مقابله قرآن با تفکر جدایی دین از سیاست

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های قرآنی، دین مجموعه ای از آموزه های وحیانی است که تمامی زندگی بشر را سامان می دهد و او را به سمت خوشبختی و سعادت ابدی در دنیا و آخرت رهنمون می سازد. بینش و نگرش قرآنی بر آن است تا انسانی را با هستی شناسی و جهان بینی و سبک زندگی اسلامی تربیت کند. این گونه است که از پیش از تولد تا پس از تولد برای انسان برنامه های مشخصی را تعیین و تشریع کرده است. بر این اساس، هیچ چیزی را نمی توان در زندگی انسان یافت که اسلام در آن حوزه سخنی و برنامه و تکلیفی نداشته باشد.

سیاست نیز بخشی از زندگی اجتماعی هر انسانی را تشکیل می دهد و اسلام و قرآن نیز در این حوزه در چارچوب اهداف کلان آفرینش انسان برنامه و تکالیفی را دارد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نشان دهد که تفکر جدایی دین از سیاست و سکولاری کردن جامعه اسلامی چیزی جز خروج از دایره اسلام نیست و کسی نمی تواند مدعی اسلام و مسلمانی باشد در حالی که بخشی از زندگی او چون حوزه سیاست در چارچوب نظام سیاسی اسلام سامان نیافته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قرآن ، جوامع الکلم

پیامبر(ص) در عبارتی می فرمایند: اؤتیت جوامع الكلم و أنت یا علیّ! قد اعطیت جوامع الكلم؛ به من كلمات جامعه داده شد و به تو ای علی ! هم كلمات جامعه بخشیده شده است.( بحار الأنوار ، ج 39 ، ص 76)

کلمات جامعه، کلماتی است که در کم ترین حروف، بیش ترین بارمعنایی را دارد. این کلمات را می بایست همانند اصول و قواعد کلیدی دانست که با بیان آن یک مجموعه فکری و نظام اندیشه ای گفته می شود. پس كلمات جامعه اسلامی، کلماتی در بردارنده ای هستند که همه شئون دنیوی و اخروی بشر را بیان می کند. این كلمات جامعه، همان معارف برین و برترینی است كه وظائف فرد و جامعه، وظائف دنیا و آخرت، وظائف دولت و ملّت، روابط محلّی، منطقه ای و بین المللی و بالأخره وظائف ملك و ملكوت انسان را تبیین كرده است.

قرآن همان جوامع الکلم است؛ زیرا به گونه ای است که همه نیازهای بشر را برای رسیدن به خوشبختی و سعادت در دنیا و آخرت بیان کرده است. خداوند در آیاتی از قرآن از جمله ایه 89 سوره نحل می فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ؛ ما کتاب را بر تو نازل کردیم که بیان کننده هر چیزی است. بنابراین، چیزی از نیازهای بشری نیست که در قرآن بیان نشده باشد. این بیان به شکلی است که در عبارتی کوتاه بسیاری از مباحث و مطالب بیان شده و با تفقه و تدبر در آن می توان پاسخ به پرسش ها را رمزگشایی کرد.

اصولا یکی از علل ایجاد گزاره هایی متشابه در قرآن، همین ویژگی جامعیت قرآن است تا بتوان در کم ترین عبارات بیش ترین محتوا را بیان کند. اما از آن جایی که رمزگشایی این گزاره ها و جملات متشابه از عهده هر کسی بر نمی آید، لازم است تا با مراجعه به عالمان راسخ در علم، از آنان برای رمزگشایی استفاده شود؛ زیرا آنان با خبرویت و کارشناسی که از طریق ممارست در آموزه های قرآنی(نحل، آیه 43) و تقوای الهی (بقره، ایه 282؛ انفال، آیه 29؛ طلاق، آیات 3 و 4) به دست آورده اند می توانند متشابهات را به محکمات بازگردانند و به استنباط پرداخته و یا فروعات چیزی را به اصول آن بازگردانند و پاسخ های مناسب مبتنی بر وحی را ارایه دهند.(آل عمران، آیه 7 و آیات دیگر)

در روایات آمده است که قرآن همانند خورشیدی است که هر روز سخنی تازه برای مردم دارد و مردم می توانند از این خورشید تابناک برای هدایت و رسیدن به مقام متاله و خلافت الهی بر هستی بهره برند. امام صادق(ع) در این باره می فرماید: القرآن یجری کما تجری الشمس والقمر؛ قرآن همان خورشید و ماه در جریان است.(کافی، ج 4، ص54؛ بحارالانوار، ج 23 ، ص 197 و نیز ج66، ص261)

پس کاری که می بایست انجام شود آن که موارد بر اصول قرآن جری و تطبیق داده شود تا حکم حق از قرآن در آن باره به دست آید.

قرآن علیه سکولاریزم

بر اساس آن چه بیان شد، یکی از حوزه های مبارزه قرآن، حوزه سیاست و حکومت است؛ زیرا برخی بر آن بودند تا دین را تنها در محدوده اعمال فردی و شخصی و عبادی محصور کنند؛ در حالی که اسلام اگر چه اصالت را به آخرت می دهد و سعادت اخروی را همان حیات و زندگی برتر و طیب معرفی می کند(عنکبوت، آیه 64 و آیات دیگر) ولی سعادت دنیوی را زمینه ساز سعادت اخروی می داند؛ زیرا سازه های اخروی انسان چیزی جز اعمال صالح و ایمان او در دنیا نیست؛ چرا که «الدنیا مزرعة‌الاخرة؛‌ دنیا کشتزار آخرت است». از همین روست که فلسفه ارسال رسولان و انزال کتب را دست یابی انسان به زندگی عدالت محوری می داند که انسان در همین دنیا آن را تحقق می بخشد و از طریق آن، آخرت خود را می سازد.(حدید، آیه 25)

از آن جایی که حوزه اجتماعی تاثیرگذارترین حوزه در زندگی انسان و سعادت و شقاوت اوست(نوح، آیه 27) خداوند به این حوزه توجه ای ویژه داشته است. از این روست که احکام اسلامی حتی در حوزه عبادی و شخصی جلوه ای از امور اجتماعی در آن مشهود است. به عنوان نمونه نماز که یک برنامه شخصی و عبادی در ارتباط با عبد و معبود است،‌در شکل اجتماعی و جمعی آن برتری یافته و نماز جماعت مقدم بر نماز فردی دانسته شده است.

بسیاری از احکام اسلامی از جمله زکات، جهاد، خمس، نماز جمعه ، حج و مانند آن، جنبه اجتماعی دارد. بنابراین، نمی توان به هیچ شکلی حوزه عمل اجتماعی و سیاسی از دین اسلام جدا دانست.

کسانی در جوامع پیشین بودند تا دین را به حوزه عمل شخصی و اخروی محدود سازند و به یک معنا دایره تاثیرگذاری دین را تضعیف کرده و اجازه ندهند تا اهداف هدایتی دین از طریق حضور جدی در همه زندگی بشر تحقق یابد. بر همین اساس اسلام به شدت علیه چنین تفکری موضع گیری کرده است.

خداوند در آیاتی نه تنها اطاعت از پیامبر(ص) را امور عبادی واجب می داند، بلکه بر وجوب اطاعت از پیامبر(ص) در همه زندگی تاکید کرده و ضمن معرفی ایشان به عنوان اسوه حسنه کامل(احزاب، آیه 21) تقدم قول و فعل پیامبر(ص) را بر رای و اندیشه و حتی جان و مال مومنان اثبات کرده(احزاب، ایه 6) و امر و نهی آن حضرت(ص) را در هر کاری همانند امر و نهی خدا دانسته است.(حشر، ایه 7؛ آل عمران، آیات 32 و 132 و ایات دیگر)

هر فرد از امت اسلام در هر کار اجتماعی و سیاسی می بایست پیرو امر و فرمان پیامبر(ص) به عنوان رهبر جامعه اسلامی باشد و در هر جایی که شک و تردیدی است می بایست با رجوع به پیامبر(ص) و پس از اتخاذ دستور،‌اقدام کرد.(نساء، ایه 59 و آیات دیگر)

اصولا از نظر قرآن، حکم و حکومت و ولایت تنها از آن خداوند است و هیچ کس در حوزه زندگی بشر اختیار قانونگذاری و حکم را ندارد.(انعام،‌آیه 57)

فقه اسلامي با تمام ابواب، براي تشكيل حكومت اسلامي و كار «تفكيك قوا» را انجام مي‌دهد تا انسان سياست زده نشود. فقه اسلامي سياست و قدرت را تعديل مي‌كند و به آن قداست مي‌بخشد. كسي كه مسأله «قضاء» را در عصر غيبت پذيرفت، چاره‌اي ندارد، جز آنكه بايد مسأله حكومت ديني و مسأله ولايت فقيه را بپذيرد و مسأله قضا را تمام علماء پذيرفته‌اند. پس نمي‌شود مسأله «قضاء» را پذيرفت ولي حكومت ديني و ولايت فقيه را نپذيرفت.( جوادي آملي، عبدالله، خارج فقه، پلوراليسم، 1/11/80)

خداوند در آیاتی از جمله 105 سوره انبیاء از حکومت جهانی و حاکمیت صالحان در آخر زمان سخن به میان می آورد و به عنوان یک سنت الهی در فلسفه تاریخ، حکومت ایشان را تحقق شدنی معرفی می کند. این بدان معناست که حکومت صالحان یک خواسته اصلی برای خداوند و مومنان است و تلاش برای تحقق آن نیز خواسته خداوندی است. بنابراین، حتی اگر موردی باشد که خداوند خواهان حکومت صالحان است، این بدان معناست که این یک اصل اصیل در آموزه های قرآنی است که صالحان حکومتی را تشکیل دهند تا از این طریق آرمان و آرزوی دیرین بشری برای حکومت عدالت محور فراهم آید.

این که خداوند در همه کتب الهی پیشین نوید تحقق چنین دولت و حکومت و حاکمیتی را می دهد، به این معناست که خواسته دیرین مومنان در طول تاریخ ایجاد چنین حکومتی بوده است. از آیات 105 تا 107 سوره انبیاء به دست می آید که تحقّق حكومت جهانى صالحان، در پرتو اسلام و رسالت پيامبراكرم(ص) خواهد بود. این بدان معناست که خداوند بر جنبه سیاسی اسلام تاکید دارد و هر گونه اندیشه جدایی دین اسلام از سیاست را نه تنها نادرست بلکه خلاف آرمانی های بشری و سنت الهی می داند که برای تاریخ بشر رقم زده است.

هم چنین از آیات 55 تا 57 سوره نور این معنا استنباط می شود که کافران و دشمنان می کوشند تا چنین حکومت عادل و صالحی در جهان تحقق نیابد ولی كافران از جلوگيرى از تحقّق وعده الهى ناتوان خواهند شد و آنان نمی تووانند از حاكميّت فراگير مؤمنان صالح جلوگیری به عمل آورند.

اصولا خداوند خواهان حکومت اسلامی و حاکمیت صالحان است و هر گونه حکومتی غیر اسلامی و صالح را به معنای حکومت طاغوت شناسایی و معرفی می کند و اجازه نمی دهد تا کسی طاغوت شود یا همراه طاغوت گردد و بخواهد حکومت غیر اسلامی را ایجاد کند و قوانین خود ساخته ای را بر جامعه و انسان حاکم سازد؛ زیرا از نظر قرآن حکومت های غیر اسلامی و طاغوتی جوامع را به تباهی و بی عدالتی و فساد می کشانند.(بقره، آیه 257)

از نظر قرآن هر جایی که حکومتی جائر و ظالم و طاغوتی بر سر کار آمد خود بیانگر آن است که آن مردم از دایره اسلام و دین خارج شده و راه ظلم را در پیش گرفتند که حکومت های طاغوتی بر ایشان چیره شده اند.(انعام، آیات 65 و 129)

حکومت صالح حکومتی چون حکومت پیامبر(ص) است که مردم را به اسلام و عدالت دعوت کرده و قسط را در میان ایشان به اجرا در می آورد و به عدالت حکم می کرد. آن حضرت (ص)‌خود صاحب اختیار حکومت بود و به حکم الهی و فرمان خداوندی در همه امور اجتماعی و سیاسی و قضایی وارد می شد.( توبه، آیه 86؛ نور،‌آیات 53 و 54 و 56و 62؛ احزاب، ایه 13؛ محمد، آیه 33)

حکومت ایشان به گونه ای مطلقه بود که هیچ کس پس از حکم و تصمیم رسمی ایشان اختیار سخن و عملی دیگر نداشتند(احزاب، ایه 36) و همه مسلمانان موظف بودند تا در همه مسایل حتی امور اجتماعی و سیاسی و بلکه شخصی از ایشان اطاعت کنند(نساء، ایه 59؛ مائده، آیه 92) و سخن ایشان در همه امور از جمله مسایل شخصی و اقتصادی و نظامی،‌ فصل الخطاب بود(نساء، ایات 59 و 65؛ حشر، آیات 6 و 7؛ توبه، آیه 103) و اگر کسی می خواست از مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و مانند آن کنارگیری کند می بایست از پیامبر(ص) اذن می گرفت تا اقدام به ترک مسئولیتی و وظیفه ای کند.(نور، ایه 62)

بنابراین، همه موظف بودند تا در حوزه سیاسی مشارکت فعالانه داشته باشند و هیچ کس مجاز نبود تا از مسایل اجتماعی و سیاسی و مانند آن شانه خالی کند و تکالیف سیاسی و اجتماعی خود را انجام ندهد و ترک نقش اجتماعی کند.

هم چنین اگر پیامبر(ص) موظف به مشاورت با مردم بود، این بدان معنا نبود که این مشاورت در حوزه تقنین و قانونگذاری باشد،‌بلکه در حوزه چگونگی عمل به قانون الهی بوده است. بنابراین، حتی در این حوزه هم لازم است که مردم به هر تصمیمی که رهبری می گیرد گردن نهند و اطاعت محض نمایند تا این گونه از هرج و مرج در حوزه عمل سیاسی جلوگیری شود.(آل عمران، ایه 159)

ایجاد حکومت صالح و اسلامی وظیفه همگانی است تا این گونه از هر گونه حکومت طاغوتی و استبدادی جلوگیری شود و اجازه داده نشود تا حکومت های طاغوتی مدیریت جامعه را به عهده گیرند. بر اساس آیه 28 سوره فرقان حتی مومنان و مسلمانان می بایست با نفوذ و راه يافتن به مراكز قدرت و حكومتهاى مستبد و مستكبر به منظور رساندن پيام الهى به آنان و دفاع از حق در ایجاد نظم نوین جهانی مبتنی بر عدالت و اسلام اقدام کنند. این نفوذ با توجه به ویژگی های حکومت های می تواند علنی یا مخفی و مبتنی بر پایه اصل اساسی تقیه باشد.

اهدافی که قرآن برای حکومت صالح و مومنان بیان می کند، خود بهترین دلیل بر مبارزه قرآن با تفکر سکولار و جدایی دین از سیاست در اسلام است. خداوند در آیات قرآنی از مسلمانان می خواهد تا حکومت اسلامی را به هدف حاکمیت دین اسلام(نور، ایه 55)، شرک ستیزی(همان)، ایجاد امنیت (نور، ایه 55)، اقامه نماز(حج، آیه 41)، امر به معروف و نهی از منکر(همان)، پرداخت زکات و ایجاد عدالت قسطی واقتصادی(حج، آیه 41) و مانند آن ایجاد کنند.

به هر حال از آموزه های قرآنی به دست می آید که اسلام خواهان حضور جدی در همه عرصه ها به ویژه اجتماعی و سیاسی است و اجازه نمی دهد که تفکر سکولاری جدایی دین از سیاست،‌اهداف آفرینش را مختل نماید و مردم را به سمت و سویی سوق دهد که در نهایت آخرت ایشان تباه و نابود می شود.

ضرورت تشكیل دولت و حكومت از نظر قران

چنان که از مطالب پیشین به دست آمد از منظر قرآن كریم، دولت و حکومت اسلامی امری است كه در ذات دیانت اسلام نهفته است. از دیدگاه قرآن كریم به سه دلیل حكومت برای مردم ضرورت دارد: 1. رهایی از هرج و مرج : در داستان بنی اسرائیل می خوانیم، هنگامی كه بر اثر هرج و مرج داخلی و نداشتن حاكمیت قوی و لایق، گرفتار ضعف و فتور و شكست شدند، و دشمنان بر آنان مسلط گشتند، خداوند طالوت را برای رهایی از هرج و مرج اجتماعی حاکم ایشان کرد. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: لازم است تا برای مردم حاکمی ولو جایر باشد؛ زیرا اگر چنین نباشد جامعه های بشری نابود می شود. 2. جلوگیری از فساد و ایجاد نظم و امنیت در جامعه: شكست لشكر جالوت در برابر بنی اسرائیل: اگر حكومت مقتدر و نیرومندی نباشد و جلوی سركشان را نگیرد، زمین پر از فساد می شود. 3. آسایش و رفاه اجتماعی و امنیت داخلی و خارجی: از احکام جهاد در قرآن بر می آید که تشكیلات منظم سیاسی و اجتماعی لازم است تا از مرزهای جامعه در برابر دشمنان محافظت کند. در مسایل اقتصادی نیز لازم است تا حکومتی باشد تا قسط و عدالت قسطی را اجرایی کند. هم چنین قوه قضایی که اختلاف را حل و فصل کرده و از تجاوز و تعدی میان افراد جامعه جلوگیری به عمل آورد. در رابطه با اهداف حكومت اسلامی نیز آیات و روایات زیادی وارد شده است كه از جمله به آیه 21 و 56 از سوره یوسف و آیه 84 از سوره كهف، آیه 55 از سوره نور، آیه 26 از سوره ص، آیه 58 از سوره نساء می توان اشاره كرد.

حضرت آیت الله مكارم شیرازی درباره اهداف دین اسلام می فرمایند: بعثت انبیاء برای اقامه قسط و عدل است (حدید، آیه 25). دین برای گسستن زنجیره های اسارت انسان و تأمین آزادی بشر است. (اعراف، 157). دین برای نجات مستضعفان از چنگال «ظالمان و ستمگران» و پایان دادن به دوره سلطه آنها است؛ بدیهی است این هدفهای بزرگ بدون تشكیل حكومت امكان پذیر نیست. و اگر دین از سیاست جدا شود بازوی اجرائی خود را به كلی از دست می دهد و اگر سیاست از دین جدا گردد، مبدل به یك عنصر مخرّب در مسیر منافع خودكامگی می شود.

شهید مطهری نیز در این باره می نویسد: همبستگی دین و سیاست را باید به مردم تفهیم كرد. سید جمال فكر جدایی دین از سیاست را به كلی محكوم كرد كه اسلام دین سیاست است. اسلام دین اجتماع است.یكی از آیاتی كه می توان برای تشكیل حكومت و دولت به آن استناد كرد آیه 25 سوره ص می باشد. در این آیه از قول حضرت سلیمان چنین آمده است: «وهَبْ لی مُلْكاً» یعنی خدایا حكومتی به من عطا كن. یكی از نویسندگان بعد از بیان داستان حضرت سلیمان، ذیل آیه سوره «ص» یكی از نكاتی كه ذكر می كنند این است كه داشتن یك حكومت نیرومند با امكانات مادی فراوان و اقتصاد گسترده و تمدن درخشان هرگز منافاتی با مقامات معنوی و ارزشهای الهی ندارد و این نكته در لابلای داستان حضرت سلیمان عینیت یافته است. علامه طباطبایی (ره) نیز در ذیل آیه 26 سوره آل عمران « قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِی الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ. ؛(ای پیامبر) بگو! خدایا تو دارای پادشاهی هستی، هر كه را خواهی ملك و سلطنت بخشی و از هر كه بخواهی می گیری. چنین می فرماید: «مُلك» به ضم میم، كه عبارت از سلطنت بر افراد باشد از اعتبارات ضروریه ای است كه انسان از آن بی نیاز نیست.

سخن در باره دیدگاه و نظریه اسلام در باره حکومت در فلسفه و اندیشه سیاسی اسلام بسیار است، ولی در این مقام به همین مقدار بسنده می شود.