مشكل مطلق انگاري الگوها

يكي از مشكلاتي كه بيش تر مردم با آن مواجه هستند، نداشتن سرمشق كامل به سبب ناتواني در تشخيص الگوي كامل و خطا و اشتباه در آن است.

هر انساني به طور طبيعي اهل تقليد است و براي خود الگو و سرمشقي قرار مي دهد تا با همانندسازي خود با آن، در جايگاه او قرار گيرد. از كودكي چنين چيزي در هر انساني بروز و ظهور مي كند و كسي نمي تواند مدعي آن شود كه او اهل تقليد نيست و اين كه تقليد كار ميمون است؛زيرا با انكار آن چيزي تغيير نمي كند. چنين افرادي مانند كبك و شتر مرغي مي مانند كه تنها با سر در برف سفيد يا شن فروكردن گمان مي كنند كه مخفي شده اند و چون آنان كسي را نمي بينند، پس كسي هم آنان را نمي بيند.

از نظر خرد و خردمندان و همچنين وحي و شريعت، تقليد نه تنها امري ناپسند نيست؛ بلكه امري طبيعي و ذاتي در انسان است و انسان ها از طريق تقليد است كه دانش و تجربيات خود را منتقل مي كنند و رفتار و كردار و منش و كنش خود را سامان مي دهند.

البته عقل و شرع، نوعي از تقليد را ناپسند و گناه شمرده است؛ چرا كه بيرون از دايره رفتار طبيعي مبتني بر عقل و شريعت مي باشد.

مشكل مطلق انگاري

مشكل اساسي مردم اين است كه در تشخيص كسي كه مي بايست او را الگوي خويش قرار دهند به اشتباه و خطا مي روند و يا كسي را به عنوان الگوي تمام و كمال خود قرار مي دهند كه تنها در يك امر سرآمد است و قابليت الگوبرداري دارد و نمي توان در همه امور به او نگريست و او را الگوي كامل خود در زندگي قرار داد.

به عنوان نمونه، كسي در يك رشته ورزشي به كمال رسيده و شهرت جهاني يافته است؛ او را مي توان تنها در همان موضوع ورزشي الگوي رفتاري قرارداد تا همانند او به كمال در آن ورزش رسيد و جهاني شد؛ اما در اموري ديگر حتي پوشش و آرايش نمي توان الگو قرار داد؛ چون وي در آن زمينه به كمالي نرسيده است و مي بايست در اين حوزه ها و موضوع ها كساني ديگر را الگوي خودبرگزيد.

در ميان كساني كه دنبال عرفان و معنويت هستند همين مشكل نيز وجود دارد. برخي از افراد ممكن است در امري معنوي به كمال برسند ولي اين دليل آن نيست كه او در همه چيز به كمال رسيده و اسوه و الگوي كامل است. از اين رو در اسلام مساله پير و مرشد به معنايي كه در صوفيه و اهل تصوف معنا يافته، مورد تاييد نيست. اگر شخص پير و مرشدي دركاري است در همان حوزه مي بايست مورد تاييد و پيروي قرار گيرد نه در همه امور زندگي.

برخي از جوانان وقتي مي بينند كه شخصي در امر معنوي به كمال رسيده او را مطلق مي انگارند و مي خواهند او را در همه چيز حتي امور نظامي و سياسي و اقتصادي الگو و سرمشق قرار دهند. اين در حالي است كه خداوند حتي پيامبران خويش را در همه چيز الگوي كامل و مطلق قرار نداده است. درباره حضرت آدم مي فرمايد: لم نجد له عزما؛ او را صاحب عزم نيافتيم؛ يعني شما او را در مساله عزم نبايد الگو قرار دهيد. درباره ديگران نيز همين گونه است و تنها مواردي از ايشان را مطرح مي كند كه قابل پيروي و الگوبرداري هستند و در جاهايي كه به خطا رفته اند و ترك اولي و مانند آن مرتكب شده اند الگو نمي شوند و خداوند رفتار ايشان را در آن مورد نقد كرده است. از جمله درباره حضرت يونس (ع) كه بي اذن خداوند از ماموريت خويش دست برداشته و به كشتي درآمده بود و ياحضرت ابراهيم (ع) كه وعده داده براي عمويش آزر كه اب و سرپرست او بود دعا و استغفار كند درحالي كه مشرك و كافر بود. خداوند به صراحت درباره حضرت ابراهيم (ع) مي فرمايد كه هر آن چه از او در قرآن گزارش و نقل شده، قابل پيروي و الگوبرداري است ولي دراين باره او را پيروي نكنيد و اسوه قرار ندهيد.

پيامبر و اهل بيت، اسوه هاي كامل

از نظر قرآن تنها پيامبر(ص) و نفس ايشان اميرمومنان(ع) و اهل بيت عصمت و طهارت(ع)، اسوه كامل هستند و مي توان از آنان درهمه چيز پيروي و الگوبرداري كرد.

اين بدان معناست كه اگر شخصي درعلم اجتهاد به مراتب عالي رسيد و مرجعيت يافت، نبايد درهمه چيز الگوي كامل باشد، بلكه او درفتوا قابل پيروي است، همچنين اگر كسي در تهذيب نفس به مراتبي عرفاني رسيد درحوزه سياسي و نظامي نبايد او را الگو قرارداد، بلكه تنها در همان حوزه عرفان قابل پيروي و تقليد است.

بسياري از ياران پيامبر (ص) و امامان (ع) درحوزه هايي به كمال رسيده بودند و قابليت الگوبرداري و تقليد داشتند ولي اين گونه نبود كه اسوه كامل باشند و انسان سرتا پا از آنان تقليد و پيروي كند. شايد داستان كميل بن زياد كه اهل عرفان و شب زنده داري بود و حضرت اميرمومنان علي (ع) دعاي عرفاني و پرمغز كميل را به ايشان آموخت، بهترين درس براي ما باشد كه هركسي تنها درهمان حوزه اي كه به كمال رسيده است مي بايست الگو باشد و سخن و عملش مورد تقليد و تاييد و پيروي قرارگيرد نه در امور ديگري كه در آن ناقص است و كمالي ندارد.

كميل؛ عارفي با تقوا و مديري ضعيف

كميل بن زياد يكي از ياران حضرت علي (ع) بود كه امام او را به فرمانداري شهر«هيت» منصوب نموده بود.كميل اگر چه شخصي محترم و مثبت از نظر عرفان و ايمان و تقوا بود ولي علي رغم داشتن تعهد و ولايت مداري و عرفان، مديريتي ضعيف داشت. وي در مدت ماموريت خود به اموري مي پرداخت كه خارج از حيطه اختيارش بود. از اين رو، از وظيفه و تكليف اصلي خود غافل مي شد و دشمنان و فتنه گران اموي از مرز شهر هيت عبور مي كردند و دست به قتل و غارت شهرهاي ولايت علوي مي زدند. هرچند كميل ابن زياد فرد خيانت كاري نبود، ولي مقامات عرفاني او موجب نشد تا در امور نظامي و سياسي نيز به مقاماتي برسد كه بتوان وي را الگو قرارداد. حضرت علي (ع) در نامه اي به وي چنين مي نويسند:

«تو درآنجا پلي شده اي كه دشمنان تو از آن بگذرند و بر دوستانت تهاجم آورند. نه قدرتي داري كه با تو نبرد كنند و نه هيبتي داري كه از تو بترسند و بگريزند، نه مرز را مي تواني حفظ كني و نه شوكت دشمن را مي تواني در هم بشكني. نه نياز مردم ديارت را كفايت مي كني و نه امام خود را راضي نگه مي داري.» (نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، نامه 61، ص 599).

همچنين در ياران اميرمومنان علي (ع) مالك اشتري بود كه در زمينه رزم و نظامي كامل بود ولي درامر فقه و عرفان دركمال نبود يا ابوذري كه سياست نمي دانست و مديريت نداشت در حالي كه سعد بن معاذ، فقيه و مجتهد بود. هر يك در امري كمال داشتند و در امري ديگرضعيف بودند.

اينان اگر قرار باشد الگو باشند تنها در همان ويژگي كمالي مي بايست الگو باشند و تقليد شوند و اطاعت و پيروي گردند نه در همه امور.

مشكلي كه اكنون ما در جوانان و مردمان خودمان مشاهده مي كنيم همين مشكل مطلق كردن ديگران در تقليد والگوبرداري است. باشد با بهره گيري از عقل و نقل، الگوها را براساس كمال انتخاب و پيروي و اطاعت كنيم نه در همه چيز و به طور مطلق.