره این تقلید حتی فراتر از خود رهبران به حواشی و منتسبان آنان نیز کشیده می شود.

نقش هامان در تخریب فرهنگی مردم

داستان های قرآنی تنها گزارش صرف نیست، بلکه حکایات آموزنده ای است که می بایست از آن عبرت و درس گرفت. این عبرت گیری از جهات لازم و ضروری است؛ زیرا سنت های الهی در تاریخ و جامعه تکرار می شود و اگر ما همان راهی کژی را برویم که دیگران رفتند، دچار همان مشکلات و عذاب های سخت دنیوی و اخروی خواهیم شد. از سویی دیگر، در روایات معتبر تصریح شده است که بسیاری از این حوادث و رخدادها که بر سر امت های پیشین به ویژه بنی اسرائیل آمده است، طابق النعل بالنعل تکرار خواهد شود و بر سر امت اسلام می آید.

داستان هامان به عنوان یکی از اصحاب قدرت در دربار فرعونی و حکایآمده است، طابق النعل بالنعل تکرار خواهد شود و بر سر امت اسلام می آید.

داستان هامان به عنوان یکی از اصحاب قدرت در دربار فرعونی و حکایت ایشان با بنی اسرائیل و قبطیان مصری می تواند درس های آموزنده ای برای امت اسلام داشته باشد. رویه و شیوه تحلیلی قرآن نسبت به تاریخ خود بیانگر این معناست که از نظر قرآن تاریخ تکرار می شود و جوامع می بایست این را درک کنند تا همان شرایط و علل را بازسازی نکنند تا گرفتار عذاب شوند.

بر اساس گزارش های آیات و روایات، هامان وزیر فرعون(مجمع البیان، ج 7 و 8،‌ص 808) و نخستین کسی است که گل را پخت و آجر ساخت.(قصص، آیه 38؛ جامع البیان،‌ج 11 ،‌جزء 20، ص 72) اگر این مساله درست باشد می بایست او را از دانشمند و نخبگان روزگار خود نیز به شمار آورد.

البته برخی واژه هامان را اسم علم نمی دانند و بر این باورند که هامان همانند واژه عزیز در سوره یوسف و یا فرعون لقب منصبی مانند کسری و قیصر است. بر این اساس هامان لقب وزیر فرعون و پادشاه مصر است.(تفسیر التحریر و التنویر، ج 10، جزء 20، ص 72)

با نگاهی به گزارش های قرآنی این معنا به دست می آید که وی از مشاوران بسیار نزدیک فرعون مصر بوده و در بسیاری از کارها با هم هماهنگ بودند. به عنوان نمونه حتی در انتخاب حضرت موسی(ع) به فرزندی فرعون، هامان و فرماندهان نظامی نیز نقش داشتند.(قصص، آیات 7 و 8)

خداوند هامان را وزیر فرعون(قصص، آیه 6 ؛‌غافر ،‌آیه 36؛ مجمع البیان،‌ ج 7 و 8، ص 808)، از چهره های سرشناس و کلیدی در حکومت فرعون(قصص، ایه 38، عنکبوت، آیه 39)، از صاحبان نفود و قدرت(همان)، دانشمندان(قصص ، آیه 38؛ جامع البیان،‌ج 11 ،‌جزء 20، ص 72)، از فرماندهان نظامی(قصص، آیه 6 و 8) و برخوردار از امکانات گسترده در حکومت فرعونی (قصص، آیه 6) معرفی می کند.

وی انسانی حق ناپذیر و حق ستیز(غافر، آیات 24 و 25) و ستمگر و مستکبری است که فرمان به نسل کشی یهودیان و بنی اسرائیل می دهد(غافر، آیات 23 تا 25) و زنان یهودی را به فاحشه گری و خدمت فرعونیان می کشاند.(همان)

هامان به سبب جایگاه ویژه اش،‌ مخاطب دعوت موسی(ع) بود و خداوند حضرت را ماموریت می دهد تا هامان را همانند فرعون به حق با دلایل روشن دعوت کند.(عنکبوت، آیه 39) ولی حق ستیزی هامان موجب شد تا در کنار قدرت فرعونی و ثروت قارونی قرار گیرد و از حق سرباز زند و استکبار کند.

به نظر می رسد که نقش هامان در دستگاه فرعونی،‌ نقش فلسفه بافی و توجیه گری باشد؛ زیرا دانش و نخبگی وی عاملی بود که بتواند مردمان را بفریبد و خام کند. اتهاماتی که به حضرت موسی(ع) به عنوان سحر و جادو زده می شود یا ساخت کاخی بلند در جست و جوی خداوند در آسمان و فرمان نسل کشی پسران و بهره گیری جنسی زنان یهود بیانگر آن است که زر و زور و تزویر در دستگاه فرعونی بر آن بود تا سنت های باطل قبطی و قدرت فرعونی و خدایی آن حفظ شود. زر قارون در کنار تزویر هامان و همکاری بلعم باعور و ساحران از سویی موجب می شود تا قدرت فرعونی و زور و خشونت آن توجیه و مشروعیت بیابد و سیره و سنت فرعونی به عنوان بهترین گزینه در سبک زندگی معرفی شود.

تاکید بر رشد و هدایت گری سبک زندگی فرعونی،‌ تلاشی بود تا سبک زندگی ارایه شده از سوی پیامبر (ع) تخطئه شود. هامان در صدد مشروعیت بخشی به فرعونیت و ملیت آن به عنوان بهترین و کامل ترین سبک زندگی بود.

هامان در همه مراحل به عنوان یک نخبه و دانشمند درباری در صدد فلسفه بافی، توجیه گری، زورگویی و توطئه سازی بود. البته قرآن در آیاتی چند از جمله 5 و 6 سوره قصص و 23 تا 25 سوره غافر بیان می کند که این مکر و توطئه هامانی هیچ سودی نداشت و در برابر آیات حق خداوند دچار شکست شد.

خداوند هم چنین در آیات 38 و 39 سوره عنکبوت بیان می کند که سبک زندگی ارایه شده از سوی هامان به عنوان بهترین گزینه و رشدی ترین سبک، از سوی شیطان تزیین شده بود و رسانه های جمعی و دیگران مهم اجتماع قبطی چون ساحران نیز در جا اندازی این معنا فعال بودند؛ ولی خداوند مکر ایشان را به خودشان بازگرداند و ساحران به جرگه حق پیوستند.

به هر حال بر اساس آیاتی از جمله 36 و 38 سوره قصص و 36 و 37 سوره غافر،‌ مسئولیت مهم هامان در دربار و حکومت فرعونی، اجرای مکر و فریب در مبارزه با حق و آیین الهی بود.

در این آیات تبیین شده است که چگونه هامان به عنوان نخبه و فیلسوف دربار فرعونی تلاش می کند تا مردم را تحمیق کرده و آنان را در امور باطل سرگرم کند.

هامان نقش برجسته و چشم گیری در انحراف های عقیدتی مردم و رفتارهای نابهنجار و زشت داشت و مردم را به کارهای ناشایست از جمله بردگی جنسی زنان بنی اسرائیل دعوت می کرد.(قصص، آیات 38 و 41؛ عنکبوت، آیات 38 و 39)

چهره شناس و برجسته و کلیدی بودن هامان در دولت و حکومت فرعونی(همان)، از وی جایگاه برجسته ای ساخته و مردم را به پیروی از افکار و رفتارهای او می کشاند. از این روست که خداوند وی را از ملعونان و پیشتازان در قیامت و محشور شدن به صورت زشت و محروم از هر گونه امداد و نصرت الهی معرفی می کند(همان آیات و آیات دیگر)زیرا کاری که هامان کرد پشتازی و پیشوایی در کفر عقیدتی و فجور رفتاری است و این گونه است که در قیامت نیز پیشوا و پیشتاز قومش می شود و آنان را به دوزخ می برد.

با نگاهی به آیات قرآنی می توان دریافت که چگونه حاکمان و نخبگان و رهبران اجتماعی به سبب قرار گرفتن در جایگاه خاص اجتماعی، مردمان را به دو سوی متضاد حق و باطل، هدایت و ضلالت رهنمون می شوند و زمینه اصلاح یا تخریب فرهنگی را فراهم می آورند.

توده های مردم تحت تاثیر نخبگان جامعه و خواص خود به راهی می روند که آنان ترسیم می کنند. بنابراین، لازم است تا به نقش مثبت و منفی خواص و حاکمان جامعه توجه ویژه کرد. اگر نخبگان جامعه اهل کفر کویی و فجور و رفتارهای نابهنجار باشند، توده های مردم نیز آنان را الگوی فکری و فرهنگی و رفتاری خویش قرار می دهند و گمراه می شوند. از نظر قرآن رهبران جامعه به عنوان امامان حق یا کفر نقش ایفا می کنند و همان گونه که در دنیا مردم را به حق یا باطل، خوب و زشت می خوانند و یا می کشانند،‌ در آخرت پیشوا و پیشتاز مردمان در بردن به بهشت یا دوزخ می باشند.

پس اولیای امور می بایست به نخبگان جامعه و خواص توجه ویژه مبذول دارند تا ایشان افکار و رفتارهای ناپسند را در جامعه ترویج ندهند. این که برخی می خواهند فرهنگ عمومی را با برخی از کارهای ساده اندیشانه سامان دهند، هرگز به سامان نمی رسد؛ بلکه می بایست الگوها و دیگران مهم جامعه توجه داشت. در این میان نقش رسانه به سبب بیان الگوهای برتر در جامعه برجسته است. از این روست که فرعون و هامان در زمان خودشان از رسانه قوی جادو و سحر ساحران برای برتری مکتب و سبک زندگی خودشان بهره می جستند. امروز نیز حاکمان می توانند، از هنرمندان و ورزشکاران و رسانه ها به عنوان ابزارهای قوی برای الگوسازی درست و خوب بهره گیرند و فرهنگ عمومی جامعه را مدیریت نمایند.