موارد سه گانه صبر در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

صبر فضلیتی بزرگ است که تحقق آن در هر نفس انسانی موجب حفظ عقلانیت در اندیشه و عمل و تعادل در حرکات و سکنات می شود. صابر در حالتی از حبس و نگه داشت نفس از هر گونه قول و فعلی است که بیرون از تعقل و تعادل است؛ بنابراین، با آن که سختی شدید همراه با مرارت و تلخی بسیاری را تحمل می کند، اما می داند که میوه این استقامت و داروی تلخ، نتایج شیرینی در دنیا و آخرت است. از این روست که عاقلانه و عاملانه تن به همه فشارها می دهد تا به نتایج دلخواه و مطلوب برسد و در مقصد مقصود خویش را به دست آورد.

در آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، از سه قسم صبر سخن به میان آمده است که شامل صبر در اطاعت خدا، صبر در مصیبت و صبر از معصیت است. پیامبر(ص) می فرماید: اَلصَّبـرُ ثَلاثَةٌ: صَبـرٌ عِندَ المُصیبَةِ، وَصَبـرٌ عَلَی الطّاعَةِ وَصَبـرٌ عَنِ المَعصیةِ؛ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصِیبَةِ حَتَّی یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا، کَتَبَ الله لَهُ ثَلاَثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ‏‎ ‎‏الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطَّاعَةِ، کَتَبَ الله لَهُ‏‎ ‎‏سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی الْعَرْشِ. وَ مَنْ‏‎ ‎‏صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَةِ، کَتَبَ الله لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَی الدَّرَجَةِ، کَمَا بَیْنَ‏‎ ‎‏تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَی مُنْتَهَی الْعَرْشِ؛ صبر بر سه قسم است؛ صبر در نزد مصیبت، و صبر بر طاعت، و صبر از معصیت. پس کسی که صبر کند‏‎ ‎‏بر مصیبت تا آنکه برگرداند مصیبت و شدت آن را به نیکویی‏‎ ‎‏عزای آن ؛ یعنی با صبر جمیل شدت مصیبت را ردّ کند، بنویسد‏‎ ‎‏خدا برای او سیصد درجه؛ مابین هر درجه تا درجه مثل مابین‏‎ ‎‏آسمان و زمین. و کسی که صبر نماید بر اطاعت، بنویسد خدا از‏‎ ‎‏برای او ششصد درجه؛ میانۀ درجه تا درجه مثل میانۀ قعر زمین تا‏‎ ‎‏عرش. و کسی که صبر کند بر معصیت، بنویسد خداوند برای او‏‎ ‎‏نهصد درجه؛ میانۀ درجه تا درجه مثل میانۀ منتهای زمین تا منتهای‏‎ ‎‏عرش. (کافی، ج 2، ص 91؛ تحف‌العقول، ص 203؛ از امام علی)

در آیات قرآنی و روایات برای هر یک از این اقسام، مواردی بیان شده است که در این جا به آن ها اشاره می شود:

صبر در اطاعت خدا

بی گمان تکالیف را از آن سبب تکلیف گفته اند که انجام آن هماره همراه با کلفت و سختی است. انجام اعمال عبادی چون نماز و روزه و حج و جهاد و زکات و خمس نیازمند تحمل فشارهایی است که شخص می بایست در تن و روان و مال و عرض تحمل کند. انجام اعمال عبادی و تکالیف الهی به ویژه در شرایط متغیر سنی، بدنی، روانی، محیطی، اجتماعی، جغرافیایی و مانند آن ها، هماره سخت و دشوار است. البته خدا در فرایض و واجبات و هم چنین محرمات بر آن شده است تا تکالیفی را وضع کند که اکثریت و بیشتری مردم استطاعت انجام آن را دارند. از همین روست که خدا در قرآن می فرماید: لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا؛ خدا نفسی را بیش از وسعش تکلیف نمی کند.(بقره، آیه 286 و 233؛ انعام، آیه 152؛ اعراف، آیه 42)

بنابراین، حتی اگر شرایط چهارگانه عقل و قدرت و علم و بلوغ فراهم نباشد، تکلیفی بر بنده نیست؛ از همین روست که مجنون، ناتوان ، جاهل و نابالغ را تکلیفی نیست؛ چنان که اگر شخص توانایی و استطاعت انجام کاری را نداشته باشد، مانند کسانی که مریض و بیمار هستند، تکلیف از ایشان ساقط است. در آیات و روایات بسیاری از مصادیق «رفع القلم» یعنی برداشته شدن تکلیف از افراد سخن به میان آمده است؛ چنان که مصادیقی نیز برای سقوط یا تعطیلی موقت یا دایمی تکالیف نسبت به افراد یا شرایط سخن گفته شده است. به عنوان نمونه روزه از مریض و مسافر و اذیت حیض برداشته شده و شخص می بایست در زمانی دیگر آن را به جا آورد؛ چرا که احکام الهی برای این نیست که شخص را در عسر و حرج قرار دهد، بلکه همه احکام نه تنها سمحه و سهله هستند، بلکه به آسان و یسر برای توده مردم قابل اطاعت و انجام است.(بقره، آیات 185 و 203)

به هر حال، انجام تکالیف و فرایض الهی دارای مشقت و کلفت است؛ به ویژه آن که ممکن است کسانی شرایطی را فراهم آورند که انجام تکالیف سخت تر و دشوارتر شود، چنان که تمسخر و استهزاء دشمنان و کافران و منافقان از انجام فرایضی چون نماز و روزه یا حجاب و خمس و زکات و جهاد موجب شود تا انسان از نظر روحی و روانی تحت فشار قرار گیرد. در این جا است که اطاعت از اوامر و نواهی الهی نیازمند صبر است؛ زیرا لازم است تا آستانه تحمل آدمی بالا باشد و با شکیبایی اعمال کلفت آمیز را انجام دهد و نقشه دشمنان را نیز نقش بر آب کند.(انفال، آیه 46)

از این آیه به دست می آید که انجام اعمال عبادی فردی در گوشه ای ممکن است، آسان باشد؛ اما اقامه اجتماعی آن سخت و دشوار است و لازم است تا انسان در زمره صابران باشد تا بتوانند با تعاون با یک دیگر از مشکلات عبور کرده و در برابر دشمن شکست نخورند یا شکسته و خوار نشوند.

اصولا اطاعت از خدا جز از طریق اطاعت از رسول الله (ص) شدنی نیست.(انفال، آیه 46) از این روست که در قرآن بیان می شود که هر کسی بخواهد ارتباط با خدای محبوب برقرار کند می بایست با ارتباط با حبیب خدا پیامبر(ص) و اتباع و اطاعت از او به این هدف برسد.(آل عمران، آیات 31 و 32)

بی گمان گذشت از مال و ثروت و بخشش و احسان آن در قالب انفاقات واجب و مستحب یکی از مسایلی است که جز با صبر امکان تحقق و انجام آن نیست تا جایی که گفته اند برخی از جانشان می گذرند، ولی از مالشان نمی گذرند. اما مومنان به خدا و اسلام ، نه تنها از مال و جانشان می گذرند، بلکه در ایمان و اسلام از همه چیز چون اباعبدالله الحسین (ع) و دیگر پیشوایان عصمت و طهارت می گذرند. خدا در قرآن می فرماید: گذشت از مال و دادن زکات نیازمند صبر است(آل عمران، آیه 186)؛ طبق روايت نقل شده از امام رضا(عليه السلام) مقصود از «لتبلونّ فى أموالكم» اخراج و پرداخت زكات است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 421، ح 474)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انجام هر عمل عبادی و تکالیف در راستای اطاعت از خدا، نیازمند صبر و صبوری است. در این میان انجام برخی از اعمال عبادی، سخت تر و نیازمند صبر است؛ چنان که اقامه نماز به ویژه در شکل اجتماعی و جماعت آن سخت تر و دشوارتر و نیازمند صبوری است.(هود، آیات 114 و 115؛ طه، آیات 130 تا 132)

اصولا فعالیت های اجتماعی نیازمند صبر و آستانه تحمل بالا است؛ زیرا می بایست در برابر کنش ها و واکنش های نابخردان و جاهلان انسان قوی و پایدار باشد و زود عصبانی نشده و از کوره در نرود و تا پایان کار استقامت ورزد. از همین روست که امر به معروف به عنوان یک عمل اجتماعی، درپى دارنده مشکلات و نیازمند صبر و شکیبایى است(لقمان، آیه 17)؛ از اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل شده كه درباره «واصبر على ما أصابك» فرمود: مقصود صبر در برابر مشقّت و اذيّتهايى است كه در امر به معروف و نهى از منكر به انسان مى رسد. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 500)

در قرآن بیان شده که انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر که سفارش خدا و پیامبران است؛ نیازمند صبری بزرگ و عزم استوار و جدی است؛ چنان که لقمان حکیم این نکته را به فرزندش توجه می دهد که بدون صبر در مقام عزم الامور نمی توان در این فریضه اساسی و اصلی موفق شد.(لقمان، آیات 13 و17)

باید توجه داشت که آزمونهاى الهى از موارد صبر و خویشتن دارى است؛ زیرا بدون صبر نمی توان از آزمون های الهی سربلند و موفق بیرون آمد.(بقره، آیات 155 و 249؛ آل عمران، آیه 186؛ فرقان، آیه 20) برخی از امتحانات الهی سخت تر از برخی دیگر است؛ چنان که امتحان ذبح برای ذابح و ذبیح سخت و نیازمند صبوری است.(صافات، آیات 101 تا 106) خدا در قرآن، پیشه کردن صبر در برابر آزمایشهاى الهى و آزارهاى دشمنان مورد تشویق قرار می دهد(آل عمران، آیه 86)؛ چرا که صبر در امتحان الهى شرط ورود به بهشت است(بقره، آیه 214)

ایمان به عنوان یک عمل شخصی و رابطه میان شخص با خدا، ممکن است چنان دشوار نباشد، اما ایمان در ساختار اجتماعی هماره سخت و دشوار است؛ زیرا ایمان حقیقی که در رفتار شخصی و اجتماعی بروز و ظهور می کند، روابط میان فردی و اجتماعی و سیاسی شخص را نیز تحت تاثیر شدید قرار می دهد؛ زیرا شخص می خواهد اعتقادات و باورهای خویش را در سبک زندگی ظهور دهد. همین امر موجب تنش با دیگرانی می شود که خواهان سبک دیگری هستند. بنابراین، نمی توان گفت که ایمان نیازمند به صبر ندارد، بلکه ایمان حقیقی تنها در سایه صبر و استقامت می تواند باقی و برقرار باشد. از همین روست که در قرآن بیان شده که ایمان به آیات الهى و ثبات قدم بر آن نیازمند صبر مضاعف است(اعراف، آیه 126)؛ زیرا «افراغ» به معناى فرو ريختن است (مفردات، ص 632 ، «فرغ») و در آيه ياد شده استعاره از كثرت و زيادى است.(روح المعانى، ج 6 ، جزء 9، ص 43)

البته تغییر شریعت برای کسانی که بر شرایع پیشین بودند، سخت تر از دیگرانی است که شریعتی نداشته اند. از همین روست که خدا برای کسانی که از شرایع قبلی به شریعت آخرین ایمان می آورند، پاداش مضاعفی برای صبر مضاعف ایشان قرار داده است(قصص، آیه 54) ؛ زیرا مقصود از «بما صبروا» صبر مؤمنان اهل كتاب بر ايمان به دين خودشان و ايمان به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)است. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 403)

اهل ایمان می بایست در برابر فشارهایی متعدد و متنوع از جهات گوناگون و مختلف صبر ورزند؛ زیرا افزون بر فشار تکالیف، می بایست در برابر سخنان و استهزاهای سفیهان و جاهلان از دشمنان نیز صبر کنند و دست از ایمان و اعتقادات و اعمال عبادی بر ندارند.(مومنون، آیات 108 تا 110) به عنوان نمونه وقتی پیامبر(ص) تغییر قبله را اعلام می کند، از هر سو تحت فشار قرار می گیرد و افزون بر مشرکان و کافران، حتی اهل کتاب نیز ایشان را اذیت و آزار کرده و تغییر قبله را از سوی ایشان به تمسخر می گیرند. صبر آن حضرت (ص) و مومنان موجب شد تا ایشان بتوانند از این فشارهای سهمگین عبور کنند و هویت فرهنگی و شاخصه اجتماع اسلامی را حفظ و تقویت کنند.

در حقیقت عبور از مشکلات و تحریم ها و اذیت و آزارهای دشمنان نیازمند صبر و شکیبایی و استقامت امام و امت است.(آل عمران، آیه 186؛ انعام، آیه 34؛ ابراهیم، آیه 12؛ نحل، آیه 126)

از نظر قرآن، اموری چون تبلیغ دین اسلام(یونس، آیه 9؛ نحل، آیه 127)، تبلیغ قرآن(نساء، آیات 23 و 24)، تبلیغ نماز(طه، آیه 132)، تعلم و یادگیری علوم(کهف، آیات 66 تا 69)، تهجد وشب زنده داری(فرقان، آیات 63 و 75)، رفتار مسالمت آمیز(همان)، رعایت اعتدال(همان)، تواضع و فروتنی(همان)، جهاد در راه خدا(آل عمران، آیه 200؛ بقره، آیات 153 و 154 و 155 و 177 و 249 و 250) رهبری امت(یونس، آیه 109؛ سجده، آیه 24)، تحمل شکنجه دشمن(نحل، آیه 110)، عفو و گذشت از دشمن(نحل، آیات 126 و127)، قطع رابطه با دشمنان و بیگانگان (آل عمران، آیات 118 تا 120)، گذشت از مادیات(آل عمران، آیات 14 تا 17؛ نحل، آیات 95 و 96)، گذشت و عفو کریمانه(فرقان، آیات 72 و 75)، هجرت(نحل، آیه 110؛ زمر، آیه 10)، وفای به عهد(نحل، آیات 95 و 96)، معاشرت با فقیران(کهف، آیه 128) و مانند آن ها نیازمند صبر است.

صبر بر مصیبت

از اقسام صبر، صبر بر مصیبت هایی است که انسان در طول زندگی به عنوان مجازات و کیفر یا به عنوان ابتلاء و آزمون الهی با آن رو به رو می شود. از نظر قرآن، مصیبتها و بلایا از موارد شکیبایى و صبر است(بقره، آیات 155 و 156 و 177؛ حج، آیه 35) و انسان ها می بایست در برابر مشکلات و مصیبت ها صبر کنند؛ زیرا هر مصیبتی از خیر و شر به حکمت و مشیت و مقدر الهی است(حدید، آیات 22 و 23) و مصیبت هایی که از مصادیق شرور و نقص و کمبود هستند، چه در قالب کیفر باشد و چه در قالب امتحان می بایست انسان نسبت به آن صبر ورزد و با جزع و فزع بر دامنه کمی و کیفی آن نیافراید و مصیبت را دو چندان و مضاعف نکند.

از نظر قرآن، صبر در برابر مشکلات و سختیها از ویژگیهاى نیکان (بقره، آیه 177؛ انسان، آیات 8 و 12) و از نشانه هاى صداقت و تقوا(بقره، آیه 177) و موجب محبت الهی (آل عمران، آیه 146) و در پی دارنده صلوات الهی و رحمت و هدایت خاص و نیز بهشت و عنایات دیگر الهی است.( بقره، آیه 177)

از نظر قرآن، کمبود کالا و نیز میوه و محصولات از مصیبت ها و نیازمند شکیبایى و صبر است.(بقره، آیه 155) البته توجه به این که هر چیزی بر اساس حکمت، مشیت و مقدر الهی است در تحقق صبر بر مصیبت نقش اساسی دارد.(حدید، آیات 22 و 23)

صبر از معصیت

یکی از سه گانه های صبر ، همانا صبر از معصیت است. این که انسان بتواند در برابر معصیت دیگران صبر ورزد و اجازه ندهد تا دیگران با معصیت خویش راه حق را بندند و او را نیز به گمراهی بکشانند. این که انسان به گونه ای باشد که در برابر انگیزه های قوی گناه صبر ورزد و به دام گناه نیافتد و از آن اجتناب کند، از مهم ترین مصادیق صبر است که در آیات قرآنی بیان شده است.

از نظر قرآن، ترک گناه و اجتناب از معاصی نیازمند، صبر است.(فرقان، آیات 68 و 75) در آموزه های وحیانی قرآن، اجتناب و پرهیز از اتّکاى به ستمگران(هود، آیات 113 و 115)، رعایت عفت و پاکدامنی و پرهیز از زنا(فرقان، آیات 68 و 75)، اجتناب از شرک(همان)، شهادت ناحق(همان)، پرهیز از قتل بی گناهان(همان)، اجتناب از نزاع و حفظ وحدت(انفال، آیه 46) نیازمند صبر از معصیت است.

البته گاه غفلت انسان از معصیت به سبب آن که مجذوب امری می شود. این گونه است که بی توجه به این که کجا پا می گذارد حرکت می کند و برخی از معصیتها و خطایا را انجام می دهد. بنابراین، لازم است انسان هماره مراقب باشد و احتیاط کند و گرفتار غفلت نشود؛ زیرا توجه بیش از اندازه نسبت به هدف و مجذوب شدن موجب می شود تا شخص نسبت به رفتارش به ویژه خطا و اشتباه و گناه کم توجه یا بی توجه باشد.