مهارت ارتباط اجتماعی از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

مهارت ها مجموعه کاردانش است که انسان علم نظری را با علم عملی می آمیزد تا بتواند رفتار و کاری را بر اساس علم و دانش انجام دهد؛ زیرا علم نظری فاقد عمل به تنهایی نمی تواند مفید و سازنده باشد؛ چنان که عمل بی علم این چنین است؛ ترکیب علم و عمل است که می تواند انسان و جهان را بسازد و متحول کند. کسانی که تنها به علم فاقد عمل تکیه می کنند، تاثیری از خود به جا نمی گذارند؛ چنان که عامل بی علم اگر کاری را انجام می دهد، بیش تر از آن که مفید و سازنده باشد، زیان رسان خواهد بود؛ زیرا عمل فاقد علم می تواند با خرافات و اصول بی پایه ای جمع شود که دستاوردهای آن فساد و تباهی است.

انسان در زندگی نیازمند مهارت هایی است که علم و عمل را با هم آمیخته است. این مهارت ها در همه ابعاد فردی و اجتماعی بسیار تاثیرگذار و دارای نقش سرنوشت سازی هستند. از جمله مهم ترین مهارت هایی که هر انسان باید از کودکی بیاموزد، مهارت ارتباط اجتماعی است. در آموزه های وحیانی قرآنی به این مهارت توجه خاص و ویژه ای مبذول شده است؛ زیرا انسان موجودی اجتماعی است و نمی تواند در دنیا بدون اجتماع نیازهای مادی و معنوی خویش را تامین کند و در مسیر کمالی قرار گیرد.

چیستی مهارت اجتماعی

ﻣﻬﺎرتﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، توانایی هایی علمی و عملی است که به فرد کمک می کند تا رﻓﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ را داشته باشد که شخص ﺑﺮای ﮐﻨﺶ و واکنش ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان به آن نیاز دارد تا این بتواند به گونه ای عمل کند که بیش ترین بهره را از زندگی با کم ترین هزینه ببرد.

به سخن دیگر، مهارت های اجتماعی، ترکیبی از دانایی و توانایی است تا شخص در آسان ترین و کم ترین هزینه ترین رفتار، بیش ترین بهره مادی و معنوی را از ارتباط با دیگران ببرد.

مهارت های اجتماعی موجب موفقیت شخص در زندگی اجتماعی می شود و شخص می تواند با بهره گیری از دانایی و توانایی، در کنش ها و واکنش های اجتماعی ، پاسخ های مناسب و موثری را بروز دهد که سعادت و خوشبختی او را تامین کند.

پذیرش مفهوم و اصطلاحی چون مهارت های اجتماعی به معنایی امکان تغییر در خلق و خوی بشر است؛ زیرا انسان ها هر چند در آغاز از طریق وارثت خلق و خویی را به ارث می برند، ولی شرایط زیست در دنیا به گونه ای است که هر شخص انسانی می تواند طبیعی ترین خلق و خوی خویش را تغییر دهد و اخلاقیاتی چون هلوع و آزمندی(معارج، آیه 19) و عجول (اسراء، آیه 11)، جهول و ظلوم(احزاب، آیه 72) مانند آن ها را تغییر دهد و به انسانی اهل احسان و اکرام و ایثار تبدیل شود(معارج، آیات 19 تا 26؛ حشر، آیه 9 و آیات دیگر)؛ زیرا از نظر قرآن، سرشته های طبیعی و اخلاقی را می توان تغییر داده و از این طریق در جامعه بلکه جهان تغییرات مثبت یا منفی ایجاد کرد.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53)

مهارت های اجتماعی همانند دیگر مهارت های انسانی، از امور اکتسابی است که با اراده و اختیار شخص عالمانه و عامدانه کسب می شود. بنابراین باید گفت که مهارت های اجتماعی از طریق مشاهده، سرمشق گیری، تمرین، بازخوردگیری، آموخته می شود و دربرگیرنده رفتارهای کلامی و غیر کلامی است.

از دیگر ویژگی های این مهارت های اجتماعی آن است که بیش تر جنبه تعاملی داشته و در ارتباط با دیگری بروز و ظهور کرده و تقویت و انسجام اجتماعی را به حداکثر می‌رسانند و بر اساس ویژگی‌ها و محیطی که فرد در آن واقع شده است، توسعه می‌یابند و از طریق آموزش رشد می‌کنند.

با نگاهی دقیق به مهارت های اجتماعی می توان به دو جنبه اصلی درونی و بیرونی دست یافت؛ زیرا بر تحقق مهارت های اجتماعی، لازم است شخص دارای توانمندی هایی در دو بخش باشد؛ چرا که زمانی مهارت اجتماعی به شکل کامل و سازنده در می آید که شخص از نظر درونی دارای ویژگی هایی چون ایجاد و حفظ یک تصویر مثبت از خود، اعتماد به نفس، داشتن روح ابتکار و اشتیاق، توانایی ایجاد مشغولیات برای خود، برخورد سازنده با ترس‌ها و شکست‌ها و مانند آن باشد؛ و از نظر بیرونی نیز از توانایی نفوذ در دیگران، توانایی حل درگیری‌ها با روش‌های سازنده، توانایی ایجاد و حفظ رابطه با دیگران، توانایی فعالیت در گروه، همکاری و هماهنگی با دیگران در تعیین اهداف و شیوه‌های انجام کار و اعمال تغییرات، توانایی قانع کردن دیگران، توانایی مشارکت در امور اجتماعی، بهره مند از مهارت‌های زندگی از جمله مهارت‌های خودیاری، مهارت‌های سازگاری، مهارت‌های دوست یابی و مهارت‌های ارتباطی باشد.

توانایی هایی لازم در مهارت های اجتماعی

از نظر قرآن، هر کودکی نیازمند ولایت اولیای خویش است که همه امور او را تامین می کنند؛ زیرا از هیچ گونه توانایی برخوردار نیست تا چه رسد که بتواند دانایی و توانایی را در قابل مهارت ها بروز دهد.(نحل، آیه 78) اما کودک به مرور زمان با استفاده از فطرت و الهامات الهی(شمس، آیات 7 و 8) و آموزش و پرورش بیرونی اولیای امور، مهارت هایی را می آموزد و این گونه شاکله شخصیتی خود را شکل داده (اسراء، آیه 84) و در سن چهل سالگی به بلوغ مهارتی می رسد.(احقاف، آیه 15)

بنابراین، کودکی در فرآیندی از ولایت دیگران، به نصرت و یاری دیگران و در نهایت به ولایت استقلالی می رسد. در طول زندگی خویش با تعلیم و تزکیه و آموزش و پرورش دیگران، مهارت هایی را کسب می کند که به استقلال و خوداتکایی او کمک می کند. مهارت هایی چون مهارت های خودیاری که می تواند از ولایت شیردهی مادر، به نصرت در غذا خوردن و در نهایت استقلال در آن دست یابد. مهارت های چون پوشیدن لباس، غذا خوردن، نظافت کردن، خانه داری و مانند آنها را کسب کند.

در فرآیند رشد دانایی و توانایی کودک به جایی می رسد که مستقل از دیگران بتواند نه تنها خوداتکا باشد، بلکه تکیه گاه دیگران قرار گیرد و مسئولیت همسر و خانه و خانواده ای را به عهده گیرد و جایگزین نقش والدین خویش شود.

در آموزه های وحیانی قرآنی، اموری به عنوان توانایی مطرح شده تا شخص بتواند از طریق آن مهارت های اجتماعی خود را کامل و از آن بهره گیرد. از جمله مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مهارت‌های سازگاری با دیگران، شامل : به کار بردن واژه‌های مؤدبانه و گفتن کلمات مناسب در زمان مناسب(حج، آیه 24)؛ پیروی از اصول و قواعد و قوانین (مائده، آیه 2) ؛ کمک به دیگران در انجام کارهای مفید(مائده، آیه 2)
2. مهارت‌های دوست یابی ، شامل : داشتن ظاهر آراسته و لباس مناسب(اعراف، آیات 22 و 26؛ طه، آیه 121؛ نور، آیه 58؛ احزاب، آیه 59)، لبخند زدن(نمل، آیه 19؛ آل عمران، آیه 159)، پیش قدم شدن در دوستی‌ها، رعایت نوبت در سخن گفتن، دعوت کردن (نمل، آیات 19 و 30؛ احزاب، آیه 53)؛ شیوه ی بیان احساسات(آل عمران، آیه 159؛ نمل، آیه 19)
3. مهارت‌های ارتباطی با دیگران شامل: نگاه کردن(اعراف، آیه 198؛ مفهوم مخالف)، گوش دادن، نگاه کردن و توجه به گوینده(همان؛ اعراف، آیه 204) پاسخ گفتن و بیان مطالب خود بعد از اتمام صحبت طرف مقابل؛ رعایت نوبت در صحبت؛ قطع نکردن صحبت دیگران؛ توانایی نشان دادن احساساتی چون خشم، حسادت، کینه و رفع آن‌ها؛ احترام به قانون؛ مسؤولیت پذیری؛ عذرخواهی در صورت بروز اشتباه؛ با بزرگترها مشورت کردن؛ عدم تمسخر دیگران به دلیل معایب و ظاهر زشتشان؛ تشویق و بیان توانایی‌های دیگران؛ ابراز نظر کردن در جمع و مانند آن ها(آل عمران، آیه 159؛ حجرات، آیات 11 تا 13 و آیات بسیار دیگر)

از نظر قرآن، برای تحقق چنین مهارت اجتماعی سازنده لازم است تا شخص از برخی از امور اجتناب کند که شامل اموری چون : اختلاف(آل عمران، آیه 103؛ نساء، آیه 35؛ انفال، آیات 1 و 46؛ توبه، آیه 107)، آزار و ایذاى دیگران(بقره، آیات 263 و 264؛ آل عمران، آیه 186؛ و آیات دیگر)، سخنان ناسنجیده(همان؛ حج، آیه 24)، تمسخر و استهزاى دیگران(بقره، آیات 14 و 15؛ مائده، آیه 57 ؛ مومنون، آیات 110 و 111)، تهمت و افتراء(نساء، آیات 20 و 112؛ مریم، آیات 16 و 27)، القاب زشت (حجرات، آیه 11)، بخل(توبه، آیات 76 و 77؛ حدید، آیات 23 و 24)، بغض و کینه توزی(حشر، آیه 10)، تبعیض(عبس، آیات 5 و 6)، تجسس(حجرات، آیه 12)، تحقیر(حجرات، آیه 11)، تفاخر(لقمان، آیه 18؛ تکاثر، آیات 1 و 2)، تکبر(لقمان، آیه 18؛ حدید، آیه 23)، خیانت در امور مالی(آل عمران، آیات 75 و 160؛ یوسف، آیات 51 و 52)، عداوت و دشمنی(مائده، آیه 2)، دشنام و فحاشی(انعام، آیه 108)، سخنان خشن و درشت گویی(آل عمران، آیه 159؛ طه، آیات 43 و 44)، صدای بلند(لقمان، آیه 19)، ظلم و ستم(نساء، آیه 148)، عیب جویی و عیب گیری(توبه، آیه 79)، غیبت(حجرات، آیه 12)، بدگمانی(همان)، همکاری و تعاون در گناه(مائده، آیه 2)، منت (مدثر، آیه 6)، نجواهای ممنوع درباره گناه و معصیت(مجادله، آیات 9 و 10) و مانند آن ها اشاره کرد.

هم چنین لازم است شخص در مهارت اجتماعی به اموری اهتمام ورزد و توجه خاص و ویژه داشته باشد تا بتواند از این مهارت اجتماعی بیش ترین و بهترین بهره را برای دنیا و آخرت خویش ببرد. از جمله مهم ترین اموری که باید اهتمام داشته باشد می توان به اموری چون : رعایت احترام به عقاید و مقدّسات دیگران(انعام، آیه 108)، احترام به عالمان در مجالس و مراکز عمومی(مجادله، آیه 11)، احترام به معلّم در معاشرت و استفاده علمى از او(کهف، آیه 60)، احترام به یک دیگر و جا دادن در مجالس(مجادله، آیه 11)، احسان به دیگران(بقره، آیه 195؛ آل عمران، آیه 134)، اخوت و برادری اسلامی(بقره، آیه 220؛ حجرات، آیه 10)، ادای امانت (بقره، آیه 283؛ ال عمران، آیات 75 و 161)، اذن سابق بر انجام عمل و کاری(نور، آیات 27 و 58 و 59)، رعایت انصاف(آل عمران، آیه 75)، پایین آوردن تن صدا(لقمان، آیه 19؛ حجرات، آیات 2 و 3)، پذیرش دعوت دیگران و حضور در مهمانی(احزاب، آیه 53)، سلام و تحیت به بهترین و نیکوترین وجه گفتن(نساء، آیه 86)، تعاون و همکاری در کارهای نیک و خیر و تقوایی(مائده، آیه 2)، تواضع و فروتنی(اسراء، آیه 37؛ فرقان، آیه 63)، حفظ شخصیت و آبروی افراد(بقره، آیات 220 و 263؛ نساء، آیات 15 و 148)، خوش خلقی(آل عمران، آیه 159)، دفع بدی به خوبی(مومنون، آیه 96؛ فصلت، آیه 34)، سخن نیک گفتن(بقره، آیه 83؛ نساء، آیات 5 و 8 و 36؛ اسراء، آیات 26 و 53؛ فرقان، آیه 63)، صبر و شکیبایی در برابر گفته ها و رفتارهای تند و نادرست دیگران(مزمل، ایه 10؛ بلد، آیه 17؛ کهف، آیه 28)، صداقت و راستگویی و راستکرداری(توبه، آیه 119؛ المیزان، ج 9 ، ص 402)، مراعات عدالت(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8)، عفو و گذشت نسبت به خطا و اشتباه دیگران(بقره، آیه 109؛ آل عمران، آیات 134 و 159؛ مائده، آیه 13)، مشورت با مردم و احترام گذاشتن به آرا و نظریات دیگران(آل عمران، آیه 159)، معرفی خود به مخاطب(هود، آیه 81؛ حجر، آیات 51 تا 58؛ عنکبوت، آیات 33 و 34)، مهربانی و مهرورزی(آل عمران، آیه 159؛ فتح، آیه 29؛ حدید، آیه 27؛ بلد، آیه 17)، وفای به عهد(بقره، آیات 100 و 177؛ اسراء، آیه 34؛ مومنون، آیه 8؛ معارج، آیه 34)، وفای به وعده(مریم، آیه 54) و مانند آن ها اشاره کرد.

از نظر قرآن انسان باید بداند به هر گروه فکری و اقشار اجتماعی چگونه رفتار کند و بهترین شیوه و سلوک مناسب را در ارتباط اجتماعی با آنان به کار گیرد. در آیات قرآنی به شکل جزیی نسبت به رفتار با دوست و دشمن و نیز خویش و بیگانه و هم چنین در اماکن و ازمنه های گوناگون مطالبی بیان شده که بیان همه در این جا بیرون حوصله خواهد بود.

آن چه بیان شده برخی از مهارت های اجتماعی پایه است که می توان بر اساس آن سایر مهارت اجتماعی و آداب معاشرت را به دست آورد و بر اساس آن رفتار و عمل کرد. البته در قرآن به مهارت های اجتماعی دیگری هم چون مهارت های ارتباط چشمی، بدنی و کلامی ، غیر کلامی و مانند آن ها اشاره شده است. این که شخص نباید به مخاطب پشت کند بلکه صورت به صورت و وجه به وجه با یک دیگر ارتباط برقرارکنند و هنگامه سخن گفتن و شنیدن به یک دیگر توجه کرده و استماع و اسماع را رعایت کنند؛ زیرا برخی فاقد توانایی ارتباط چشمی هستند؛ در حالی که توانایی ایجاد ارتباط چشمی‌با دیگران هنگام گوش دادن به سخن آن‌ها و یا هنگامی‌که با آن‌ها حرف می‌زنید دست کم برای یک دوره ی زمانی کوتاه می تواند بسیار مفید و سازنده باشد.

هم چنین لحن کلام و نیز بیانات چهره ای در قالب تبسم و تعجب، ابراز علاقه به شنیدن و واکنش هایی مانند آن خود عامل تعیین کننده ای است که باید در مهارت اجتماعی به آن ها توجه شود، چنان که گفته شد. در آن چه بیان شده هم چنین نوع و زمان برقراری تماس بدنی مناسب ، هم چنین چگونگی صدا از حجم صدا، زیری و بمی‌صدا، میزان گفتار، وضوح، محتوی همه این ها در قرآن بیان شده است؛ مثلا از این که کلام باید تحریک آمیز بلند و گوشخراش نباشد، و از استواری و منطق عقلانی سود برده باشد. هم چنین این که در احوال پرسی با دیگران، کلام را با سلام آغاز کند و آغاز هر ارتباطی یا پاسخ گویی همراه با احوال پرسی و تحیت و سلام باشد و در گفت و گو کردن مسایلی چون مهارت‌های محاوره ای مناسب سن، بیان احساسات، سؤال کردن، گوش کردن، ابراز علاقه، پاسخ دادن به پرسش دیگران مورد توجه قرار گیرد.

به هر حال، آموزه های قرآنی به مهارت های اجتماعی به ویژه مهارت ارتباط اجتماعی توجه خاص و ویژه ای داشته است؛ زیرا با این گونه مهارت ها است که انسان می تواند زندگی بهتر و بهره مندی بیش تر و بهتری داشته باشد و به سمت کمالات برود.