مهریه، نشانه صداقت و محبت

بسم الله الرحمن الرحیم

واژه فارسی مهریه دقیقا معادل واژه عربی «صداق» نیست؛ زیرا واژه «مهریه» از واژه مهر، نشانه ای از محبت و گرمایی است که مرد به همسرش می دهد، از این رو، می بایست آن را معادل «محبت» عربی دانست. اما واژه «صداق» که به معنای مهریه و کابین همسر دانسته می شود، از ریشه «صدق» به معنای صداقت است؛ یعنی عمل و رفتاری که بیانگر، صداقت مرد در پای بندی به همسری است؛ زیرا هر خبری محتمل صدق و کذب است؛ خبری چون انتخاب همسری برای زندگی، نیز محتمل است که صادق یا کاذب باشد؛ بنابراین، برای تاکید بر صدق خبری، رفتارهایی انجام می شود که از جمله آن ها پرداخت مهریه و صداق است. در حقیقت رفتاری چون «صداق» بیانگر صدق مرد در اخبارش است.

به سخن دیگر، صدق مطابقت خبر با واقع است. از آن جایی که اموری چون مهر و محبت، از امور باطنی است و جز به ظواهر رفتاری و کرداری امکان دست یابی به حقیقت باطنی نیست، رفتارها و کردارهای آدمی، تامین کننده صدق و کذب خبری است که از امر باطنی و قلبی داده می شود.

به عنوان نمونه کسی که معتقد به تسلیم محض در برابر خدا است؛ به هر آن چه خدا امر می کند، عمل می کند و شک علمی و تردید عملی روا نمی دارد؛ چنان که حضرت ابراهیم خلیل الله(ع) و فرزندش حضرت اسماعیل ذبیح الله(ع) تسلیم خواسته ها و اوامر الهی بودند و خدا پس از تسلیم آنان با تعبیر «قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا؛ رویای خویش را تصدیق کردی»(ذاریات، آیه 105) صدق خبری آن حضرت(ع) را تصدیق کرد و او را صادق و راستکردار دانست.

به نظر می رسد در فرهنگ های اصیل از جمله فرهنگ اسلامی، مهریه نوعی بیان صداقت مرد در صدق خبری و گفتاری است که از علاقه و عشق خویش به زنی برای همسری خبر می دهد.

ممکن است گفته شود، پرداخت مبلغی مال و ثروت و دارایی نمی تواند بیانگر صداقت فرد در صدق خبری باشد که در باطن و قلب خود دارد؛ اما باید توجه داشت که مهریه و صداق تنها جلوه ای از باطن است؛ به ویژه که مال و ثروت یکی از مهم ترین دلبستگی هایی دنیوی فرد را تشکیل می دهد و خدا در آیات بسیاری به این نکته توجه داده است که از جمله آیه 14 سوره آل عمران است. اصولا مردان جانشان به مال و پسران بسته است؛ چرا که از نظر مردمان زیبایی زندگی دنیوی به همین دو عنصر اساسی مال و پسران است:«الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا» (کهف، آیه 46)

بر این اساس، اگر مردی بخواهد صداقت خویش را در باره زندگی با زنی بیان کند، باید بتواند از بخشی از مال و ثروت خویش بگذرد و آن را در اختیار زن و همسرش قرار دهد. این بخشش باید در همان آغاز هنگام خطبه و اجرای صیغه عقد انجام شود، تا صداقت مرد نسبت به گذشت از مال برای رسیدن به زن مورد علاقه بیان و آشکار شود.

در اصطلاح فارسی «مهریه» مرد بیانگر مهر و محبتی است که با پرداختی از مال و ثروت خویش به زن، آن را به نمایش می گذارد. بر این اساس، باید گفت که صداق و مهریه بیانگر صداقت و راستی مرد در ابراز مهر و محبت باطنی است که به زنی نشان می دهد و دوست می دارد تا او را شریک زندگی خویش قرار دهد؛ چنان که شریک مال و ثروت خویش قرار داده است.

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن فلسفه و هدف از تعیین مبالغ مالی به عنوان صداق و مهریه روشن می شود. بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، ازدواج به سه قسم تقسیم می شود:

1. ازدواج دایم: در این ازدواج هدف از تعیین مهریه، ابراز و اظهار علاقه قلبی و باطنی در قالب مادی و محسوس است. البته مالی که در این حالت از سوی شوهر به زنش داده می شود، نشانه صداقت و در قالب هدیه و «نحله» خواهد بود. پس فلسفه تعیین صداق و مهریه در ازدواج دایم، چیزی جز هدیه‌اى است از سوى مردان به همسران خویش نیست(نساء، آیه 4)؛ كلمه «نحله» حال است براى «صدقتهن» و به معناى عطيّه و هبه بدون عوض است. مقتضيات الدرر، ج 3، ص 46؛ انوارالتنزيل، ج 2، ص 60 مهر را نحله گفته‌اند؛ زيرا در قبال آن جز تمتّع، عوض مالى وجود ندارد. (مفردات، ص 795، «نحل») البته گاه از صداق در ازدواج دایم به عنوان «اجرت» یاد شده است(مائده، آیه 5؛ احزاب، آیه 50؛ ممتحنه، آیه 10)؛ زیرا به هر حال، نوعی معامله نیز در این میان مطرح است؛ ولی آن چه اصالت دارد همان صداقت و محبت و رحمت و مودت است.
2. ازدواج موقت: متعه یا استمتاع از دیگر انواع ازدواج در شریعت اسلام است. در این ازدواج به دلیل این که هدف ارضای شهوت جنسی و غریزه طبیعی بشری است، آن چه مهم است، محبت و مودت و رحمت خاص نیست، بلکه یک نوع ارتباط موقت است. بر این اساس، از آن به اجرت یاد می شود که بیانگر نوعی معامله است. (نساء، آیه 24)
3. ازدواج با کنیز: این نیز نوعی ازدواج به هدف ارضای جنسی است با این تفاوت که با زنان آزاد انجام نمی شود، بلکه بردگانی است که در جنگ اسیر شده اند. از نظر قرآن، کنیز، مالک مهریّه خویش است(نساء، آیه 25)؛ زیرا خداوند تصريح مى‌كند كه مهريه كنيز را به خود او بدهيد: «اتوهنّ اجورهنّ» و نفرمود: «اتوا اجورهنّ» معلوم مى‌شود مالك مهريّه، خود كنيز است نه مالك او. (تفسير نمونه، ج 3، ص 349.) از نظر قرآن، وجوب پرداخت مهریّه به کنیزان، بر طبق معیارهاى متعارف جامعه خواهد بود.(نساء، آیه 25) بنابراین، عرف در تعیین مهریه کنیزکان مرجعیت دارد.

احکام صداق در آموزه های وحیانی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صداق و مهریه امری واجب و لازم است و از شروط عقد دانسته شده به طوری که عدم تعیین آن موجب اشکال در عقد نکاح می شود. در آیات قرآنی احکام و مسایلی برای مهریه بیان شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

1. آسان گیری در مهریه و صداق: اگر پرداخت مهریه واجب و تکلیفی لازم بر مرد و شوهر است؛ اما بر زن و اولیای وی است که از مهریه سنگین اجتناب کنند و با توجه با شرایط شوهر مهریه آسانی را وضع و تعیین کنند. از همین روست که در آیات قرآنی بر لزوم آسان‌گیرى در مهریّه و پرهیز از سخت گرفتن بر شوهر تاکید شده است. برای دست یابی به شرایط مطلوب بهتر است که اولیای زن با شوهر در این باره مذاکره کرده و به یک مهریه مناسب و آسان مورد موافقت طرفین دست یابند؛ چنان که حضرت شعیب (ع) با حضرت موسی(ع) در این باره مذاکره کرد و به تفاهم و توافق مناسب دست یافتند.(قصص، آیه 27) از نظر آموزه های وحیانی، همسران در صداق باید آسان گیری کنند؛ زیرا آن که فقر انسان را به غنا و ثروت تبدیل می کند، خدای غنی حمید است. خدا می فرماید: اِنْ یَکونوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللهُ مِن فَضلِهِ؛ اگر از فقیران باشید خدا از فضل خویش شما را بی نیاز می کند.(نور، آیه 32) امام صادق(علیه السلام) درباره فواید و آثار آسان گیری در صداق فرمودند: اِنَّ مِن بَرَکَةِ المَراَةُ قِلَّةِ مِهرِها؛ از برکات زن کمى مهریه اوست.( من لایحضره الفقیه، ج3، ص254)
2. مذاکره طرفین: از مهم ترین مسایل در مهریه، دست یابی به تفاهم و توافق طرفین است که به دور از هر گونه اختلاف بنیادین باشد. مذاکره دست یابی به تفاهم را آسان می کند و بستری برای همکاری بیش تر در آینده می شود.(قصص، آیه 27)
3. رضایت طرفین: مهریه می بایست با رضایت طرفین وضع و تعیین شود.(قصص، آیه 27) امام صادق‌(علیه السلام) فرمود: اَلصِّداقُ ما تَراضِیا عَلَیهِ مِن قَلیلِ اَو کَثیرٍ فَهذَا الصِّداق؛ مهریه همان چیزى است که طرفین بر آن توافق مى‏کنند، کم باشد یا زیاد؛ چرا که این همان نشانه صداقت است.( فروع کافی، ج5، ص378) خدا می فرماید: خداوند در مورد مهریه زنان فرموده است که مهر زنان را در کمال رضایت به آن‌ها بپردازید. پس اگر چیزی از مهر خود را از روی رضایت به شما بخشیدند برخوردار شوید که شما را حلال خواهد بود(نساء، آیه 4)
4. عدم محدودیّت میزان مهریّه: از نظر قرآن، مهریه درخواستی از سوی زن یا ولی او از نظر میزان محدودیتی ندارد و زن هر اندازه می تواند درخواست مهریه داشته باشد.(نساء، آیه 20) پس زن در تعیین میزان و مقدار مهریّه آزاد و مختار است و کسی نمی تواند او را محدود کند.(همان)
5. زن مالک مهریه: از اسباب ملکیت ، ازدواج است. زن با عقد ازدواج مالک مهریه خودش می شود؛ خواه ازدواج دایم باشد یا موقت.(نساء، آیات 4 و 20)
6. سنگین مهریه، زنجیرهای دوزخ: از نظر آموزه های اسلامی، سنگینی مهریه نشانه ای از زنجیرهای دوزخ است که زن به دست خویش می بندد. رسول حق به زنی به نام حولا فرمود: یا حَولا وَالَّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ نَبیّاً وَ رَسولا ما مِن اِمرَةٍ ثَقُلَت عَلی زَوجِها اَلمِهرُ اِلّا اَثقَلُ الله عَلَیها سَلاسِلَ مِن نّار؛ ای حولا به آن خدایی که مرا بر حق به پیامبری مبعوث کرد زنی نیست که مهر سنگین بر عهده شوهرش بگذارد، مگر این‌که خداوند زنجیرهای آتش بر گردن او گذارد.(تحریرالوسیله، ج2، ص297) هم چنین امام رضا(علیه السلام) فرمودند: اَیما مُومِنُ خَطَبَ اِلی اَخیهِ حُرمَةَ وَ بَذَلَ لَه خَمسَماةِ دِرهَمَ فَلَم یُزَوِّجهُ فَقَد عَقَهُ وَاستَحَقَّ مِن اللهِ عَزَّوَجَل اِلّا یُزَوِّجهُ حَوراء؛ هر گاه مؤمنی از خانواده‌ی برادر مؤمنش خواستگاری کند و پانصد درهم جهت صداق بپردازد و او بر اثر کمی مهر نپذیرد بر او ستم کرده و سزاوار است خداوند او را از حورالعین محروم کند.( بحار، ج103، ص348) امام علی(علیه السلام) نیز فرمودند: لاتِغالوا بَمهورُ النِّساءِ فَتَکونَ عَداوَة؛ مهریه زن‌ها را سنگین نگیرید که موجب کدورت و دشمنى گردد.( وسائل الشیعه، ج15، ص11)
7. مهر و محبت بیرون عنایت الهی: از نظر آموزه های وحیانی اسلام، مهریه بیانگر صداقت مرد است، ولی هرگز بیانگر مهر و محبت او نیست، چنان که گفته شد. از همین روست که در روایت آمده است: مهرها را سنگین نگیرید، مهر و محبت را باید خداوند مهربان فراهم آورد، پول و مال عشق و محبت نمی‌آورد.( مستدرک الوسائل، ج15، ص380) خدا به صراحت درباره نقش خدای مهربان در ایجاد مودت و رحمت در میان همسران می فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و از نشانه‏ هاى او اينكه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد و ميانتان مودت و دوستى و رحمت نهاد. آرى در اين نعمت براى مردمى كه مى‏ انديشند، قطعا نشانه‏ هايى است.(روم، آیه 21)
8. صداق هدیه مرد: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صداق زن هم چنان که نشانه ای از صداقت مرد است، هم چنین باید به عنوان « نِحْلَة» و هدیه به زن داده شود. خدا می فرماید: وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ؛ و مهر زنان را به عنوان هديه‏ اى از روى طيب خاطر به ايشان بدهيد.(نساء، آیه 4) واژه نِحْلَة به معنای عطا و بخشش و هدیه است؛ زنبور عسل را نحل می گویند؛ زیرا عسل شفابخش خویش را به مردمان بخشش و عطا می کند؛ در حالی که خود از کم خوری لاغر است. مرد با بخشش مالی از خویش هر چند که از نظر ثروت لاغر می شود، ولی با این بخشش و عطا، زندگی خویش را صادقانه استوار می سازد.
9. استحباب تعیین صداق پیش از عقد: تعیین مهر زن امری واجب و لازم است، اما تعیین آن پیش از عقد ازدواج، امرى مطلوب و شایسته است.(قصص، آیه 27) به سخن دیگر، مستحب است که امر واجب و لازم پیش از اجرای عقد باشد.
10. تعیین مهریه در عقد موقت: همان طوری که در عقد دایم تعیین صداق امری واجب است، در عقد موقت افزون بر تعیین مدت ، باید مهریه نیز تعیین شود. البته بهتر است که این تعیین پیش از عقد موقت باشد(نساء، آیه 24)؛ زیرا مقصود از اين آيه، ازدواج موقّت است و آن ازدواجى است كه بر اساس مهر معيّن و مدّت مشخّص و محدوديّت انجام مى‌گيرد. (مجمع البیان، ج 3 – 4، ص 52)
11. پرداخت صداق: مرد باید صداق و مهریه همسرش را بپردازد. خدا می فرماید: وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً؛ و مهر زنان را به عنوان هديه‏ اى از روى طيب خاطر به ايشان بدهيد.(نساء، آیه 4)
12. پرداخت بی منت مهریه: مرد باید صداق زن را بی منت و چشمداشتی پرداخت کند؛ زیرا مهریه دینی بر گردن او است و پرداخت دین ، منت و چشم داشتی ندارد. پس از نظر قرآن، پرداخت مهریّه از سوی شوهر باید با رغبت و به دور از هرگونه منّت و چشمداشت باشد(نساء، آیه 4)؛ زیرا كلمه «نحله» صفت براى مفعول مطلق محذوف گرفته شده است: «وانحلوا النّساء صدقاتهنّ نحلة»، يعنى پرداخت بايد به دور از چشمداشت و منّت باشد. (الكشاف، ج 10، ص 498)
13. زن مالک مهریه: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، زن مالک مهریه و صداق است، نه اولیای او. از همین روست که خدا صدقه به زنان اضافه می کند تا ملکیت آنان را تامین کند.(نساء، آیه 4) كلمه «صدقات» جمع «صدقه»، به معناى مهريّه است. (مفردات، ص 481، «صدق»؛ روح‌المعانى، ج 3، جزء 4، ص 310) مقصود از برداشت مزبور اين است كه مالك مهريّه، زن است نه اولياى او يا ديگران.
14. مهریه ، دین بر مرد: از نظر قرآن، مهریّه دینى براى زنان، برعهده مردان است که باید ادا کنند(نساء، آیه 4)؛ زیرا «نحله» بنا بر گفته برخى مفسّران به معناى فريضه است كه در برداشت مذكور از آن به دين تعبير شده است، زيرا فريضه مالى در حقيقت دين است. (الكشاف، ج 1، ص 498) بر این اساس اگر شوهر بمیرد، پیش از تقسیم ارث باید دیون وی از جمله دین مهریه پرداخت شود.
15. جواز تصرف مرد در مهریه با رضایت زن: از نظر آموزه های وحیانی، مهریه ملک طلق زن است، ولی شوهر با رضایت و اذن زن می تواند در مهریه تصرف کند. بنابراین، از نظر قرآن، جواز تصرف شوهران در مهریه زنان، تنها با رضایت آنان خواهد بود نه اولیای زن.(نساء، آیه 4)
16. ممنوعیت تصرف اولیای زن در مهریه: بر اساس آن چه بیان شد، سرپرست زن، از گرفتن مهریّه وى، براى خویش منع شده است، بلکه تنها می تواند برای احقاق حق زن اقدام کند و آن را در اختیار زن قرار دهد.(نساء، آیه 4) امام باقر (علیه السلام) درباره آيه ياد شده فرمود: اين خطاب به اولياى زن است؛ زيرا برخى از مردان‌شان هنگامى كه زنى را شوهر مى‌دادند، مهريه‌اش را خود مى‌گرفتند نه آن زن. پس خداوند در اين آيه، آنان را از اين كار نهى كرد.(التبيان، ج 3، ص 110؛ مجمع‌البيان، ج 3 – 4، ص 12)
17. حرمت استرداد مهریه : از نظر قرآن، بازپس‌گیرىِ حتّى اندکى از مهریّه زنان، پس از آمیزش از سوی مرد حرام و گناه است(نساء، آیات 20 و 21)؛ زیرا جمله «و قد افضى»، كنايه از جماع و دخول و آمیزش است. (مجمع‌البيان، ج 3 – 4، ص 42؛ معالم‌التنزيل، ج 1، ص 588) بنابراین مرد، پس از آمیزش نمی تواند از همسرش بخواهد مهریه را بازپس دهد.
18. حرمت استرداد هنگام طلاق: از نظر قرآن، همان طوری که مرد نمی تواند پس از آمیزش مهریه را بازطلبد، هم چنین بازپس‌گیرى مهریّه، هنگام طلاق زن نیز حرام و گناه است و نمی تواند خواهان استرداد مهریه ای باشد که به زن پرداخت کرده است.(بقره، آیه 229؛ نساء، آیه 4)
19. حرمت سختگیری برای استرداد: هم چنین هر گونه سخت گیری و رفتارهای نامتعارف برای اجبار کردن زن به پرداخت مهریه و استرداد حرام و گناه است. از نظر قرآن، سختگیرى مرد بر همسر خویش به انگیزه پس‌گیرىِ حتّى بخشى از مهریّه نیز حرام و گناه است(نساء، آیه 19)؛ زیرا مقصود از «لتذهبوا ببعض ما آتيتموهنّ» صِداق و مهريّه است. (الميزان، ج 4، ص 254)
20. استراد کاری بهتان و گناه: از نظر قرآن، پس‌گیرى مهریّه از سوى شوهران، از مصادیق بهتان، کارى باطل و گناهى آشکار است که باید از آن اجتناب کرد.(نساء، آیه 20)
21. جواز استرداد در صورت رضایت: البته استرداد مهریه در یک صورت جایز است که همانا رضایت زن است. به سخن دیگر، استرداد مهریّه، با تراضى و به جهت مصالح زن و شوهر جایز است.(بقره، آیه 229)
22. استرداد در طلاق خلع: از مواردی که رضایت زن در بازپس گیری مهریه مطرح شده است، طلاق خلع است. بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، ترس از عدم اقامه حدود الهى در زندگى مشترک، می تواند مجوّز طلاق خلع و بازپس‌گیرى مهریّه از جانب مرد باشد(بقره ، آیه 229)؛ زیرا معناى جمله «الاّ ان يخافا الاّ يقيما حدود اللّه» اين است كه اگر ظن غالب زن و شوهر بر اين باشد كه نتوانند حدود الهى را در زندگى خود رعايت كنند، مى‌توانند با طلاق خلع از يكديگر جدا شوند و شوهر مى‌تواند مهريّه پرداخت شده را باز پس بگيرد. (مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 578)
23. جواز استرداد در صورت زنای زن: در صورتی که زن به فحشاء آشکار زنا اقدام کرد و این زنا اثبات شد، مرد می تواند در هنگام طلاق خلع مهریه را بازپس گیرد. پس ارتکاب زن به فحشاى آشکاری چون زنا و مانند آن ها، مجوّز سختگیرى شوهرش براى پس گرفتن مهریّه او به هنگام طلاق است.(نساء، آیه 19)
24. عفو از مهریه: از نظر آموزه های وحیانی، مهریه حق زن و تکلیف مرد است؛ اما مستحب و ارزشمند است که  زن، شوهر و ولىّ زن، از مهریّه و حقوق خویش چشم‌پوشى کرده و با ایثارگری گام بزرگ برای زندگی بهتر بردارند(بقره، آیه 237) این برداشت بنا بر اين است كه خطاب «ان تعفوا» به كليّه افراد اعمّ از زن، مرد و ولىّ باشد. در صورتى كه مقصود از «او يعفوا الّذى بيده عقدة النّكاح» شوهر باشد، مقصود اين خواهد بود كه اگر مهريّه را قبل از دخول كامل پرداخت كرده، هنگام طلاق نصف آن را كه حقّش است، گذشت كند، در اين صورت بر زن واجب نيست نصف را برگرداند. (الميزان، ج 2، ص 245)
25. چشم پوشی از مهریه برای زندگی بهتر: چشم‌پوشى زن از مهریّه و مال خود و گرفتن طلاق، بهتر از زندگى زناشویى بدون رعایت حدود الهى است(بقره، آیه 229) پس اگر زنی نتواند چارچوب های شرعی را در زندگی رعایت کند، بهتر است طلاق بگیرد و با چشم پوشی از مهر، خود را برای زندگی بهتر آماده کند.
26. جواز گذشت ولیّ زن: اگر مردی پیش از دخول زنش را طلاق می دهد، در صورت توافق با ولی زن می تواند حتی نصف مهریه واجب را نیز پرداخت نکند(بقره، آیه 237) البته این برداشت بنا بر اين است كه مراد از كلمه «الّذى»، ولىّ زن باشد. (مجمع‌البيان، ج 1 – 2، ص 597)
27. مهریه زن کتابی: زنان اهل کتاب را می توان به عقد موقت در آورد و مهریه آنان را پرداخت کرد(مائده، آیه 5)؛ زیرا اين احتمال وجود دارد كه حكم ذكر شده در آيه، مربوط به ازدواج موقّت باشد. (مجمع‌البيان، ج 3 – 4، ص 251)