اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

مهرورزی و محبت به خویشان

بسم الله الرحمن الرحیم
انسان برای نیازهای جسمی و روانی خود به دیگران نیاز دارد. نخستین ارتباط اجتماعی با خویشان از جمله پدر و مادر و برادر و خواهر و دیگر خویشان خونی و سپس سببی ایجاد می شود. هر چند بعدها به سبب افزایش نیازها گستره ارتباط فراتر از نسب و سبب می شود، ولی بیش ترین نیاز انسان به همان دایره خویشاوندی محدود می شود؛ زیرا نیازهای عاطفی و روانی انسان را بهتر می توانند پاسخ دهند و یک درک متقابل طبیعی و فطری میان خویشاوند وجود دارد که زمینه و بستر مناسبی برای پاسخ گویی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، بر عنصر مهرورزی و محبت میان خویشاوندان توصیه و تاکید داشته باشد و آثار و برکات آن را نیز بیان نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
خویشاوندی ، آوند مهر و زندگی
هر موجود زنده ای با اصل و ریشه خود از طریق چیزهایی پیوند ناگسستنی دارد. خانواده کوچک و بزرگ، اصل و ریشه هر انسانی است و به طور طبیعی زندگی هر انسانی با آن پیوند خورده است. پیوندهای آشکار و نهانی که میان افراد یک خانواده، عشیره و قبیله است، فراتر از پیوندهایی است که میان افراد دیگر اجتماع است. انسان به طور طبیعی به سبب همین پیوندها خواسته و ناخواسته گرایش شدیدی به خویشان و خویشاوند داشته و حتی گاه به سبب همین گرایش، از مدار و محور عدالت گریزش پیدا می کند و رفتاری ضد اخلاقی در پیش می گیرد. از این روست که خداوند به سبب گرایش شدید خویشاوندی در میان انسان ها به آنان هشدار می دهد که این گرایش عاطفی و احساسی شدید موجب نشود که از دایره سنت حاکم بر جهان و جان و جامعه یعنی عدالت خارج شوند و به سوی ظلم و بی عدالتی گرایش و از عدالت گریزش یابند. خداوند می فرماید: وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ و چون سخن گوييد يا به داوری شهادت و گواهى مى‏دهيد، به عدل و داد گوييد اگر چه خويشاوند باشد، و به پيمان خدا وفا كنيد اينهاست كه خدا شما را به آن سفارش كرده است، تا شايد ياد كنيد و پند گيريد.(انعام، آیه 152)
پس به طور طبیعی گرایش به خویشاوندی در نهاد و نهان هر انسانی وجود دارد. این گرایش چنان که گفته شد نخست به سمت و سوی خویشاوندان نسبی و خونی و سپس به سوی خویشاوند سببی است؛ زیرا به سبب مشترکات خونی و طبیعی میان خویشاوندان انسان به آسانی و راحتی یک دیگر را درک کرده و می تواند نیازهای عاطفی و روحی خود را پاسخی در خور دهد و به طور طبیعی خویشاوندان نیز آمادگی و پذیرش بیش تری برای پاسخ گویی داشته و مشکلات و مسایل او را بهتر و آسان تر درک کرده و پاسخی در خور می دهند بی آن که تبعات و پیامدهایی منفی داشته باشد؛ زیرا آگاهی دیگران از غیر خویشاوندان نسبت به مشکلات و مسایل عاطفی و روحی و روانی شخص ، ممکن است موجب سوء استفاده شود؛ ولی خویشاوند به طور طبیعی رازنگه دار یک دیگرند؛ زیرا بدنامی یک شخص به معنای بدنام شدن و تشهیر خویشاوندان می شود؛ چنان که نام آوری یک شخص و شهرت مثبت در عرصه علمی و اجتماعی و مانند آن موجب خوش نامی و نام آوری خویشان می شود و خویشان به این شخص افتخار می کنند.(نگاه کنید: کهف، آیه 3، تکاثر، آیات 1 و2)
در آیات قرآنی بسیار از خویشاوندی و تکالیف و حقوق وی سخن به میان آمده است و در قالب واژگانی احساسی چون «قرب» به معنای نزدیک، «رحم» به معنای زهدان، و واژه «نسب» به معنای پیوند، «صهر» به معنای دامادی، «إلّ» اهل و خویش، «رهط» گروه خونی، «عشيره» به معنای دهک انسانی و مشتقات آن بهره گرفته تا به مردمان بیاموزاند که آدمی در جسم خویش نیازمند خویشان است تا روان را نیز آرام کند و آوندهای خویشاوندی آب حیات و مهر و محبت آن را به تمام وجودش روان سازد.
چهار ماه برای صلح و صفا
خداوند در آیات قرآنی بر این نکته تاکید دارد که همه بشریت از نفس هستند و خداوند همه انسان ها را از همان یک نفس آفریده است. (نساء، آیه 1) خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ؛ اى مردم، از پروردگارتان كه شما را از «نفس واحدى» آفريد و جفتش را [نيز] از او آفريد، و از آن دو، مردان و زنان بسيارى پراكنده كرد، پروا داريد و از خدايى كه به [نامِ‏] او از همديگر درخواست مى‏كنيد پروا نماييد و زنهار از خويشاوندان مَبُريد، كه خدا همواره بر شما نگهبان است. (همان)
پس هیچ تفاوتی میان زن و مرد در اصل وجود نیست و تنها تفاوتی که هست برخاسته از تفاوت جسمانی و فیزیک بدن و اندام است که آن نیز به اقتضای حکمتی است که در آیات دیگر به آن پرداخته و تبیین کرده است؛ زیرا این تفاوت در اندام و جسم موجب می شود تا جفت و زوجیت تحقق یابد و زمینه برای برطرف کردن نیازهای روحی و روانی و سپس تولید نسل  و مانند آن فراهم آید. از همین نفس واحد و یکتا و یگانه است که یک حضرت آدم(ع) و همسرش پدید آمده و نخستین پدر و مادر در جامعه بشری به وجود آمده است. (نگاه کنید: اعراف، آیه 27)
بر این اساس، همه انسان ها خویشاوند یک دیگر هستند و از نظر خونی و جسمی نسبت از یک دیگر می برند؛ ولی از آن جایی که هر چه رابطه خونی و جسمی میان افراد بشر نزدیک تر باشد، ارتباط روحی و روانی نیز بیش تر خواهد بود، خویشاوندان نزدیک به طور طبیعی تاثیرگذارتر از خویشاوندان دور هستند. از این روست که در آیات قرآنی از اصطلاح «قرب» و «ذی القربی» و «ذوی القربی» بهره گرفته شده که تبیین گر این نزدیک و پیوند نزدیک تر خونی و خویشاوندی به نسبت به سایر افراد بشر است.
اما خداوند به بشر هشدار می دهد که نباید هرگز خویشاوندی خونی خود را با دیگر افراد بشر نادیده بگیرند. از همین روست که خداوند به مردم هشدار می دهد تا هماره نسبت به همه بشریت مهر ورزند و محبت نمایند و حتی اگر دشمنی و جنگ و خونریزی به هر دلیلی میان انسان و جوامع بشری است دست کم از دوازده ماه سال، چهار ماه را دست از کینه و دشمنی و حسادت بشویند و با صلح و صفا و صمیمت ، زمینه را برای بهبود ارتباط فراهم آورند. در حقیقت هر سال، چهار ماهی را به انسان فرصت داده است تا بتوانند با هم کنار بیایند و در یک گفتمان جهانی بشری مشکلات خود را حل و فصل کنند و زمینه را برای رهایی از جنگ و خونریزی و ایجاد صلح و صفای جهانی فراهم آورند. این چهارماه که شامل ماه رجب المرجب، ذی القعده و ذی الحجه و محرم الحرام است، به گونه ای سامان داده شده تا همه بشریت در صلح قرار گیرند. البته ماه نخست یعنی رجب المرجب را جدا کرده تا زمینه برای یک گفتمان ابتدایی فراهم آید؛ زیرا به طور طبیعی بشر در هنگام جنگ یک دفعه سلاح کنار نمی گذارد و دست از دشمنی و کینه و عداوت نمی شوید. در این زمان فرصتی برای عقلای هر قومی است تا با دیگر عقلای قوم و اقوام دیگر جلسات ابتدایی داشته و زمینه گفت و گو و حل و فصل فراگیر را فراهم آورند. پس از این زمان این فرصت فراهم می آید تا در یک دوره سه ماهه گفتمان فراگیر انجام گیرد و صلح و صفا به جامعه بشری بازگردد؛ زیرا این سه ماه مهم ترین ماه ها از نظر تقدس است و قداست این سه ماه که ارتباط بشر با خدا در کنگره عظیم حج توحیدی است زمینه ای مساعدی را برای قرار گرفتن در مسیر تقوای الهی و دوری از جنگ و خصومت و کینه و دشمنی خواهد بود. خداوند هر ساله این فرصت را به بشریت می  دهد تا با به عنوان یک خویشاوند با یک دیگر صلح نمایند و دست از جنگ  وخونریزی بردارند. خداوند می فرماید: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَات وَالأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلاَ تَظْلِمُواْ فِيهِنَّ أَنفُسَكُمْ وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِكِينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ؛ در حقيقت، شماره ماه‏ها نزد خدا، از روزى كه آسمانها و زمين را آفريده، در كتاب [علمِ‏] خدا، دوازده ماه است از اين [دوازده ماه‏]، چهار ماه، [ماهِ‏] حرام است. اين است آيين استوار، پس در اين [چهار ماه‏] بر خود ستم مكنيد، و همگى با مشركان بجنگيد، چنان كه آنان همگى با شما مى‏جنگند، و بدانيد كه خدا با پرهيزگاران است.(توبه، آیه 36)
مناسب های دینی و ملی زمانی برای مهر ورزی
با توجه به این آیه و آیات دیگر قرآن باید گفت اصل در اسلام ، سلامت و صلح و  صفا است؛ چنان ریشه واژه اسلام سلم به معنای سلامت و صلح و صفا است و اگر تسلیم در برابر خداوند در اسلام نهادینه شده برای آن است تا سلامت و صلح به جامعه بشری از راه تسلیم در برابر خداوند فراهم آید؛ زیرا خداوند جز رحمان و رحیم نیست و بارها در آیات قرآنی و به عنوان آغاز هر سوره مطرح شده است و اگر در سوره توبه این نام در آغاز نمی آید ، تا خشم خود را نسبت به کسانی اعلام کند که دنبال جنگ و خونریزی هستند و حاضر نیستند تا در صلح و صفا با هم زندگی کنند. این که خداوند خود در آیات قرآنی از جمله آیه 23 سوره حشر یکی از نام های خود را سلام معرفی می کند برای آن است که خداوند تجلی سلام و صلح است و انسان باید مظهر نام های خداوند از جمله سلام باشد. انسان در نهایت باید به دارالسلام بهشت برود(یونس، آیه 25؛ انعام، آیه 127) و برای رسیدن به این مکان صلح و صفا باید با دیگران اهل صلح و صفا باشد، به طوری که خداوند می فرماید حتی دیگری در زبان و سخن به جهالت و سفاهت  و بی خردی و سبک مغزی درشتی و تندی و خشونت می ورزد با او از در احسان و اکرام در آید و در پاسخ درشتی هایش صلح و صفا و سلام را هدیه کنید: وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و بندگان خداى رحمان كسانى‏اند كه روى زمين به نرمى گام برمى‏دارند و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مى‏دهند.(فرقان، آیه 63)
اصولا با نگاهی به آیات قرآنی به دست می آید که اسلام به عنوان راه الهی برای رسیدن به سعادت جاودانه چیزی جز راه سلامت و صلح و صفا نیست.(مائده، آیه 16)
از آیه 36 سوره توبه چنان که گذشت این معنا استنباط می شود که مناسبت های دینی و حتی ملی را باید به عنوان یک ظرفیت مناسب برای ایجاد صلح و صفا دانست و برای رسیدن به صلح از این ظرفیت بهترین و کامل ترین بهره را برد. مناسبت هایی چون اعیاد قربان و فطر و غدیر و نیز نوروز و مانند آن ها باید به عنوان یک ظرفیت برای صلح و صفا مورد استفاده قرار گیرد و انسان ها در این زمان مهرورزی نماید.
راه های مهرورزی
برای مهرورزی نسبت به خویشاوندان می توان از راه هایی بسیاری سود برد که برخی از آن ها عبارتند از :
1. امنیت : از راه هایی که انسان می تواند به خویشاوند خویش مهر و محبت ورزد، ایجاد بستر و شرایط امنیت است. این امنیت می تواند نسبت به کسانی باشد که متعرض او می شوند. حمایت از خویش در برابر دشمنان یکی از راه های مهرورزی به آنان است.(هود، آیه 91)
2. کمک مالی: انسان ها همان طوری که نیازهای روحی و روانی دارند و باید به نیازهای عاطفی و احساسی آنان پاسخ مناسبی داده شود، هم چنین نیازهای مالی دارند که کمک به آنان در تقویت ارتباط خویشاوندی بسیار موثر است.(اسراء، آیه 26؛ روم، آیه 38) در آیات قرآنی افزون بر ارث که حق خویشاوند نزدیک است و در قالب طبقات سه گانه طبقه اول و دوم و سوم تعریف شده است؛ از افراد خواسته می شود که توجه ویژه داشته باشند و از ثلث مال پس از مرگ و یا در هنگام دیدار مالی یا چیزی را به عنوان هدیه به آنان هبه کنند تا پیوندها این گونه تقویت شود. (نگاه کنید: نساء، آیات 7 و 33؛ انفال، آیه 75؛ احزاب، آیه 6) خداوند در آیه 8 سوره نساء می فرماید اگر خویشاوندی آمد که بر اساس طبقات ارث به او از ارث چیزی تعلق نمی گیرد به او از ارث چیزی بدهید و دست خالی او را بر نگردانید و اگر خواستار چیزی از ارث خواست و شما به هر دلیلی نخواستید به او بدهید با او پسندیده سخن بگوید و درشتی نکنید. از آیه 36 سوره نساء به دست می آید که خویشانی که همسایه مرده و میت هستند مورد توجه قرار گیرند و چیزی از ارث به آنان داده شود حتی اگر از طبقات ارث بر نباشند.(نگاه کنید: بقره، آیه 215؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیه 22) پیامبر(ص) می فرماید: مَن مَشى  اِلى  ذى قَرابَةٍ بِنَفسِهِ وَ مالِهِ لِيَصِلَ رَحِمَهُ اَعطاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اَجرَ مِأَةِ شَهيدٍ؛ هر كس با جان و مال خود در راه صله رحم كوشش كند، خداوند عزّوجلّ پاداش يكصد شهيد به او مى دهد.(من لايحضره الفقيه ج 4، ص 16) امام صادق(ع) می فرماید: ثَلاثٌ مـَن کـُنَّ فِیهِ کـانِ سَیِّـداً: کَظمُ الغَیظِ وَالعَفـوُ عَن المَسیىءِ والصِّله بِـالنَفـسِ وَالمـالِ؛ سه چیز است که در هـر که بـاشـد آقـا و سـرور است: خشـم فـرو خـوردن ، گذشت از بدکـردار ، کمک و صله رحـم بـا جـان و مـال.(تحف العقول ص 317)
3. کمک غذایی: از آیه 61 سوره نور بر می آید که از حقوق خویشاوندی خوردن از غذایی است که در خانه است؛ به این معنا که خویشاوند نزدیک می تواند از غذایی که در خانه خویشاوند است بدون اذن او بخورد؛ زیرا خداوند این اجازه را به او داده است تا این گونه روابط خویشاوندی فراتر از روابط دیگر انسان ها سامان یابد. پس اگر بخواهیم مهر و محبتی به خویشاوند داشته باشیم، فراتر از این حق طبیعی که خداوند به خویشاوندان نزدیک داده است، خود کمک هایی غذایی به خویشاوندان داشته باشد حتی اگر مهمان خانه و خوانش نبود. این که انسان کمک های خود را نخست به خویشان دهد در روایات بسیار مورد تاکید است؛ زیرا این گونه مهر و محبت میان خویشان افزایش می یابد. در کمک های مالی باید نخست خویشاوندان را در نظر گرفت.(نگاه کنید: بلد، آیات 14 تا 16؛  بقره، آیه 215؛ نحل، آیه 90؛ نور، آیه 22)
4. حمایت : اصولا انسان ها حمایت ها را نسبت به خویش بیش از دیگران مد نظر قرار می دهند؛ یعنی هم حمایت بیش تری داشته و هم انتظار حمایت بیش تری از خویش خود دارند. بر اساس آیه 49 سوره نمل و 18 سوره فاطر، روابط خويشاوندى، زمينه ساز حمايت از يكديگر در دنيا است. پس می توان از این جنبه برای افزایش ارتباط خویشاوندی و مهر ورزی و محبت بهره برد.
5. ابراز محبت: انسان باید محبت خویش را ابراز کند، این ابراز محبت می تواند در قالب احسان و کمک های مالی، همدلی و همدردی ، تعاون و همکاری و مانند آن ها انجام گیرد. خداوند بیان می کند که اصولا خویشاوندی ظرفیت این را دارد که انسان به طور طبیعی نسبت به خویش ابراز محبت کند.(توبه، آیه 24) پس نباید این امر طبیعی را سرکوب کرد و بروز و ظهور نداد. البته به شرطی  که از دایره عدالت خارج نشد و برای رضایت خویشاوند دشمنی خدا را به جان نخرید.(همان)
6. صله رحم: خداوند در آیات 19 تا 21 سوره رعد بر صله رحم تاکید می کند؛ زیرا ارتباط و پیوند با خویشاوندان خونی و نسبی بسیار مهم و اساسی است و نیازهای عاطفی و احساسات انسان را بر آورده می سازد. رفت و آمد و ملاقات  ودیدار با خویشان یکی از مهم ترین راه های مهرورزی نسبت به آنان است. پیامبر(ص) می فرماید: اَلصَّدَقَةُ عَلى وَجهِها وَاصطِناعُ المَعروفِ وَ بِرُّ الوالِدَينِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تُحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَةً وَتَزيدُ فِى العُمرِ وَ تَقى مَصارِعَ  السُّوءِ؛ صدقه بجا و نيكوكارى و نيكى به پدر و مادر و صله رحم، بدبختى را به خوشبختى تبديل و عمر را زياد و از مرگ بد جلوگيرى مى كند.(نهج الفصاحه، ص549 ، ح 1869) و نیز می فرماید: اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَةٍ وَالقَرضُ بِثَمانِيَةَ عَشرَةَ وَصِلَةُ الاِخوانِ بِعِشرينَ وَصِلَةُ الرَّحِمِ بِاَربَعَةٍ وَعِشرينَ؛ صدقه دادن ده حسنه، قرض دادن هجده حسنه، رابطه با برادران (دينى) بيست حسنه و صله رحم بيست و چهار حسنه دارد.(كافى، الاسلامیه، ج4، ص10) امام علی(ع) نیز می فرماید: صِلَةُ الرَّحِمِ توجِبُ المَحَبَّةَ وَتَكبِتُ العَدُوَّ؛ صله رحم محبّت آور است و دشمن را خوار مى گرداند.(شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم ج4، ص209، ح5825) امام صادق(ع) می فرماید: صِلَةُ الارحامِ تُحَسِّنُ الخُلُقَ وَ تُسمِحُ الكَفَّ و َتُطيبُ النَّفسَ وَ تَزيدُ فِى الرِّزقِ وَتُنسِئُ فِى الاَجَلِ؛ صله رحم اخلاق را خوب، دست را بخشنده، جان را پاكيزه، روزى را زياد مى كند و مرگ را به تأخير مى اندازد.(كافى، الاسلامیه، ج2 ، ص151)
7. عفو و گذشت: به طور طبیعی هر چه ارتباط میان افرادی بیش تر باشد، احتمال خطا و اشتباه و گناه در میان آنان افزایش می یابد و درصد خطا و اشتباه بالا می رود، بنابراین ، به طور طبیعی ارتباط خویشاوندی به سبب درصد بالای رفت و آمد ، افزایش خطا و اشتباه را به دنبال دارد. در این موارد عفو و گذشت بهترین راهی است که می تواند ارتباط را حفظ و حتی بهبود بخشد و محبت و مهر میان خویشاوندان را افزایش دهد. خداوند با تاکید بر دو واژه عفو و صفح در آیه 22 سوره نور بر این نکته تاکید می کند ک شخص باید چنان از گناه خویش بگذرد که گویی ورق زده و صفحه ای دیگر گشوده که در آن هیچ خطا و اشتباهی نیست.
8. ملاطفت: برخورد ملاطفت آميز و گفتار پسنديده با خویشان هر چند از حقوق آنان است(نساء، آیه 8؛ اسراء، آیات 26 و 28) بلکه خود یکی از راه های مهرورزی نسبت به آنان است.
9. وصیت : لزوم وصيّت به پرداخت اموالى در حدّ متعارف به خويشاوندان، در هنگام احتضار، توصيه خداوند پيش از نزول آيه ارث بوده است(بقره، آیه 180) اما باید گفت که مستحب است که این رویه مورد عمل قرار گیرد ؛ یعنی اگر لازم نیست بر اساس قوانین ارث جز بر اساس طبقات ارث عمل شود، بلکه مستحب است که خویشان به ویژه فقیران را مدنظر قرار داد و کسانی که در هنگام ارث از خویشان نیازمند هستند مورد عنایت و توجه قرار داده و برای آنان سهمی هر چند اندک در نظر گرفته شود تا این گونه حق خویشاوندی ادا و مهر و محبت در میان خویشان افزایش یابد.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا