موانع اخلاص از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از اساسی ترین شروط قبولی هر عملی، اخلاص است. اخلاص به معنای پیراستگی از آمیختگی است؛ اما در فرهنگ قرآنی به معنای سرّ و رازی از اسرار الهی دانسته اند که تنها در قلوب و دلهای بندگان محبوب خدا ایجاد می شود(مجمع‌البیان، ج‌1‌ـ‌2، ص409)؛ زیرا حقیقت اخلاص آن است که بنده جز خدا هیچ کسی یا چیزی را در عمل خویش دخالت ندهد و فقط برای خدا کاری را انجام دهد. پس اخلاص یک حالت از حالات قلبی نیست، بلکه یک حقیقت باطنی است که وجود بنده را در بر می گیرد و محبت الهی در دلش جایگزین هر چیزی دیگر می شود. پس نه در قبل از عمل و نه در هنگام عمل و نه در بعد عمل، هرگز غیر خدا در کار و عملش دخالت ندارد و شخص هر کاری را تنها و فقط به عشق و محبت الهی انجام می دهد.

خدا در آیات قرآنی از اخلاص دینی پیامبران(مریم، آیه 51؛ زمر، آیات 2 و 11 و 14) و مومنان به عنوان یک صفت اساسی و ارزشی سخن به میان آورده که موجب رستگاری و اجر عظیم برای آنان می شود.(نساء، آیه 146)

البته در قرآن برای بیان همین مفهوم خلوص و اخلاص از واژگان و ترکیباتی دیگری چون «نصح»، « یریدون وجهه »، « اتّبع رضوان اللّه »، « أسلم وجهه للّه »، « نصحوا للّه »، « لن‌ندعوا من دونه إلها »، « ابتغاء وجه ربّهم »، « لوجه‌اللّه »، « قربات عند اللّه »، « للّه »، « ابتغاء مرضات اللّه »، « إن أجرى إلاّ على ربّ العالمین »، « اعبدوا اللّه ما لکم من إله غیره » و مانند آن ها استفاده شده است. بنابراین، برای فهم علل و عوامل و نیز موانع و حتی آثار تنها نمی بایست به خلص و مشتقات آن بسنده کرد، بلکه به این تعابیر پیش گفته نیز مراجعه کرد تا فهم دقیق و کاملی از مفهوم خلوص و اخلاص به دست آورد و عوامل و موانع و آثار آن را شناخت.

اخلاص در دین از نظر قرآن

از نظر قرآن، دین همان حقیقت فلسفه و سبک زندگی است که آثار آن در قیامت و یوم الدین، خودنمایی می کند. بنابراین، مجموعه ای از عقاید و احکام و معارف و مانند آن ها را شامل می شود که در قالب شرایع و منهاج و روش ها و شیوه های فکری و رفتاری بیان شده است. این بدان معناست که وقتی از اخلاص در دین سخن به میان می آید، سخن از مجموعه ای فکری و رفتاری است که می بایست تنها برای خدا و در راستای حکمت های الهی ساماندهی و به کار گرفته شود.

از نظر قرآن، دین تنها همان اسلام است که در طول تاریخ پیامبران الهی از طریق وحی به گوش مردمان رسانیده و فلسفه و سبک زندگی اسلامی را به عنوان هدایت الهی نشان داده اند.(آل عمران، آیات 19 و 85؛ مائده، آیه 48؛ شوری، آیه 13) پس هر کسی غیر از آن را به عنوان دین بپذیرد، از رشد عقلانی برخوردار نیست، بلکه گرفتار سفاهت و سبک مغزی و بی خردی است.(بقره، آیه 130؛ حجرات، آیه 7)

خدا در قرآن بیان می کند که فلسفه و سبک زندگی هر انسانی می بایست دارای اخلاص در دین باشد که با اخلاص در دین اسلام به دور از هر گونه شرکی به دست می آید.(آل عمران، آیه 67)

برای تحقق چنین اخلاص دینی می بایست شخص با توحید خالص و به دور از هر گونه شرک قولی و فعلی، جلیّ و خفی و مانند آن ها (همان) در همه امور خویش به خدا تمسک و اعتصام جوید(نساء، آیه 146) و با توبه و اصلاح هر فساد و افسادی(همان) و توجه یابی به معاد و رستاخیز(اعراف، آیه 29) و اعلان رسمی و عملی آن به دیگران از دوست و دشمن( بقره، آیه 139) به پاداش الهی دست یابد (نساء، آیه 146)؛ چرا که بدون اخلاص در دین یعنی فلسفه و سبک زندگی اسلامی نمی توان از فرجام نیکی سخن گفت؛ زیرا تنها فرجام نیک در گرو اخلاص است.(لقمان، آیه 22)

پس هر کسی اگر بخواهد در زمره مومنان حقیقی درآید و از آثار ایمان از جمله رفاه و آسایش، آرامش و تحسین الهی بهره مند شود، می بایست به اخلاص دست یابد.(نساء، آیات 125 و 146؛ یونس، آیه 22)

موانع اخلاص از نظر قرآن

چنان که گفته شد دست یابی به خیر دنیا و آخرت و نیک فرجام در گرو اخلاص است؛ اما بسیاری از مردم از اخلاص بهره مند نمی شوند و این سرّ الله در آنان تحقق نمی یابد؛ زیرا موانعی موجب می شود تا آنان در فکر و عمل مخلصانه نباشند و اموری چون ریاکاری، شرک، منت و مانند آن ها در ایشان عامل عمل باشد. از مهم ترین موانع اخلاص می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. رفاه و آسایش زیاد: از نظر قرآن، کسانی که گرفتار رفاه زدگی و آسایش زیاد هستند، نمی توانند اخلاص را در خود ایجاد کنند و در دینداری خالص و مخلصانه عمل نمی کنند؛ زیرا رفاه و آسایش و امکانات مادی بستری برای فریب آنان می شود و آنان به این اسباب ظاهر دل می بندند و مسبب الاسباب را در ورای هر سببی نمی بیند اصالت یا استقلال را برای اسباب قایل می شوند و این گونه از اخلاص نسبت به خدا و دین خارج شده و در دامن شرک جلی و خفی و مانند آن می افتند.(یونس، آیات 22 و 23؛ عنکبوت، آیات 65 و 66)
2. فقدان توجه به معاد: از نظر قرآن، کسانی به اخلاص حقیقی دست می یابند که به معاد توجه یابند. بنابراین، کسانی که اعتقاد به معاد دارند، ولی هنگام عمل توجهی به معاد ندارند، گرفتار عدم اخلاص می شوند؛ زیرا عدم توجه به معاد، آنان را گرفتار غفلت می کند و کارها را به دور از اخلاص انجام می دهند.(توبه، آیه 99)
3. منت: نیکوکارانی که کارهای خویش را با منت همراه می سازند، از اخلاص باز می مانند و عمل خویش را تباه می سازند.(بقره، آیه 264)
4. ریاکاری: از موانع اخلاص می توان به ریاکاری اشاره کرد. این که انسان بخواهد کار نیکی برای نمایش انجام دهد تا به چشم دیگران آید، آن را از خلوص خارج کرده و اخلاص در دین از دست می رود.(بقره، آیه 264؛ نساء، آیه 38)
5. بطر : رفتاری مبتنی بر تکبر و بدمستی که از آن به بطر یاد می شود، از موانع اخلاص است که باید از آن پرهیز کرد.(انفال، آیه 47)
6. اذیت: کسانی که پس از انجام کار نیک و عمل صالح نسبت به دیگران، با اذیت و آزار کلامی و رفتاری آن را تباه می کنند، از اخلاص بهره مند نیستند؛ زیرا از نظر قرآن، اخلاص می بایست به سرّالله در افراد تبدیل شود و کسی که پس یا پیش یا همراه عمل آن را با چیزی غیر از رضایت الهی می آمیزد از اخلاص برخوردار نیست.(بقره، آیه 264)
7. هواپرستی: کسانی که گرفتار هر یک از مشکلات پیش گفته اند، در حقیقت گرفتار هواپرستی و غلبه آن در خود هستند. چنین افرادی نمی توانند به اخلاص دست یابند. مال دوستی و دنیا پرستی که از آثار هواپرستی است موجب می شود که انسان بیش تر از آن که به فکر اخلاص در عمل باشد، به فکر جمع مال به هر شکلی باشد و از اخلاص دور شود(فجر، آیه 20 ) و محبت چیزهای دیگر در دل او بیش از محبت خدا باشد.(بقره، آیه 169؛ آل عمران، آیه 14) از همین روست که امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: كَيْفَ يَسْتَطِيعُ اَلْإِخْلاَصَ مَنْ يَغْلِبُهُ اَلْهَوَى؛ چگونه توانایی بر اخلاص دارد کسی که هوای نفس بر او غالب است؟( غرر الحکم، ج 1، ص 516؛ شماره حدیث ۴۵۷۰۸۲) و نیز می فرماید: إنَّكَ لَن يُتَقَبَّلَ مِن عَمَلِكَ إلاّ مَا أخلَصتَ فِيه و لَم تَشبَه بِالهَوىَ وَ أسبَابِ الدّنيَا ؛‎‎همانا از اعمال تو مقبول نمى‌گردد، مگر آنهايى كه در آن بى‌آلايشى ورزى و آن را با خواهش و ابزار دنيا آلوده نسازی.(تصنیف غرر الحکم، درایتی، ج 4، ص 222)
8. آمال و آرزوهای نابجا: انسان باید انسان امیدواری باشد؛ زیرا رجاء و امیدواری ریشه در عقلانیت دارد، اما کسی که گرفتار آرزوهای بلند و نابجا است، گرفتار هواپرستی است ؛ بنابراین از اخلاص نیز بهره مند نخواهد شد؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: قَلِّلِ الآمالَ تَخْلُصْ لَك الأعمالُ ؛ آرزوها را کم کن و دامنه آرزوهای دور و دراز را جمع نما تا اعمال تو خالص شود! (غرر الحکم، حدیث 2906؛ تصنیف غرر الحکم، درایتی، ج 4، ص 511)