معروف، عمل اجتماعی انسان

بسم الله الرحمن الرحیم

اصطلاح قرآنی معروف، هر کار خیر و خوبی است که پسند همگانی است. این واژه در اصطلاحات اسلامی برای هر کار خیری به کار می رود که برجسته و پسندیده است. در برابر معروف، منکر قرار دارد که به معنای زشت و ناپسند است. آموزه های وحیانی اسلام بر انجام معروف به عنوان یک عمل اجتماعی نیک تاکید دارد؛ زیرا این کارهای خیر به گونه ای است که سودش به همگان می رسد و از برجستگی و اهمیت و تاثیر مثبتی در زندگی فردی و اجتماعی برخوردار است.

اهمیت معروف و کارهای برجسته نیک اجتماعی

معروف به هر کاری نیک گفته نمی شود، بلکه به کارهای نیک برجسته ای گفته می شود که تاثیرات مهم اجتماعی در جامعه دارد. در حقیقت معروف به هنجارها و پدیده های نیک اجتماعی توجه دارد؛ چنان که منکر به نابهنجاری و پدیده های زشت اجتماعی اطلاق می شود که تاثیر زیانبار آن جامعه را در معرض خطر قرار می دهد. واژه معروف از عرف گرفته شده در حقیقت به معنای بلندی و چکادی است که از دور قابل دیدن و رویت است. کارهای نیک و پسندیده ای که به سادگی قابل رویت و دیدن همگانی است، معروف نامیده می شود. بنابراین، به هر کار نیک معروف گفته نمی شود مگر آن که شاخص برجستگی را دارا باشد.

از نظر قرآن برخی از کارهای نیک و پسندیده که برجسته و شاخص است به عنوان معروف مورد ترغیب و تشویق بوده و امر به آن از سوی امت به عنوان یک فریضه و واجب اجتماعی دایمی و همیشگی مطرح شده است.(آل عمران، آیات 104 تا 110) البته از آن جایی که امر به معروف و نهی از منکر اجتماعی کاری سخت و دشوار است، قرآن بر عزم الامور دراین موارد تاکید دارد؛ زیرا در حالت عادی نمی توان به این فریضه عمل کرد مگر آن که شخص دارای عزم محکم و استواری در انجام آن امور باشد (لقمان، آیه 17) و سختی های آن را تحمل کند.(آل عمران، آیه 21)

از نظر قرآن، کسانی که عمل به معروف کرده و یا بدان امر می کنند، شایسته تقدیر و تشویق خاص هستند(لقمان، آیه 17؛ اعراف، آیات 157 و 199 و آیات دیگر)؛ از این روست که این افراد از دیگر شهروندان امت اسلامی مورد توجه قرار گرفته و از دیگران جدا می شوند.(آل عمران، آیات 113 و114)

آثار عمل به معروف

در آیات قرآنی و روایات اسلامی برای انجام معروف فواید و آثاری بیان شده است که مهم ترین آن ها رشد و بالندگی انسان و تقرب به ساحت قدس الهی است؛ زیرا بر اساس آیات قرآنی این اعمال نیک انسانی است که ایمان و انسان را بالا می برد.(فاطر، آیه 10) و به طور طبیعی، معروف و اعمال نیک برجسته تاثیرگذارتر از دیگر اعمال است. امام على عليه السلام در این باره می فرماید: نِعمَ عَمَلُ المَرءِ المَعروفُ؛ از بهترين اعمال انسان، احسان و خوبى است.( عيون الحكم و المواعظ : 495/9149)

این که اسلام بر امر به معروف و نهی از منکر تاکید دارد، از آن روست که خود معروف نقش برجسته ای در تعالی جامعه و شکوفایی معنوی آن دارد؛ چنان که منکر نیز نقش ضد اجتماعی داشته و جامعه را به سوی سقوط سوق می دهد.

از آثار عمل به معروف سیادت و سروری انسان بر مردم و جامعه است. کسی که کارهای نیک برجسته انجام می دهد محبوب مردم می شود و مردم او را به سروری می پذیرند. امیرمومنان امام علی(ع) نه تنها انجام معروف را مایه سروری دانسته و می فرماید: المَعروفُ سِيادَةٌ ؛ معروف، مايه سرورى است (غرر الحكم : 32 .)؛ بلکه بر این باور است که برترین نوع سروری از طریق انجام معروف به دست می آید: المَعروفُ أشرَفُ سِيادَةٍ ؛ انجام معروف، بالاترين سرورى است. از همین رو، آن حضرت(ع) یکی از مهم ترین ابزارهای سیادت و سروری در جامعه را انجام معروف دانسته و فرموده است: فِعلُ المَعروفِ، و إغاثَةُ المَلهوفِ، و إقراءُ الضُّيوفِ، آلَةُ السِّيادَةِ ؛ خوبى كردن، كمك به ستمديده و ميهمان نوازى، ابزار سرورى است.( غرر الحكم : 6585.)

آن حضرت هم چنین می فرماید: عَجِبتُ مِمَّن يَشتَري المَماليكَ بِمالِهِ، كَيفَ لا يَشتَري الأحرارَ بِمَعروفِه فَيملِكَهُم؟! ؛ امام على عليه السلام : در شگفتم كسى كه برده ها را با مال خود مى خرد، چرا با احسانِ خويش، آزادها را نمى خرد و برده [احسان] خود نمى گرداند؟( تحف العقول : 204.)

بنابراین کسانی که خواهان نفوذ اجتماعی و تاثیرگذاری بر جریانات اجتماعی هستند باید از انجام معروف به عنوان یک ابزار بسیار مفید و سودمند بهره گیرند. امام حسين عليه السلام با توجه به تاثیر شگرف انجام معروف در نفوذ اجتماعی و تحولات آن می فرماید: اعلَموا أنَّ المَعروفَ مُكِسبٌ حَمدا ، و مُعقِبٌ أجرا ، فلَو رَأيتُمُ المَعروفَ رَجُلاً لَرَأيتُموهُ حَسَنا جَميلاً يَسُرُّ النّاظِرينَ و يَفوقُ العالَمينَ ، و لَو رَأيتُمُ اللُّؤمَ رَأيتُموهُ سَمِجا قَبيحا مَشوما تَنفِرُ مِنهُ القُلوبُ و تُغَضُّ دُونَهُ الأبصارُ ؛ بدانيد كه خوبى كردن، ستايش به بار مى آورد و پاداش در پى دارد. اگر خوبى را به صورت مردى ببينيد هر آينه آن را نيكو و زيبا و خوشايند و برتر از همه جهانيان خواهيد ديد؛ و اگر پستى را ببينيد آن را ناهنجار و زشت و بد منظر كه دلها از آن مى گريزد و چشمها به رويش بسته مى شود، خواهيد ديد.( أعلام الدين : 298 .)

معروف انسان را معروف می کند و برتری اجتماعی و نفوذ را به دنبال خواهد داشت؛ اما هر کسی نمی تواند به معروف اقدام کند و از فواید و آثار آن سود برد. امام صادق عليه السلام می فرماید : رَأيتُ المَعـروفَ كَاسمِهِ ، و لَيسَ شَيءٌ أفضَلَ مِنَ المَعروفِ إلاّ ثَوابُهُ و ذلكَ يُرادُ مِنهُ ، و لَيسَ كُلُّ مَن يُحِبُّ أن يَصنَعَ المَعروفَ إلَى النّاسِ يَصنَعُهُ ، و لَيسَ كُلُّ مَن يَرغَبُ فيه يَقدِرُ عَلَيهِ ، و لا كُلُّ مَن يَقدِرُ عَلَيهِ يُؤذَنُ لَهُ فيهِ ، فإذا اجتَمَعَتِ الرَّغبَةُ و القُدرَةُ و الإذنُ فهُنالِكَ تَمَّتِ السَّعادَةُ لِلطّالِبِ و المَطلوبِ إلَيهِ ؛ من خوبى را مانند نامش [خوب و زيبا] ديدم. هيچ چيز برتر از خوبى نيست، مگر پاداش آن [كه خدا به نيكوكار مى دهد]. چنين نيست كه هر كس دوست داشته باشد به مردم خوبى كند، اين كار را انجام دهد و چنين نيست كه هر كس رغبت به خوبى كردن داشته باشد، توان انجام آن را داشته باشد و نه هر كه توانايى بر خوبى كردن را داشته باشد، فرصت و توفيق آن را نيز به دست آورد. بلكه هر گاه رغبت و توانايى و فرصت و توفيق با هم جمع شوند، آن گاه است كه خوشبختىِ طالب و مطلوب به طور كامل فراهم آمده است.(الكافي : ج 4، ص26، حدیث3.)

باید توجه داشت که در میان اعمال خیر و نیک ، انجام معروف از یک زیبایی و جمال بهتری برخوردار است وکسی که بخواهد برتری اجتماعی داشته باشد باید به این زیباترین اعمال نیک توجه کند. امام علی(ع) ابزار فضلیت جویی مورد تاکید قرار داده و می فرماید: مَن كَثُرَ جَميلُهُ أجمَعَ النّاسُ عَلى تَفضيلِهِ ؛ هر كه زیبایی های اعمالش بسيار باشد، مردم بر فضلیت و برترى او همداستان شوند.( غرر الحكم : 8407.)

امام جواد(ع) درباره تاثیرات اجتماعی معروف در زندگی فردی و اجتماعی عامل به معروف می فرماید: أهلُ المَعـروفِ إلَى اصطِناعِه أحوَجُ مِن أهلِ الحاجَةِ إلَيهِ ؛ لأِنَّ لَهُم أجرَهُ و فَخرَهُ و ذِكرَهُ ، فمَهما اصطَنَعَ الرَّجُلُ مِن مَعروفٍ فإنَّما يَبدأ فيهِ بِنَفسِهِ ، فلا يَطلُبَنَّ شُكرَ ما صَنَعَ إلى نَفسِهِ مِن غَيرِهِ؛ اهل معروف به انجام آن نيازمندترند تا كسانى هستند كه به آن معروف نيازمند هستند؛ زيرا پاداش و افتخار و نيك نامي اش از آنِ اهل معروف است. بنا بر اين، آدمى هر معروفی را که انجام می دهد، نخست به خود نیکی كرده است. پس، اهل معروف نبايد به خاطر انجام معروف و نیکی که به خود كرده از ديگران سپاسگزارى بخواهد.(كشف الغمّة : ج 3، ص137.)

البته انسان نباید معروف را برای امور پست دنیوی و نام و نشان انجام دهد و به جای آخرت نگری به سود و منفعت دنیوی آن چشم بدوزد. از این روست که امام على عليه السلام به اهل معروف هشدار داده و می فرماید : لَيسَ لِواضِعِ المَعروفِ في غَيرِ حَقِّهِ و عِندَ غَيرِ أهلِهِ مِنَ الحَظِّ فيما أتى إلاّ مَحمَدَةُ اللِّئامِ ، و ثَناءُ الأشرارِ ، و مَقالَةُ الجُهّالِ ما دامَ مُنعِما عَلَيهِم : ما أجوَدَ يَدَهُ ! و هُوَ عَن ذاتِ اللّهِ بَخيلٌ ؛ براى كسى كه بيجا و به افراد نامستحق و نااهل نيكى مى كند، از اين نيكى، بهره اى نباشد، مگر ستايش فرومايگان و مدح نابكاران و سخن نادانان، كه تا وقتى به آنها نيكى كند گويند: چه دست بخشنده اى دارد! حال آن كه در جايى كه به خدا مربوط مى شود و در راه او بايد كمك كند، بخل مى ورزد.( نهج البلاغة : الخطبة 142.)

کسی که دنبال حسب اجتماعی و شرافت آن است، باید انجام معروف را در دستور کار قرار دهد؛ زیرا مهم ترین نوع حسب و شرافت اجتماعی آن حسب وشرافتی است که از راه معروف به دست می آید. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: المَعروفُ حَسَبٌ ؛ انجام معروف، شرافت و افتخار است.(غرر الحكم : 80 .)

آن حضرت (ع) در تبیین اهمیت و ارزش و آثار انجام معروف اجتماعی می فرماید: إنَّما المَعروفُ زَرعٌ مِن أنمَى الزَّرعِ ، و كَنزٌ مِن أفضَلِ الكُنوزِ ، فلا يُزَهِّدَنَّكَ في المَعروفِ كُفرُ مَن كَفَرَهُ ، و لا جُحودُ مَن جَحَدَهُ؛ فإنَّهُ قَد يَشكُرُكَ عَلَيهِ مَن يَسمَعُ مِنكَ فيهِ؛ انجام معروف، زراعتى از بالنده ترين زراعت ها و گنجى از برترين گنجهاست. پس، ناسپاسىِ ناسپاسان و نمك نشناسىِ نمك نشناسان، نبايد تو را به انجام معروف بى رغبت سازد؛ زيرا آن كسى كه خوبىِ تو درباره آنان را مى شنود؛ يعنى خداوند پاداش كار تو را مى دهد.(الجعفريّات : 235 .)

انجام معروف نه تنها آثار دنیوی و مادی و اجتماعی دارد، بلکه آثار اخروی و معنوی نیز به دنبال دارد. امام علی(ع) می فرماید: عَلَيكُم بِصَنائعِ المَعروفِ؛ فإنَّها نِعمَ الزّادِ إلَى المَعادِ ؛ بر شما باد نيكوكارى، كه آن نيكو توشه اى براى معاد است.(غرر الحكم : 6166.) ایشان هم چنین می فرماید: المَعروفُ ذَخيرَةُ الأبَدِ ؛ انجام معروف اندوخته ابدى است؛ يعنى هميشه ماندگار و ذخيره روز قيامت است.(غرر الحكم : 980 .) امام صادق عليه السلام نیز فرموده است: أوَّلُ مَن يَدخُلُ الجَنَّةَ أهلُ المَعروفِ؛ نيكوكاران نخستين كسانى اند كه به بهشت در مى آيند.( الدعوات:ص 108 ، حدیث240 .)

البته یک در از درهای بهشت ، خاص اهل معروف است. این بدان معناست که انجام معروف خیلی با اهمیت است که یکی از درهای بهشت بدان اختصاص یافته است. در کتاب مناقب ابن شهر آشوب   ـ به نقل از ابو هاشم ـ آمده است: سَمِعتُ أبا مُحَمَّدٍ يَقولُ : إنَّ في الجَنَّةِ بابا يُقالُ لَهُ : المَعـروفُ ، لا يَدخُلُهُ إلاّ أهلُ المَعروفِ . فحَمِدتُ اللّهَ تَعالى في نَفسي و فَرِحتُ مِمّا اتَكَلَّفُهُ مِن حَوائجِ النّاسِ ، فنَظَرَ إليَّ أبو مُحَمَّدٍ عليه السلام فقالَ : نَعَم قَد عَلِمتُ ما أنتَ عَلَيهِ ؛ و إنَّ أهلَ المَعروفِ في الدّنيا أهلُ المَعروفِ في الآخِرَةِ ، جَعَلَكَ اللّهُ مِنهُم يا أبا هاشِمٍ و رَحِمَكَ ؛ شنيدم كه ابو محمد عليه السلام مى فرمايد: «همانا بهشت درى دارد به نام “نيكى” كه از آن درْ جز اهل نيكوكارى وارد نمى شوند». من در دلم خداوند متعال را سپاس گفتم و از اين كه در راه رفع نيازها و مشكلات مردم مى كوشم خوشحال شدم. ابو محمد عليه السلام به من نگاهى كرد و فرمود: آرى، دانستم كه در درونت چه گذشت. همانا اهل نيكوكارى در دنيا، اهل نيكى در آخرتند. اى ابو هاشم! خداوند تو را از شمار آنان قرار دهاد و رحمتت كناد.( المناقب لابن شهرآشوب : ج 4، ص432.)

مصادیق معروف

برخی این پرسش را مطرح می کنند که کدام کارهای نیک برجسته هستند؟ در پاسخ باید گفت که در هر زمان و مکانی کارهای برجسته فرق می کند؛ زیرا در جامعه ای که از نظر مالی مشکلی ندارند، صدقه دادن و انفاق مالی، کار نیک برجسته ای نیست؛ و در جامعه ای که مردم در محبت و مودت کردن و ابراز عواطف و احساسات بخل می ورزند، افشای سلام و ابراز مودت و محبت یک معروف برجسته است که باید انجام گیرد. از این روست که در اسلام و آموزه های آن به کاری به عنوان یک کار معروف و برجسته تاکید نشده است.

البته برخی از کارها هماره برجسته و معروف است. به عنوان نمونه تمام واجبات شرعی از نظر اسلام یک معروف برجسته و مستحبات یک معروف نیمه برجسته است. بنابراین می توان گفت که از نظر اسلام انجام نماز به ویژه جماعت، انفاقات مالی از زکات و خمس و مانند آن از مصادیق معروف است که باید انجام داد.

استمرار معروف

معروف باید دایمی و همیشگی باشد و اگر کسی معروفی را ناتمام گذاشت، تمام کردن آن ارزش بیش تری دارد؛ زیرا عدم اتمام آن به معنای سازه ای نیمه کاره است که تاثیری نخواهد داشت. از همین روست که پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرماید: استِتمامُ المَعروفِ أفضَلُ مِنِ ابتِدائهِ ؛ به سرانجام رساندن خوبى، برتر از آغاز كردن آن است.( الأمالي للطوسي : ص 596، حدیث 1235 ؛ كنز العمّال : 16256.)

امام على عليه السلام نیز می فرماید: جَمالُ المَعروفِ إتمامُهُ ؛ زيبايى احسان، به كامل كردن آن است. هم چنین ایشان می فرماید: إكمالُ المَعروفِ أحسَـنُ مِنِ ابتِدائهِ ؛ به كمال رساندن خوبى، نيكوتر از آغاز كردن آن است.( غرر الحكم : 4752.)

امام على عليه السلام با تمثیل می کوشد تا این حقیقت را نشان دهد که استمرار و اکمال و اتمام معروف تا چه اندازه می تواند در بهره وری آن مفید باشد. ایشان می فرماید: الصَّنيعَةُ إذا لَم تُرَبَّ أخلَقَت ، كالثَّوبِ البالي ، و الأبنِيَةِ المُتَداعِيَةِ ؛ احسان و نيكى هرگاه پرورانده نشود (به كمال نرسد)؛ مانند جامه كهنه و ساختمانهاى درهم شكسته، كهنه و فرسوده مى شود.(غرر الحكم : 2189.)

امروز بسیاری از سازه های دولت های پیشین رها شده و اقداماتی برای اتمام و اکمال آن انجام نمی گیرد. هم سرمایه های پیشین بی بهره مانده و هم هزینه نگه داری دارد و هم دچار فرسودگی شده و کارآیی خود را از دست می دهد. بنابراین، دولت ها باید کارهای پیشین را به تمامیت و کمال برساند و طرح های جدید را آغاز کنند تا بیت المال هدر نرود و سرمایه بر باد و هم چنین مردم از فواید این طرح ها بهره مند شوند حتی اگر به نام این دولت تمام نشود ولی در نهایت به نفع این دولت کنونی و هر دولتی که به تمامیت آن کمک می کند، تمام می شود.

امام على عليه السلام نسبت به کارهای ناتمام هشدار داده و می فرماید: مَن لَم يُرَبِّ مَعروفَهُ فقَد ضَيَّعَهُ ؛ هر كه خوبى و احسان خود را نپروراند، آن را تباه كرده است.( غرر الحكم : 9115.)

در جایی دیگر نیز می فرماید: مَن لَم يُرَبِّ مَعروفَهُ فكأنَّهُ لَم يَصنَعْهُ ؛ هر كه خوبى و احسان خود را نپروراند، گويى خوبى نكرده و کاری انجام نداده است.( غرر الحكم : 9146.)

امام صادق(ع) درباره اصلاح و اکمال انجام معروف می فرماید: رأيتُ المَعـروفَ لا يَصلُحُ إلاّ بِثَلاثِ خِصالٍ : تَصغيرِهِ ، و تَستيرِهِ ، و تَعجيلِهِ ؛ فإنَّكَ إذا صَغَّرتَهُ عَظَّمتَهُ عِندَ مَن تَصنَعُهُ إلَيهِ ، و إذا سَتَرتَهُ تَمَّمتَهُ ، و إذا عَجَّلتَهُ هَنَّأتَهُ ، و إن كانَ غَيرَ ذلكَ سَخَّفتَهُ و نَكَّدتَهُ ؛ ديدم كه احسان جز با سه كار سامان نمى پذيرد: كوچك شمردن آن، پوشاندن آن و شتاب كردن در انجام آن؛ زيرا هر گاه آن را كوچك شمارى، در نظر كسى كه بدو احسان كرده اى بزرگش ساخته اى و هر گاه آن را بپوشانى [و به رخ نكشى]، به كمالش رسانده اى و هر گاه در انجامش شتاب ورزى، گوارايش كرده اى، در غير اين صورت، احسان و نيكى خود را بى ارزش و ناگوار ساخته اى.( الكافي : ج 4، ص 30، حدیث1.)