ناتوانى انسان از وصف خداوند

محدودیت انسان

استاد کامل آیت الله حسن زاده آملی درباره وجود ذنبی انسان می فرمود: آدمی هرچند که حد لایقف ندارد ولی به هر حال از محدودیت برخوردار است و در دایره احاطه وجودی و علمی خداوند قرار می گیرد. از این رو آدمی به جهاتی، بسیار محدود می باشد.

اگر انسان با این وجود محدود خویش بخواهد درک و توصیفی از وجود بی نهایت الهی داشته باشدهمواره درک و توصیفش آغشته به محدودیت است واین خود خطا و گناهی بزرگ است.

در آیات قرآنی آمده است که انسان با تعلیم همه اسمای الهی از سوی خداوند، قابلیت ربوبیت طولی و ولایت خلافتی از سوی خداوند بر ما سوی الله را یافته و لذا مسجود همه عالم وجود عالی و دانی شده است و فرشته و جن بر او به نیابت از کل کائنات، سجده برده اند تا تسخیر آدمی را بپذیرند.

این وجود با این همه سعه وجودی و وسعت دربرگیرندگی، با مشکل جدی محدودیت مواجه است و نمی تواند خداوند خویش را چنان که هست بشناسد و درک کند و توصیف نماید. با این همه خداوند این اجازه را به انسان های کاملی داده است تا آن چه را از وجود حضرتش یافته و درک کرده اند، توصیف نمایند. این همان چیزی است که به عنوان توصیف مخلصان بیان شده است: «سبحانک عما یصفون الا عبادک المخلصون؛ پاک و منزه است خداوند از هر توصیفی که درباره او می شودمگر آن چه را که بندگان مخلص شده، بدان خداوند را توصیف می کنند.

راه بی نهایت برای شناخت آن بی نهایت

با این همه، درک و توصیف انسان هاي کامل و مخلص شده نیز نمی تواند چنان که باید خداوند را توصیف کند و می توان گفت که همه این توصیف ها، کف وصف الهی است و تا حقیقت و سقف و سطح آن بی نهایت، نیز بی نهایت راه است. از این رو دردعاهای ماثور از امامان (ع) آمده است که نمی توانیم حق معرفت تو را ادا کنیم چنان که نمی توانیم حق تقوایت را به جا آوریم.

در روایت آمده است که: یا موسی وجودک ذنب لایقاس به ذنب؛ وجود محدود تو (هویت و تشخیص وجود موسوی) گناهی است که با آن هیچ گناهی قابل قیاس نیست.

بنابراین حتی حضرت موسی(ع) در مقام مظهریت کامل و بی نقص نیز نمی تواندخداوند را چنان درک و فهم و توصیف کند که خداوند در آن مقام بي نهايت است.از اين رو، هر توصیفی از هر بشری ولو از کمل و کاملین، نقص است و می بایست انسان از آن استغفار کند.

بر این اساس انسان باید هم از وجود محدود خویش استغفار و توبه کند و هم از درک و فهمی که از خداوند داشته و بدان خداوند را وصف می کند. در روايتي از امام باقر(ع) آمده است: «کلما میزتموه باوهامکم فى ادق معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود الیکم … و لعل النمل الصغار يزعم ان لله زبانيتين‏» آنچه را در ذهن خود با دقیقترین معانى تصور و توهم کنید و آن را خدا مي شماريد، خدا از آن منزه است و آن پندار شما و مخلوقى مثل شما است. خدايي است كه مخلوق شماست و به شما باز مي گردد. يعني خدا را در برترين تصورات خود مخلوق قرار مي دهيد كه خودتان ساخته ايد و هر دم دگرگون مي شود. از كجامى‏دانيد؛ شايد اين مورچه‏هاى كوچك هم كه از اين دو شاخكشان ‏خيلى استفاده مى‏كنند، خيال مى‏كنند خدا دو شاخك دارد.( محجْة البیضاء، ملامحسن فيض كاشاني ، ج 1 ص 131)

از آن جايي كه انسان هر دم تصور ديگري از خود و هستي دارد، خدايش نيز تغيير مي كند. اين گونه است كه برخي گفته اند:

بيزارم از آن كهنه خدايي كه تو داريي

هر لحظه مرا تازه خدايي دگرستي

زيرا هر دم انسان نگاهي جديد به هستي پيدا مي كند و بينش و نگرش وي متحول مي شود. اين گونه است كه باورهايش نسبت به خدا نيز دگرگون مي شود. البته معناي ديگري نيز مي توان از آن برداشت كه عبارت از اين است كه خدا من هماره در كار است و هرگز بيكار نيست و اين گونه نيست كه خداي ساعت ساز باشد و جهان را آفريده و به ديگران واگذار كرده و ربوبيت را به كنار نهاده است؛ بلكه كل يوم هو في شان؛ او هر روزي در كاري است؛ زيرا خداوند هم آفريدگار و هم پروردگار جهانيان است.

البته اين مطلب بدان معنا نيست كه انسان قادر به شناخت اجمالي از خدا نيست و همانند گروهي از مردمان قايل به تعطيل شويم،‌ بلكه مراد آن است كه دست از تشبيه بشويم و گمان نكنيم كه صفات الهي همانند صفات انساني بيرون از ذات است و عين ذات او نيست و يا داراي نقص است؛ بلكه به اين معناست كه خداوند در صفاتش چنان دور از دسترس اوهام و اذهان آدمي است كه مي توان گفت آن چه تصور كرده باز در محدوده تفكر بشري است و به غايت صفات و اسماي حق نرسيده است.