ملکوتی شدن، فلسفه اندیشیدن
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از مفاهیم کلیدی قرآن، نظر کردن به ویژه در ملکوت است. نظر کردن به معنای نگریستن جست و جوگرایانه دقیق است. این نگریستن چه با ابزار و آلات مادی چشم باشد و چه با ابزار غیر مادی چشم قلب، در راستای یافتن و دانستن است. از همین روست که گاه سخن از دیدن و رویت مادی اشیاء و چیزها با عنوان نظر کردن است، و گاه دیگر سخن از دیدن و نگریستن در افکار و اندیشه ها در ساختار تعقل و تفکر منطقی است که با عناوینی چون نظر و نظریه و نظرات مطرح می شود. البته باید توجه داشت که میان نظر و رویت و نگاه کردن و دیدن فرق است، زیرا هر نظر و نگاهی به معنای رویت و دیدن نیست، چرا که گاه در آسمان شب می نگریم و نظر می کنیم ولی ماه را در آسمان نمی بینیم و رویت نمی کنیم. بنابراین، هماره نظر کردن و نگریستن به معنای رویت و دیدن نیست و ممکن است به نتیجه دلخواه نرسیم، ولی بی نظر و نگریستن هرگز رویت و دیدنی رخ نمی دهد و از نظر فلسفی باید گفت نگریستن و نظر کردن مقدمه و بستر دیدن و رویت است. بر همین اساس چه در حوزه مادی و چه فکری لازم است تا انسان در امور و چیزها نظر کند و بنگرد تا شاید رویت و دیدنی رخ دهد و حقیقتی آشکار شود.
از نظر آموزه های قرآنی، انسان باید همان طوری که به ظاهر ملکی و مادی چیزها می نگرد با دقت نظر خویش چنان عمیق و ژرف بنگرد تا ملکوت و باطن چیزهای مادی برای وی قابل رویت و دیدن شود. تفکر نوعی نظر دقیق عقلی در چیزهای مادی پیرامونی است. البته از نظر قرآن، انسان فراتر از تفکر نظری عقلی در آیات کتاب مادی طبیعت، باید در آیات کتاب تدوینی قرآن نیز تفکر نظری داشته باشد، زیرا کتاب تدوینی قرآن، بخشی از هستی را بیان می کند که در آیات کتاب مادی حتی انفسی انسان نیست، چه رسد در کتاب مادی آفاقی طبیعت.
به سخن دیگر، انسان برای دست یابی به یک رویت و دیدن حقایق لازم است تا نظری دقیق به دو دسته از آیات کتاب تکوین و کتاب تدوین داشته باشد. البته از نظر قرآن، کتاب تکوین الهی دارای دو بخش انفسی و آفاقی است(فصلت، آیه 53) و کتاب تدوین الهی قرآن نیز دارای دو بخش ناظر به طبیعت مادی و طبیعت غیر مادی است که شامل خدا و فرشتگان و قیامت و مانند آن ها است که در اصطلاح قرآنی از آن به عالم غیب یاد می شود. پس انسان باید در مقام تفکر نظری تعقلی، در عالم شهادت و عالم غیب نظر کند، و از آن جایی که بخش عمده اطلاعات درباره عالم غیب از طریق کتاب تدوینی قرآن دست یافتنی است، لازم است تا این آیات نظری دقیق شود که در اصطلاح از آن به تدبر یاد می شود(نساء، آیه 82)، زیرا تدبر در قرآن عبور از واژگان به مفاهیم و از مفاهیم به حقایقی است که ملکوت این واژگان و گزاره ها را تشکیل می دهد. بنابراین، از نظر قرآن، تنها راه رسیدن به حقایق غیبی در سطح عالی تدبر در قرآن و عبور از ظاهر واژگان و کلمات و جملات به باطن آن ها و از مفهوم به منطوق حقیقی آن ها است. خدا می فرماید: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَاِ، آیا در قرآن تدبر نمی کنند یا بر قلوب آنان قفل است.(محمد، آیه 24) از این آیه به دست می آید قلوبی که قفل شده توانایی تدبر در قرآن را از دست می دهد.
به هر حال، انسان باید در مسیر شدن های گوناگون، سیر صیرورت خویش را بر بنیاد معرفتی بگذارد که بر آمد از نظر برای رویت باشد تا حقایق ملکوتی هر چیزی را چنان که هست ببیند و بتواند از آن ها برای رسیدن به مقصد و مقصود خویش به درستی بهره گیرد. از همین روست که خدا به صراحت در قرآن فرمان نظر کردن در همه آیات خویش را می دهد تا بتوان حقیقت را شناخت و با گام نهادن درست نهادن در حرکتی جوهری تحقق یابی را در خود ایجاد کرد و حقیقتی را متحقق و در خود ساخت که بر خاسته از علم و معرفت قطعی و یقینی باشد. خدا می فرماید: أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ، آيا در ملكوت آسمانها و زمين و هر چيزى كه خدا آفريده است ننگريسته اند و اينكه شايد هنگام مرگشان نزديك شده باشد، پس به كدام سخن بعد از قرآن ايمان مى آورند.(اعراف، آیه 185)
از نظر قرآن، هدف و فلسفه نظر و نگریستن دست یابی به ملکوت آسمان و زمین، یعنی هستی است تا این گونه دانسته شود فلسفه هستی چیست و مسوولیت انسانی در قبال زندگی او در هستی چیست؟ ملکوت و باطن هر چیزی تعیین کننده است، زیرا این ملکوت هر چیزی است که فراتر از ظاهر بیانگر راه حقی است که انسان باید بشناسند و برود. اگر کسی گرفتار ظاهر شود همانند بلقیس ملکه سبا و مردم جاهلی او خواهند بود که آفریده را می بینند و آفریدگار را نمی بینند و در بند ظاهر شده و به جای خدای خورشید پرستی، خورشید پرست می شوند، چنان که خدا می فرماید: وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ، او و قومش را چنين يافتم كه به جاى خدا به خورشيد سجده مى كنند و شيطان اعمالشان را برايشان آراسته و آنان را از راه راست باز داشته بود، در نتيجه به حق راه نيافته بودند.(نمل، آیه 24)
به سبب همین ظاهرگرایی است که ملکه سبا و قوم ایشان خورشید پرست می شوند و به جای دیدن ملکوت خورشید که آفریده ای از آفریده های الهی است، گرفتار ظاهر فریبنده خورشید می شوند و در دام تزیینات شیطانی می افتند. از همین روست که حضرت سلیمان علیه السلام با نمایشی از آراستن تخت خودش(نمل، آیات 41 و 42) و نیز آبگینه سازی به او نشان می دهد که باید نظر دقیق کرد و از ظاهر به باطن و از ملک به ملکوت رفت. چنین نمایشی از حقیقت موجب شد تا ملکه سبا به ملکوت دست یافته و به پروردگار عالمین ایمان آورد. خدا می فرماید: قِيلَ لَهَا ادْخُلِي الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَكَشَفَتْ عَنْ سَاقَيْهَا قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوَارِيرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، به او گفته شد: وارد ساحت كاخ پادشاهى شو! و چون آن را ديد بركه اى پنداشت و ساقهايش را نمايان كرد. سليمان گفت: اين كاخى مفروش از آبگينه است. ملكه گفت: پروردگارا من به خود ستم كردم و اينك با سليمان در برابر خدا پروردگار جهانيان تسليم شدم.(نمل، آیه 44)
بنابراین، اگر شخص خود با دقت نظر بتواند از ملک به ملکوت برود، در مسیر درست گام برداشته است، و اگر چنین توانایی ندارد باید او را در این مسیر قرار داد تا اهل دقت نظر شود. با دقت نظر در ملک است که انسان می تواند به بصیرت و بینایی واقعی دست یابد و بنده ای شود که به سمت و سوی خدا با توبه واقعی باز می گردد و در مسیر شدن های کمالی به سوی خدا گام بر می دارد، چنان که خدا در آیات قرآنی به این حقیقت توجه داده است.(ق، آیات 6 تا 8)
البته خدا به انسان این توجه را می دهد که سنت های حاکم بر هستی شامل سنت ها و قوانین تکوینی الهی مربوط به جهان، جان و جامعه است. پس همان طوری که انسان باید به سنت های حاکم بر هستی توجه داشته باشد، به سنت های الهی حاکم بر جان و جامعه نیز توجه یابد.
خدا می فرماید: اسْتِكْبَارًا فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَكَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ عَلِيمًا قَدِيرًا ، انگيزه اين كارشان فقط استبکار و گردنكشى در روى زمين و نيرنگ زشت بود، و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد. پس آيا جز سنت و سرنوشت شوم پيشينيان را انتظار مى برند و هرگز براى سنت خدا دگرگونى نخواهى يافت. آيا در زمين نگرديده اند تا فرجام كار كسانى را كه پيش از ايشان زيسته و نيرومندتر از ايشان بودند بنگرند و هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين خدا را درمانده نكرده است چرا كه او همواره داناى تواناست.(فاطر، آیات 43 و44)
از نظر قرآن دقت نظر در سرنوشت اقوام خود بهترین راه در یافتن سنت های الهی حاکم بر اجتماع است تا بتوان با درنگ و تانی در این قوانین و سنت های الهی خود را از آثار بد و فرجام زشت رهایی بخشید. بنابراین، یکی از راه های دست یابی به قوانین و سنت های الهی دقت نظر و تحلیل اوضاع اجتماعی است. این همان دقت نظری است که خدا در قرآن به آن توجه می دهد تا انسان به ملکوت هر چیزی دست یابد و بتواند موقعیت خویش و دیگران را تحلیل و کار درست را انتخاب و انجام دهد.
خدا در جایی دیگر نیز همین مطلب را این گونه بیان می کند: فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ، آيا در زمين نگشته اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بوده است آنها به مراتب از حيث تعداد بيشتر از آنان و از حيث نيرو و آثار در روى زمين استوارتر بودند ولى آنچه به دست مى آوردند به حالشان سودى نبخشيد. (غافر، آیه ۸۲)
ارایه الهی ملکوت
از نظر قرآن، هر انسانی باید در اندیشه رویت ملکوت از طریق نظر کردن در ملکوت باشد. به این معنا که ملکوت را بنگرد تا امکان رویت و دیدن آن فراهم آید.
البته خدا به برخی از انسان ها توجه و عنایت خاص دارد و ملکوت هر چیزی را به آنان ارایه می دهد و می نمایاند. چنان که خدا به حضرت ابراهیم علیه السلام ارایه داده است. خدا می فرماید: وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ، و اين گونه ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نمايانديم تا از جمله يقين كنندگان باشد.(انعام، آیه 75)
از این آیه به دست می آید فلسفه و هدف از ارایه ملکوت دست یابی به یقین است. از آن جایی که یقین دارای مراتب سه گانه شامل علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین(تکاثر، آیات 5 و 7، واقعه ، آیه 95) است به طور طبیعی می توان گفت که با ارایه الهی مراتب سه گانه برای حضرت ابراهیم(ع) فراهم آمده و آن حضرت از سه گانه یقین بهره مند شده است. از آن جایی که ارایه الهی کامل است به طور طبیعی رویت ابراهیم (ع) نیز کامل و در بردارنده سه گانه یقین خواهد بود. این گونه است که دیگر هیچ تردیدی برای آن حضرت (ع) نمی ماند در دام ظاهر ملک نمی افتد چنان که ظاهر‍پرستان افتادند و خورشید و ماه و ستاره پرست شدند.(انعام، آیات 76 تا 82)
انسان با نظر تفکری و دست یابی به حقایق و ملکوت هر چیزی دست کم به مقام رویت می رسد که علم قطعی و یقین علمی برای او حاصل خواهد بود. این گونه است که دیگر شک علمی برای او نمی ماند و در احتجاج حجت تمام داشته و در مقام عمل نیز بهتر می تواند از خود را از تردید عملی رهایی بخشد. البته باید توجه داشت که علم الیقین و رویت علمی تضمین کننده عمل قطعی و عزم نیست ، چنان که حضرت آدم(ع) با همه قطع و یقین علمی از شجره ممنوع تناول کرد. اصولا بسیاری از اهل یقین گرفتار جحد و انکار قلبی می شوند. چنان که خدا می فرماید: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ ، و با آنكه دلهايشان بدان يقين داشت از روى ظلم و تكبر آن را انكار كردند. پس ببين فرجام فسادگران چگونه بود. (نمل، آیه ۱۴)
آثار نظر و رویت در ملکوت هستی
در آیات قرآنی از انسان ها خواسته شده تا با نظر در ملکوت هستی به رویت هستی دست یافته و از اهل یقین گردند، زیرا چنین ظرفیتی به انسان یاری می رساند تا با اندیشیدن فلسفی و تفکر نظری علمی بتوانند ملکوت را بشناسند و ملکوتی شوند. هدف نهایی ملکوتی شدن جان آدم ها با صیرورت و شدن هایی است که در قالب تعلیم و تزکیه در مدار و محور صراط مستقیم اسلام فطری و شریعت محور به دست می آید. از همین روست که خدا در آیات قرآنی بر مطالعه ملکوت به این شکل پیش گفته تاکید کرده است.(اعراف، آیه 185) خدا کسانی که این گونه نظر و تامل در ملکوت چیزها نمی کنند سرزنش می کند، زیرا فلسفه شدن و زندگی را از دست می دهند.(همان)
از نظر قرآن، مطالعه در ملکوت آسمانها، مستلزم باور به مرگ و اعتقاد به زنده شدن پس از آن(اعراف، آیات 182 تا 186)، ایمان آوری به قرآن و اجتناب از تکذیب آن(همان)،رهایی از تحیر علمی و طغیانگری عملی(همان) و هدایت و دوری از گمراهی خواهد بود.(همان)
اصولا کسی که به ملکوت هر چیزی نظر کند حتی اگر به مقام رویت نرسد به این نکته دست می یابد که ملکوت هر چیزی همان هستی خدا است و این که خدا مالک و آفریدگار هر چیزی است . البته این مالکیت خدا حقیقی چیزی شبیه مالکیت انسان نسبت به تن خویش بلکه عظیم تر و رقیق تر و نزدیک تر از آن است، زیرا بی خدا هیچ چیزی معنا و وجودی ندارد.(مومنون، آیات 82 و 88، یس، آیات 81 تا83)
رسیدن به چنین ملکوتی به معنای آن است که مالکیّت انحصارى خداوند بر ملکوت اشیا، دلیل حمایت او از همه هستى در برابر بدیها و ناگواریها و بى‌نیازى او از هرگونه حمایتى دیگر است(مومنون، آیه 88)ِ زیرا جمله «و هو يجير و لايجار عليه» در حقيقت توضيحى براى اختصاص سلطه خداوند بر هستى است. (الميزان، ج 15، ص 60)
باید توجه داشت که پذیرش مالکیت انحصاری خدا از طریق نظر و رویت در ملکوت هستی به معنای پذیرش پروردگاری خدا، باور به معاد، باور به رسالت، باور به پاکی و تنزیه خدا از هر نقص و مانند آن ها است.(یس، آیات 78 تا 83، مومنون، آیات 82 تا 90)
این گونه است که انسان همانند امیرمومنان امام علی(ع) می شود که در باره در مقام تحقق مقام رویت می فرماید: ما رَأیتُ شیئاً إلاّ و رَأیتُ اللهَ قَبلَهُ و بَعدَهُ و مَعَهُ، چیزی ندیدم مگر آن که خدا را قبل و بعد و با آن دیدم.
