بسم الله الرحمن الرحیم
دشمنى، مقابل دوستى و محبّت، به معناى كراهت، نفرت، عداوت و خصومت، نوعی رفتار برخاسته از قوه غضب است. انسان ها به سبب اموری چند چون هواهای نفسانی و جایگاه ویژه خلافت انسانی دارای دشمنان درونی و بیرونی هستند. همین وضعیت به انسان اجازه نمی دهد تا در مدت عمر خویش در دنیا، از آثار و پیامدهای دشمنی در امان ماند. از این رو، دشمن شناسی به عنوان یک امر بسیار مهم اهمیت بسیاری یافته است؛ زیرا سعادت و شقاوت آدمی در دنیا و آخرت به این شناخت و چگونگی برخورد و تعامل با دشمنانش بستگی دارد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی ملاک ها و معیارهای قرآنی را در دشمن شناسی تبیین نموده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اهمیت دشمن شناسی
انسان موجودی مرکب از روح الهی و کالبدی از گل است. وضعیت قرار گرفتن روح الهی در این کالبد، موجب می شود تا چیزی به نام روان و نفس شکل گیرد؛ یعنی حالتی خاص برای روح که با حالت تجردی آن تفاوت دارد. این حالت خاص روح در کالبد انسانی، مقتضی اموری است که به عنوان حالات نفس و روان از آن یاد می شود. نفس انسانی در زمان حضور در کالبد مادی و جسمانی، دارای قوای عقلانی، غضبانی و شهوانی است. تسلط هر کدام از قوای نفسانی بر کلیت نفس، حالاتی چون اعتدال و سلامت نفس، تسویه نفس، اطمینان نفس، تسویل نفس، تدلیس نفس و مانند آن را موجب می شود که در آیات قرآنی از آن ها سخن به میان آمده است. نفس اماره، نفس لوامه، نفس مطمئنه، نفس مسومه و مانند آن بیانگر این حالات نفس است.
در برخی از این حالات، از دشمنی نفس با انسان سخن به میان می آید؛ زیرا در این حالات، بخشی از قوای نفس تعدی و ظلم در پیش گرفته و بر خلاف حکمت آفرینش رفتار می کنند. این جاست که از هواهای نفسانی به عنوان دشمن انسان و انسانیت سخن به میان می آید و به انسان هشدار داده می شود که: اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک؛ دشمن ترین دشمنان انسان همان نفسی است که در درون و میان آدمی است. مراد از این نفس همان حالات تعدی و ظلم بخشی از قوای نفسانی علیه کلیت نفس است که از آن به نفس اماره به بدی و سوء و مانند آن یاد می شود.
از سوی دیگر، انسان به سبب جایگاه و منزلت خود در هستی،دارای دشمنانی است. زمانی که خداوند انسان را به عنوان خلیفه الهی برگزید، برخی از مدعیان چون ابلیس خواهان این جایگاه و منزلت بودند. از این رو، به دشمنی علنی رو آورده و سوگند خوردند تا اجازه ندهند انسان با قرار گرفتن در چنین جایگاهی از سعادت برخوردار شود.(کهف، آیه 50 و آیات دیگر) دشمنی ابلیس آشکار است(بقره، آیه 208؛ یس، آیه 60) ولی روش های او پیچیده و نهان است به ویژه آن که دیده نمی شود و سخن خویش را گاه از زبان خودمان به خودمان می گوید و ما را فریب می دهد.(اعراف، آیه 27)
البته ابلیس فرزندان(کهف، آیه 50)، یاران و پیروانی را گرد خود فراهم آورده که به او در این دشمنی و عداوت یاری می رسانند. این افراد که از آنان به شیاطین یاد می شود از نوع جنیان و نیز از هم نوعان خودمان از انسان ها را شامل می شوند.(انعام، آیه 112 و آیات دیگر)
با توجه به این که دشمنان در صدد آن هستند که انسان را به شقاوت و بدبختی در دنیا و آخرت بکشانند و او را از جایگاه خلافت الهی فروکشند، دشمن شناسی اهمیت ویژه ای می یابد؛ زیرا برای این که از شرور دشمن در امنیت و مصونیت قرار گیریم لازم است که دشمن و سازوکارهایش را بشناسیم (آل عمران، آیه 118؛ نساء، آیات 44 و 45) و برای مقابله با او آماده و مهیا شویم.(فاطر، آیه 6)
روش های دشمن شناسی
حال که اهمیت و ارزش دشمن شناسی را دانسته ایم باید روش هایی که می توان به استناد به آن دشمن را شناخت نیز آشنا شویم؛ زیرا گاه ما در تشخیص دوست و دشمن به خطا می رویم ؛ به این معنا که می دانیم باید دشمن را بشناسیم و از آن پرهیز و اجتناب کرده و یا به مقابله به دشمن بپردازیم؛ اما در مصداق اشتباه و خطا می کنیم و گاه دوست را دشمن و گاه دشمن را دوست قرار می دهیم و این گونه به سبب عدم تشخیص و خطا و اشتباه در تطبیق، خواسته و ناخواسته به خودمان ضربه و زیان می رسانیم.
روش هایی برای شناخت دشمن و تشخیص آن وجود دارد؛ ولی به نظر می رسد که در این میان وحی بهترین و مطمئن ترین روشی است که می توان دشمن اصلی و اساسی انسان را شناخت و خود را مهیا و آماده مقابله با دشمن معرفی شده کرد.
خداوند در آیاتی از جمله آیه 45 سوره نساء و 60 سوره انفال توجّه به وحى را براى شناخت دشمن ضروری می داند و از مردم می خواهد تا برای شناخت دشمن به وحی مراجعه کنند و از آن بهره گیرند تا این گونه از شر و زیان دشمنان در مصونیت قرار گیرند.(آل عمران، آیه 118)
خداوند به اشکال گوناگون روش هایی را برای شناخت دشمن بیان کرده است(ال عمران، آیه 118؛ نساء،آیه 45) که از جمله آن ها غیراز وحی، تعقل و اندیشه است. به این معنا که انسان دارای دو دستگاه مکمل شناخت دشمن به عنوان عقل و وحی است. در وجود هر انسانی به طور طبیعی ویژگی شناخت دشمن قرار داده شده و انسان ها به طور طبیعی قادر به شناخت دشمن و مقابله با آن از طریق قوه غضب هستند. خداوند در آیه 118 سوره آل عمران به توانایی طبیعی و ذاتی انسان از طریق بهره گیری از تعقل برای شناخت دشمن اشاره می کند و از مردمان می خواهد تا این ابزار را به کار گیرند و خود را از دشمن مصون نگه دارند.
البته از آن جایی که عقل و تعقل با همه ظرفیت شناسایی دشمن، ممکن است به خطا و اشتباه بروند وحی به عنوان مکمل به مدد انسان آمده است؛ چرا که می دانیم که دشمن چه درونی و بیرونی اهل فریب است و نمی توان به سادگی دوست را از دشمن تشخیص داد. ازآن جایی که آگاهی و شناخت انسان از دشمنان محدود است (نساء، آیات 43 و 44) و انسان ها در دام فریب و نیرنگ دشمن می افتند و نمی توانند به سادگی نیت باطنی و قلبی دشمن را به دست آورند(توبه، آیه 8) لازم است که وحی به مدد انسان آید و برخی از دشمنان را معرفی و رسوا کند.
به سخن دیگر، هر چند که انسان از طریق تعقل و دقت در سخنان و لحن کلام افراد(آل عمران، آیه 118؛ محمد، آیه 30) می توانند دشمن را بشناسند، ولی همان مساله فریب و نیرنگ زدن دشمن موجب می شود که شخص اشتباه و خطا کند و دشمن واقعی را نشناسند. از این روست که وحی به مدد انسان آمده تا نیرنگ ها و فریب ها را آشکار کند و دشمنان واقعی و خطرناک را معرفی نماید؛ چرا که خداوند نه تنها به نیت ها آگاه است بلکه سر و اخفی دل ها را می داند و می تواند مردم را نسبت به دشمنان فریب کار بیدار و هشیار کند.(بقره، آیه 137؛ محمد، آیات 29 و 30 و آیات دیگر)
معیارهای قرآنی برای شناخت دشمن
خداوند افزون بر این که از طریق عقل و وحی به انسان آموزش می دهد تا دشمن را بشناسند و از آنان اجتناب کرده یا به مقابله با آن بپردازند، هم چنین معیارها و ملاک هایی را بیان می کند تا با بهره گیری از آن ها این امکان را بیابد تا دشمن را بشناسد و با آنان مقابله کنند. در این جا مهم ترین معیارها و ملاک های دشمن شناسی بیان می شود.
- بدخواهی: از نظر قرآن بدخواهى و آرزوى در رنج قرار گرفتن مؤمنان از سوى بيگانگان، ملاك و معيار شناخت دشمنى آنان است. به این معنا که اگر افراد یا دولتی تلاش می کنند با تحریم اقتصادی، علمی و فرهنگی و مانند آن، مردم در رنج قرار گیرند ، این رفتار خود بهترین گواه و شاهد برای اثبات دشمنی این افراد یا دولت است. بنابراین دولتی که مردمی را تحریم می کند و شرایط سختی را برای آنان ایجاد می کند با همه ادعای صلح طلبی وانسان دوستی می بایست در صداقت آنان تردید جدی کرد؛ زیرا وقتی شمشیر تحریم را از رو بسته است ادعای خیرخواهی معنا و مفهومی ندارد. پس هر چه در زبان از خیرخواهی بگوید ولی رفتارش بیان گر بدخواهی و دشمنی است و همین رفتارش را می بایست ملاک ارزیابی و سنجش قرار داد و او را به عنوان یک دشمن بدخواه و فریبکار شناسایی و به مقابله با او پرداخت.(آل عمران، آیات 118 تا 120)
- تخریب منابع غذایی: از دیگر نشانه هایی که می توان با آن دشمن را شناخت، رفتارش نسبت به مواد غذایی مردم است. اگر گروه یا دولتی کشتزارها را تخریب کنند و با ماشین الات سنگین مزارع را تخریب کنند و یا کشت و زرع را بسوزانند و یا آب و خاک را آلوده کنند که قابلیت کشت و زراعت را نداشته باشد، چنین رفتاری نشانه ای روشن از دشمنی است.(بقره، آیات 204 و 205)
- دعوت به بدعت و هنجار شکنی: از دیگر نشانه های دشمن این است که نسبت به هنجارها و ارزش ها دشمنی می ورزد و در جنگ فرهنگی و تهاجم فرهنگی ، نوک حمله را به ارزش ها و هنجارها متوجه می کند و می کوشد تا با بدعت سازی ، ارزش ها و هنجارهای مردم را تخریب کند و مثلا بنیاد خانواده و ارزش های آن را نابود کند. تشویق مردم به بدعت گرایی و هنجارشکنی، مقابله با ارزش ها و ترویج فرهنگ برهنگی، خیانت به همسر، بدحجابی و بی حجابی، بی حیای و بی عفتی، تشویق و ترغیب به طلاق، تشویق جوانان به روابط غیر مشروع و خارج از عرف جامعه، تشویق به دست دادن با نامحرم، تشویق به رشوه گیری،رباخواری، زراندوزی و مانند آن، تخریب عقاید و افکار مردم و شبهه افکنی در عقاید از جمله اموری است که می توان به سادگی دشمن را از دوست باز شناخت. پس رسانه هایی که به این امور دعوت و تشویق و ترغیب می کنند رسانه های دشمن هستند و می بایست از آنان پرهیز و مقابله جدی با آن ها پرداخت.(بقره، آیات 168 و 169)
- دعوت به زشت کاری و بدکاری: از دیگر نشانه های دشمن آن است که مردم را به جای دعوت به کارهای نیک و خیر، به کارهای زشت و بد دعوت می کنند. به جای آن که از بدی و فحشاء پرهیز دهند مشوق این امور می شوند و مردم را به آن دعوت و فرمان می دهند. پس کسانی را که جزو نیروها و کارکنانشان هستند امر به کارهای فسق و فجور و فحشاء می کنند و دیگران را نیز به این امور تشویق و ترغیب می کنند. به سخن دیگر، اگر دستشان بر آید زیر دستان را به کارهای فحشاء و بد و سوء فرمان می دهند و اگر نتوانستند با تشویق و ترغیب می کوشند تا مردم به این امور گرایش یابند.(بقره، آیات 168 و 169)
- اشاعه فحشاء: چنان که گفته شد دشمن به افکار و عقاید باطل و پلید گرایش دارد و از هر گونه رفتار ارزشی و هنجاری پرهیز می کند. از این رو، طبیعی است که فحشاء و منکرات علنی را دوست می دارد و مردم را تشویق و ترغیب می کنند که فحشاء را علنی انجام دهند تا محیط اجتماعی را فاسد کنند. این ها تنها به خیانت بسنده نمی کنند بلکه می کوشند تا این خیانت ها جنبه علنی پیدا کند و زن و شوهر به شکل علنی به کارهای زشتی چون زنا رو خوش نشان دهند و جشن هایی را برای این کار ترتیب دهند و خیانت را به شکل رسوا و آشکاری علنی سازند.(همان)
- فساد گری: دشمن نه تنها اهل اصلاح امور نیست، بلکه بر آن است تا فساد به هر شکلی شیوع پیدا کرده و گسترده شود. در هر جایی اگر رفتار اصلاحی انجام می شود جلوی آن را می گیرد و خود اهل فساد بوده و دیگران را به افساد دعوت می کنند.(بقره، آیات 204 و 205)
- سخنان کینه توزانه: دشمن در برخی از مراحل ماهیت خود را آشکار نمی کند ولی در برخی از مراحل به شکل رسوایی رفتار و عمل می کند. در برخی از مراحل ، به شکل موذیانه ای سخن و رفتار می کند تا شخص را فریب دهد و حتی مدعی دوستی بوده و دایه ای مهربان تر از مادر خود را نشان می دهد، اما در برخی از مراحل که قدرت و نفوذ خود را برتر یافته دشمنی را علنی و آشکار می کند. پس شناخت دشمن در برخی از مراحل سخت و دشوار است و لازم است تا از روش هایی برای شناخت استفاده کرد تا دشمن بودنش آشکار شود. دشمن هر چند که بخواهد خود را در پشت کلمات زیبا و شیرین و شیوا مخفی کند ولی رگه های دشمنی را می توان در سخنانش رد گیری کرد؛ زیرا هر چند که ظاهرسازی کند ولی بغض و عداوت نهانش او را رسوا می کند. پس باید به لحن قول و سخنان وی دقت کرد تا حقیقت باطن او آشکار شود.(آل عمران، آیه 118)
- نسل کشی: دشمن به سبب عداوت و کینه ای که از شخص و یا ملتی دارد، اصولا تنها با شخص مشکل ندارد بلکه می خواهد نسل و نواده آنان را از نیز از میان برد. از این روست که دشمنی او مختص به شخص یا گروهی نمی شود بلکه زن و بچه را نیز در بر می گیرد. عملیات انتحاری و بمب افکنی کورکورانه رفتاری است که در پیش می گیرد؛ زیرا عداوت و کینه او چنان شدید است که می خواهد نسل طرف مقابل را ریشه کن نماید. از این روست که می توان با نگاهی به عملیات دشمن دانست که تا چه میزان در دشمنی پیش رفته است و چه اهدافی را از عملیات خودش دنبال می کند. (بقره، آیات 204 و 205)
- نفاق و درویی: دشمن اهل صداقت نیست بلکه هماره دو چهره است. هنگامی که با شما دست می دهد در دست دیگرش خنجری است که می خواهد در فرصت مناسب در دل شما فرو کند و قلب شما را از دل بیرون کشد. در حالی که شما را بغل می کند و بر روی شما می خندد، در دلش کینه و بغضی را نهان ساخته که آتش آن جز به نابودی شما خاموش نمی شود.(آل عمران، آیه 118) با آن که تظاهر به قدرت و عدم ترس می کنند ولی وقتی فریادی بزنید جا خالی می کنند و از ترس عقب می نشینند. وقتی شما عقب نشینی کنید گستاخ شده و پیش روی می کنند و خواسته های خودشان را افزایش می دهند ولی وقتی شما حمله کنید از ترس خود را می بازند و به غلط کردن می افتند.(منافقون، آیه 4) در حالی خودشان را متحد نشان می دهند در باطن علیه هم هستند و اگر به آنان حمله کنید صف اتحادشان فرو می پاشد؛ چرا که کفر و شرک نمی تواند متحد واقعی باشند و قلوب آنان بسیار پراکنده و آرزوهایشان بسیار متفاوت است. پس می توان با کوچک ترین حمله ای صف اتحاد ایشان را فرو پاشند.(همان آیات)
این ها تنها نمونه ای از آیاتی است که معیارها و ملاک هایی را برای شناخت دشمن در اختیار مومنان قرار داده است تا با بهره گیری از آن ها دشمن را شناخته و به مقابله با آنان پرداخت. در جهان امروز که جهان اسلام با دشمنان غدار و کینه توزی از مستکبران مواجه است، شناخت دشمن و مقابله با آنان ضروری است. باشد با بهره گیری از روش های قرآنی دشمن را شکست داده و پیروزی را برای خود رقم زنیم. ان شاء‌الله.
