موانع راه های افزایش آستانه تحمل

یکی از مهم ترین دغدغه های انسان مدیریت هیجانات عاطفی در قالب شادی، اندوه ، خشم و مهر است. این که تحت تاثیر عوامل بیرونی یا درونی واکنش هایی را از خود بروز دهد که مبتنی بر جوشش شدید هیجانات است و رفتارهایی که انسان را از تعادل بیرون می برد و پیامدهایی را به دنبال دارد که گاه پشیمانی در آن سودی ندارد. خشم یکی از این هیجانات است که اگر مدیریت و مهار نشود پیامدهای بسیار خطرناکی دارد. برای مدیریت خشم و مهار آن باید انسان به درجه ای از تحمل برسد که فشارهای سهمگین را تاب آورد و واکنش هایی را که نشان می دهد بر اساس تدبر و بصیرت باشد تا پیامدهای بد و زشتی را به دنبال نداشته باشد. این جاست که مساله صبر و حلم و افزایش آستانه تحمل مطرح می شود.
قرآن به عنوان کتاب انسان ساز و جامعه ساز، به همه آن چیزی پرداخته است که انسان برای رسیدن به کمال و سعادت دنیوی و اخروی بدان نیازمند است. از این روست که به این مساله نیز پرداخته و راه های ایجاد و افزایش شکیبایی و بردباری یعنی صبر و حلم را بیان کرده است. آن چه در پی می آید بخشی دیگر از راه های افزایش آستانه تحمل است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
شناخت موانع صبر، لازمه ایجاد و افزایش صبر
شاید یکی از راه هایی که بتوان برای ایجاد و افزایش صبر از مدد گرفت، شناخت موانع صبر و عوامل ضد صبر است. اموری که اجازه نمی  دهد تا انسان به صبوری دست یابد چه رسد که به مقام عالی بردباری و حلم دست یابد و از مقام حلیم از اسمای الهی بهره برد. در این جا به برخی از موانع مهم در تحقق صبر اشاره می شود.
1. اجتناب از تكبّر و تفاخر: تکبر و تفاخر دو مانع جدی در برابر صبوری آدمی است؛ زیرا متکبر به سبب فقدان تواضع و فروتنی، خود را چنان بزرگ می شمارد که حاضر نیست در برابر کنش های دیگران، واکنش نشان ندهد و خود را برتر از آن می بیند که فشاری را تحمل کند و یا سخن درشت بشنود و یا نگاهی از بالا را تحمل نماید؛ بلکه خود را چنان بالا می بیند که حاضر نیست تواضع نماید و فروتنی داشته باشد. این گونه است که از حالت طبیعی بیرون رفته و رفتاری هیجانی از خود بروز می دهد. خداوند در قرآن با توجه به روحیات متکبر فخور به ویژه در زمان رفاه و آسایش بیان می کند که چنین افرادی نمی توانند صبور باشند و از آستانه تحمل پایینی برخوردارند. از همین رو، خواهان آن است که برای کسب صبر و افزایش آن از تکبر و فخرفروشی اجتناب کنند و این روحیه را کنار بگذارند. از نظر قرآن تنها کسانی در برابر فشار از دست دادن نعمتی صبوری می ورزند فاقد روحیه تکبر و تفاخر باشند و متاثر از هیجانات تند عاطفی رفتارهای شدید احساسی از قبیل حزن و فرح نداشته باشند. هود ، آیات  9 تا 11)
2. اجتناب از شهادت ناحق: حق مداری و بیان حق در هر حال، از جمله صفات انسان های متعادل و موجه است. اما انسان های نامتعادل همان گونه که به خود ظلم می کند به سادگی نسبت به دیگران ظلم و ستم روا می دارند. این ستم ورزی آنان در همه جا از جمله در شهادت و گواهی نیز بروز می کند. این گونه گواهی به ناحق می دهند و باطل را بر حق مقدم می دارند. بنابراین، برای این که از شخصیت و روحیه دارای صبری برخوردار شویم حق مداری در هر حال یکی از راه های کسب آن است. به این معنا که با ترک و اجتناب از گواهى ناحق و باطل می توانیم خود را در مسیری قرار دهیم که نتیجه آن صبوری است.(فرقان، آیات 72 و 75)
3. اجتناب از لغو: در همین آیات بیان شده که برای کسب روحیه صبر و افزایش آن باید از لغو و کارهای بیهوده اجتناب کرد؛ زیرا کارهای بیهوده و لغو از مصادیق باطل است و آدمی را به سمت و سوی سوق می دهد که نهایت آن از دست رفتن صبر و صبوری است که از فضایل حق و اخلاقی است. خداوند با تاکید بر برخوردهای کریمانه در برابر رفتارهای لغو و بیهوده دیگران بیان می کند که انسان می تواند با این شیوه در خود صبوری را ایجاد و تقویت کند. این که انسان وقتی با سخن و رفتار بیهوده دیگران مواجه می شود واکنش نشان ندهد و بلکه واکنش مثبت نشان داده و با کرامت از آن عبور کند، فرصتی است که صبوری را در انسان تقویت می کند. (فرقان ، آیات 72 و 75)
3. اجتناب از قتل نفس محترم: جان و عرض و مال مردم محترم بوده و دارای حرمت است و کسی نمی تواند متعرض آن شود. این از حقوق انسانی هر بشری است. کسی که بتواند خود را چنان تربیت کند که جز به حق و عدالت کسی را نکشد، در برابر کنش ها و افعال نادرست دیگران به سرعت واکنش نشان ندهد می تواند به درجات و سطوح عالی از صبوری برسد که او را لایق غرفه هایی در بهشت کند که ویژه صابران است. در حقیقت تاکید بر بهره مندی از غرفه های بهشتی خاص این صابران نشان می دهد که واکنش هایی از این دست تا چه اندازه مهم است. این که در این آیه واژه «بماصبروا» به صورت فعلی به کار رفته است نشان می دهد که صبوری به شکل فعلی در برابر این کنش ها و واکنش ها تا چه اندازه مهم است. (فرقان، آیات 63 و 68 و 75)
4. اجتناب از مجالس باطل: اجتناب از حضور در مجالس باطل و لغو زمینه افزایش صبر در افراد و بهره مندی از سعادت دنیا و آخرت خواهد شد. ( فرقان ، آیات 72 و 75) پس اگر بخواهیم انسانی صبور یا دارای آستانه تحمل بالا باشیم باید از حضور در مجالس باطل از لغو و لهو اجتناب کنیم و در هر مجلسی حضور نیابیم؛ زیرا حضور در این مجالس زمینه تغییر روحیه و روحیات را فراهم آورده و انسان برای رفتارهای هیجانی و خشم زودهنگام و مانند آن آماده می سازد، به طوری که در برابر کوچک ترین کنشی واکنش های عصبی و هیجانی از خود بروز می دهیم. پس یکی از موانع ایجاد و یا افزایش صبر، حضور در چنین مجالسی است. اجتناب از آن نیز می تواند در افزایش آستانه تحمل بسیار مفید باشد.
سنجش خود بر اساس نشانه های صبوری
به منظور درک وضعیت خود و دیگران نسبت به کنش های عاطفی و واکنشی های هیجانی می توانیم از نشانه های صابران بهره گیریم. چنین سنجشی به ما کمک می کند تا بتوانیم میزان صبر و آستانه تحمل خود را به دست آورده و برای تربیت خویش و تغییر روحیه در جهت مثبت اقدام کنیم. از این رو، در این جا به برخی از نشانه های صبوری اشاره می شود که می تواند به عنوان شاخص و سنجه عمل کند.
1. نیکی در برابر بدی و اخلاق نيك: نيكى در برابر بدى ديگران از اخلاق انسانهاى صبور است که می توان از این معیار و شاخص برای سنجش رفتار و روحیات خود بهره برد. خداوند می فرماید: والَّذينَ صَبَرُوا ابتِغاءَ وجهِ رَبِّهِم…ويَدرَءونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ؛ کسانی که به خاطر رضایتمندی خداوند صبر می کنند … و بدی را با خوبی پاسخ می دهند. (رعد ، آیه 22) هم چنین در آیات 63 و 75 سوره فرقان بیان می کند که صابران در برابر سخنان بی خردان با سلام به آنان واکنش نشان می دهند. و در آیات 54 و 55 سوره قصص نیز می فرماید: آنان بدی را با نیکی دفع می کنند .. و هر گاه سخن بیهوده و لغوی شنیده از آن اعراض کرده و در پاسخ به بیهوده گویان می گویند: هر کسی کار خودش، بار خودش. پس سلام بر شما. هم چنین خداوند در آیات 34 و 35 سوره فصلت فرمان می دهد که بدی را با خوبی های برتر دفع کنید که این بهتر است؛ زیرا شیوه صابران است. پس می توان از این راه روحیه صبر را شناخته و در این مسیر گام برداریم تا صبوری یافته و آستانه تحمل ما نیز افزایش یابد. این ها شاخص هایی است که خداوند در قرآن برای صابران و رفتارهای ایشان گفته است که بسیار سازنده و مفید برای اولیای مربیان و خودمان است تا بر اساس آن سنجش و ارزیابی از خود و دیگران داشته باشیم.
2. گذشت به جای مقابله به مثل: صابران با آن که می توانند مقابله به مثل کنند و توان این کار را دارند، ولی مقابله به مثل نمی کنند و از در گذشت و عفو وارد می شوند. پس اگر بخواهیم صبوری یاد گیریم یا آن را افزایش دهیم باید در هنگام توان مقابله به مثل و مجاز بودنش دست از آن بشوییم و دیگران را عفو نماییم.( نحل ، آیه  126)
3. کم ترین مجازات: صابران اگر مجبور به مجازات و تنبیه باشند، کم ترین مجازات را در نظر می گیرند و واکنش های آنان بر اساس عواطف شدید و هیجانات تند نخواهد بود.(ص، آیه 44)
4. تغییر مکان: صابران در هنگام برخورد با کنش های تند دیگران که از روی بی خردی و جهالت و سفاهت است، از آن محیط خارج می شوند. این تغییر محیط گاه بیرون رفتن از اتاق یا مجلسی است و گاه در قالب کوچ و مهاجرت از محله و شهر و کشور اتفاق می افتد. این که خداوند در ارتباط با صابران می فرماید زمین خداوند واسعه است برای آن است لازم نیست هماره واکنش هایی رفتاری و مقاومت داشته باشیم، بلکه گاه جا به جایی بهترین واکنش است.(زمر، آیه 10)
5. اعتدال در انفاق: از دیگر ویژگی ها و خصایص صابران، رعايت اعتدال در انفاق و پرهيز از اسراف و بخل در آن است که خداوند در آیات 63 و 67 و 75  سوره فرقان به آن اشاره کرده است.
6. صبوری در مصیبت ها  و مشکلات جسمی و مالی و جنگی : از شاخص های صابران صبوری در انواع و اقسام مصیبت ها و مشکلاتی بدنی و روانی و مالی در جنگ و غیر جنگ است. اگر چنین چیزی را در خود تقویت کنیم می توانیم امید به افزایش صبر در خود داشته باشیم.(بقره، آیات 155 و 157 و 214 و 177؛ حج، آیات 34 و 35)
7. انفاقات آشکار و نهان مالی: از دیگر خصوصیات صابران آن است که از هر چه در می آورند بخشی را در راه خداوند به نیازمندان آشکار و نهان انفاق می کنند و بخل نمی ورزند. این گونه می توان صبوری آموخت.(رعد، آیات 22 و 24)
8. اقامه نماز: برپایی نماز به ویژه در جماعت و جمعه از دیگر ویژگی هایی است که صابران دارند (همان) ؛ بنابراین باید برای کسب صبوری و افزایش آن از نماز به عنوان یک شاخص مهم بهره برد.
9. اميدوارى: صابران انسانهايى اميدوار حتّى در صورت زوال نعمت و گرفتار شدن به فقر و تنگدستى هستند. پس باید این شاخص را نیز در نظر گرفت تا خود را بسنجیم و بدان صبوری را تجربه کنیم.(هود ، آیات 9 و 11)
10. بصيرت: صابران داراى آگاهى و بصيرت ويژه هستند.(انفال، آیات 65 و 66؛ رعد، آیات 19 و 22؛ فرقان، آیات 73 و 75)
11. بينش توحيدى:  حاكم بودن جهان بينى توحيدى بر انديشه و زندگى صابران از مهم ترین عوامل صبوری آنان است؛ زیرا آنان می دانند هر چیزی بر اساس توحید فعل از خداوند و بر اساس حکمت و مشیت و مصلحت است. پس نسبت به مصیبت ها واکنش های تند و عصبی ندارند بلکه هنگام ابتلاء به آن حتی اگر نقص در جان خود و  دیگران آن را خواسته الهی دانسته و استرجاع می گویند: قالوا اِنّا لِلّهِ واِنّا اِلَيهِ رجِعون. (بقره ، آیات 155 و 156)
12. پاكدامنى:  اجتناب بندگان صبرپيشه خدا، از زنا و بى عفّتى، از دیگر صفاتی است که خداوند به عنوان شاخص برای آنان بیان کرده است.(فرقان ، آیات 63 و 68 و 75) بنابراین باید تلاش کرد این شاخص را در ایجاد و تقویت نماییم.
13. تواضع:  رعايت وقار و تواضع در راه رفتن، خصلت بندگان صبور خدا است.(فرقان، ایات 63 و75) چنان که گفته شد، ایشان از هر گونه تکبر و تفاخر اجتناب می کنند. بنابراین، برای سنجش خود به این شاخص نیاز مبرمی است.
14. ثبات: صابران داراى موضع ثابت در برابر خوشى ها و ناخوشى ها هستند. این مطلب در آیات 9 تا 11 سوره هود بیان شده است.
15. زهد:  اهميّت نداشتن متاع هاى دنيا براى صابران از مهم ترین ویژگی هایی آنان است. همین مساله موجب می شود تا در برابر از دست رفتن ها و  کمبودهای مالی دنیوی واکنش های عاطفی و تند و هیجانی نداشته باشند. پس باید این را آموخت و در زندگی به کار بست تا از صابران شویم. ( آل عمران ، آیات 14 و 15 و 17؛ قصص ، آیات  79 و 80)
16. سرور:  اصولا سرور در اهل صبر که صفت بهشتیان است، یک اصل است. از این روست که آنان هماره مسرور به رضایت خداوندی هستند و نسبت به از دست دادن چیزی اندوهگین نمی شوند ، بلکه مسرور نه فرح هستند؛ زیرا فرح شادی هیجانی و عاطفی است که از حد تعادل بیرون است.(حدید، آیات 22 و 24؛ فرقان، آیه 75)
17. شب زنده دارى:  شب را به صبح آوردن براى پروردگار با سجده و نماز، از خصلت هاى بندگان صبر پيشه خدا است . اصولا این گونه اعمال عبادی در تقویت روحیه صبوری و افزایش آن بسیار موثر است. (فرقان ، آیات 63 و 64 و 75)
18. شجاعت:  ترس و هراس نداشتن صابران از مرگ و شهادت در راه خدا از دیگر خصلت هایی آنان است؛ زیرا در بینش توحیدی آنان تا اجل مسمی نرسد فرشتگان حافظ مانع مرگ می شوند و این که هر چه به انسان در بیرون و درون می رسد بر اساس حکمت و مصلحت و مشیت الهی است.(حدید، آیات 22 و 23؛ آل عمران، آیات 142 و 143)
19. شرح صدر: صابران داراى شرح صدر و توان تحمل مخالفان هستند. پس باید این گونه شاخص های صبر را بشناسیم و در ایجاد و تقویت آن تلاش کنیم. (فصّلت ، آیات 34 و 35)
20. صلاح : صابران انسان هايى صالح و شايسته هستند. پس هر کار صالح را انجام دهیم تا به مقام صابران دست یابیم.(انبیاء، آیات 85 و 86)
21. گذشت: عفو و گذشت از خطاكاران، از خصلتهاى صابران است. پس هر گاه با خطاکاری در مسایل شخصی نه اجتماعی مواجه شدیم ، از او بگذریم و نخواهیم تنبیه و مجازات کنیم.( يوسف، آیات 90 – 92؛ شورى ، آیات 40 و 43)
22. مسالمت جويى:  بندگان صابر خدا، افراد مسالمت جو و نيك رفتار در تعامل با جاهلان و سفيهان است. (فرقان ، آیات 63 و 75؛ قصص ، آیات 54 و 55)
23. منش كريمانه: صابران داراى روش و منش كريمانه در برخورد با باطل و باطل گرايان هستند و باید این گونه عمل کرد تا صبوری بیاموزییم و آن را تقویت کنیم.( فرقان ، آیات 72 و 75)
24. موعظه پذيرى:  تنها صابران داراى زمينه پذيرش سخنان صاحبان علم و اهل پذیرش موعظه هستند. این گونه به سخنان پند و اندرز دیگران گوش دهیم تا صبوری یابیم (قصص ، آیه 80)؛ چرا که از نظر قرآن صابران، انسانهايى پندآموز و اهل تذكّر هستند. (رعد ، آیات 19 و 22)
25. نيكوكارى:  صابران از نيكوكاران و مورد محبّت خداوند هستند. (آل عمران ، آیات 146 و 148)
26.  اجتناب از نزاع:  حفظ وحدت و اجتناب از نزاع از دیگر ویژگی هایی آنان است. (انفال ، آیه 46)
27. صبر بر اذيّتهاى دشمنان: صبر بر اذيّتهاى دشمنان از دیگر خصایص آنان است. ( ال عمران ، آیه 186؛ انعام، ایه 34؛ ابراهیم ، ایه 12 ؛ نحل، آیه 126)
28. صبر بر استهزا: صبر بر استهزاها و تمسخر دشمنان از دیگر صفات صابران است که باید آموخت و آن را در خود تقویت کرد.( مؤمنون ، آیات 108 – 110)
29.  اطاعت از خدا و پیامبر(ص) : طاعت و بندگى خدا و اطاعت از پیامبر(ص) از دیگر ویژگی هایی صابران است. (انفال، آیه 46)
30. صبر بر امتحان خدا:  صبوری بر آزمونهاى الهى از دیگر خصوصیات آنان است که باید آموخت و به کار بست.(بقره، آیات 155 و 249 و آیات دیگر)
31. امر به معروف و نهی از منکر: از دیگر خصوصیات صابران است که شاخص سنجشی خوب برای کسانی است که بخواهند صبوری بیاموزند یا آن را تقویت کنند.(لقمان، آیات 13 و  17
32. ايمان: صابران اهل ایمان به آيات الهى و ثبات قدم بر آن و نیز مومن به شرایع آسمانی هستند. این امور است که آنان را تقویت می کند و صبر مضاعف می بخشد و آستانه تحمل آنان را بالا می برد.(قصص، آیه 54؛ اعراف، آیه 126)
33. صبر بر بلايا: این مطلب بارها به اشکال گوناگون بیان شده است. بنابراین، باید در هر نوع بلا و گرفتاری و مصیبتی صبر کرد تا صبر را در خود ایجاد یا تقویت کرد.( بقره ، آیات 155 و 156 و 177؛ حج، آیه 35)
34. پرداخت زكات : این نیز در ایجاد و تقویت صبوری نقش کلیدی دارد.(آل عمران، آیه 186)
35. پرهيز از اتّكا به ظالم: باید از اعتماد و تکیه به ستمگران دست برداشت تا صبر در ما ایجاد شود.( هود ، آیات 113 و 115)
در آیات قرآنی به صفات صابران و ویژگی های آنان بسیار توجه داده شده است. شناخت هر یک از آن ها به عنوان یک شاخص و معیار می تواند برای کسانی که می خواهند صبر را در خود ایجاد یا تقویت کنند بسیار مفید و سازنده است. هم چنین شناخت آثار و فواید صبوری و آثار دنیوی و آخروی و نیز مادی و معنوی آن برای ایجاد انگیزه و تقویت آستانه تحمل بسیار مفید خواهد بود.