اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیعرفانمعارف قرآنیمقالات

مسابقات دنیاطلبان و آخرت خواهان

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان ها به دلیل خلقیات فطری، در هیچ چیزی برای خود خط قرمزی نمی بینند؛ از این روست که در دو سویه صعود و سقوط، حدی برای خود نمی شناسند؛ چنان که گفته شده که انسان موجودی بی نهایت خواه و بی نهایت گرا است تا جایی که «حدّ یقف» برای خود نمی شناسد و به سبب ساختار خلقتی «ظلوم جهول» نه تنها پایانی برای خود قایل نیست، بلکه به سبب ساختار «عجول» بودن، اهل سرعت و شتاب بوده و به سبب ساختار «کمال گرایی مطلق» می خواهد در مرتبه نخست «السابقون الاولون» در هر چیزی  باشد، و این گونه است که اهل مسابقه و سبقت جویی است تا جایی که در این امر به حد «التنافس» می رسد و نفس هایش در شتاب و سرعت و سبقت به «نفس نفس» می افتد.

نویسنده در این مطلب برآن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، نگاهی به مصادیقی از سبقت جویی انسان در دو ساحت صعود و سقوط داشته باشد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مسابقه بی پایان انسان

سبقت در لغت به معناى تقدّم و پیشى گرفتن در سیر و حرکت است، سپس به نحو مجاز به معناى تقدّم و پیشى گرفتن در امور دیگر نیز به کار رفته است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 395، «سبقت»)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان به سبب آن که در ساختار روان و تن از عالی ترین مرتبه؛ یعنی همان روح الله(حجر، آیه 15؛ ص، آیه 72) تا دانی ترین مرتبه؛ یعنی گِل(همان) را با هم دارد، آفریده ای  بس شگفت انگیز است؛ زیرا از یک سوی «فعّال» مطلق و از یک سوی دیگر «منفعل» محض است. این گونه است که نوعی تضاد شگفت انگیز در ساختار وجودی انسان وجود دارد که او را آماده می سازد یا «متاله» و خدایی شود(بقره، آیه 138) یا آن که چون «حصب» سوخت دوزخ و دوزخیان شود.(انبیاء، آیه 98)

در انسان صفات متضادی چون اکرام و بخل، اطمینان و عجله، شکر و کفر، عفو و انتقام، عدل و ظلم، عقل و جهل و مانند آنها وجود دارد که انسان را به سوی فضایل یا رذایل سوق می دهد و صعود و سقوط او را رقم می زند.

هم چنین انسان ها به سبب ظلوم و جهول بودن(احزاب، آیه 72) مسئولیت هایی را به عهده می گیرند که دیگران از پذیرش آن ابا دارند.(همان) از آن جایی که از صفات الهی برخوردار هستند(بقره، آیه 31)، همه صفات الهی را در تمامیت آن می خواهند، در حالی که به یک معنا خود این تمامیت خواهی بی نهایت است؛ زیرا خدا و صفات الهی بی نهایت است.(طه، آیه 8؛ اسراء، آیه 110؛ حشر، آیه 24)

البته باید توجه داشت که «الله» دارای دو دسته صفات جلالی و جمالی (اکرامی) است؛ چنان که خدا می فرماید: تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ.(الرحمن، آیه 78) این بدان معناست که برخی از انسان ها هر دو صفات را در خود ظهور می دهند، و برخی تنها صفات جلالی و برخی نیز صفات جلالی.

البته از نظر قرآن، بیش تر مردم، نور صفات الهی را که همه هستی از جمله وجود انسان را روشن کرده (نور، آیه 35) در خود «دسیسه» می کنند(شمس، آیات 7 تا 10)؛ یعنی فتیله آن را پایین می کشند تا جایی که دیگر هیچ اثری از تابش آن نیست؛ یا خاکی بر آن می ریزند که نور و حرارتش کور می شود؛ همانند اخگر فروزان که زیر خاکستر دفن و دسیسه شده باشد.

از نظر قرآن، کسانی که صفات الهی را روشن نگه می دارند و با ایمان و اعمال صالح آن را فروزان تر می کنند، در مسیر صعود وعروج قرار می گیرند و به عنوان «متاله» خدایی می شوند(تحریم، آیه 8؛  حدید، آیه 12)؛ اما کسانی که به کفر می گرایند و به فجور می پردازند، آن را دفن و دسیسه کرده(شمس، آیات 7 تا 10)، و فطرت را به طبیعت تغییر می دهند(نساء، آیه 155) و مختوم می سازند.(بقره، آیه 7)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انسان ها در دو جهت متضاد اظهار انوار صفات الهی یا دفن و دسیسه کردن آن(شمس، آیات 7 تا 10) با هم مسابقه می دهند. این مسابقه چون در بی نهایت است، مسابقه ای بی پایان است که فرجام آن در بهشت ها و دوزخ های اخروی در عالم آخرت بروز و ظهور می کند.

مسابقه در ساحت افزایش انوار صفات الهی

چنان که گفته شد انسان دارای همه صفات الهی و انوار آن است که او را شایسته خلافت الهی کرده است(بقره، آیات 30 و31)، اما خلافت مطلق و کامل برای انسان زمانی شکل می گیرد که انسان انوار صفات الهی را در خود به طور کامل ظهور و بروز دهد که این اظهار با ایمان و عمل صالح تحقق می یابد.

از همین روست که در آیات قرآنی، مسابقه بر سر اظهار و افزایش نور صفات الهی مطرح است. این مسابقه می بایست در امور زیر باشد تا آثار آن در انسان بروز و ظهورکند.

مهم ترین اموری که موجب می شود تا نور الهی در انسان تشدید شود ، اموری چون سبقت و پیشگامی دراسلام(توبه، آیه 100؛ واقعه، آیه 10؛ زمر، آیه 12؛ انعام، آیات 14 و 163)، توحید(زخرف، آیه 81)، ایمان(اعراف، آیه 143؛ شعراء، آیه 51؛ توبه، آیه 100؛ حشر، آیه 10)، عبادت(زخرف، آیه 71)، خیرات(انبیاء، آیه 90؛ آل عمران، آیه 114)، تقرب به خدا(واقعه، آیات 10 و 11)، انفاق(حدید، آیه 10)، جهاد در راه خدا(انفال، آیات 74 و 75)، توبه (واقعه، آیات 10 و 11؛ مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 325)، سلام(انعام، آیه 54)، اطاعت از خدا و پیامبران(واقعه، آیات 10 تا 12؛ مجمع البيان، ج 9-10، ص 324)، آمرزش و مغفرت خواهی(آل عمران، آیه 133؛ حدید، آیه 21؛ الميزان، ج 19، ص 165)، نماز(واقعه، آیات 10 و 11؛ مجمع البيان، ج 9 – 10، ص 325)، هجرت(انفال، آیات 74و75)، بهشت(آل عمران، آیه 133؛ حدید، آیه 21؛ مطففین، آیه 26)، انجام ماموریت الهی (نازعات، آیات 4 و 5؛ الميزان، ج 20، ص 181 – 182) و مانند آنها است.

در حقیقت کسی که به این امور الهی می پردازد شرایط را به گونه ای برای خودش رقم می زند تا صفات الهی در او بروز و ظهور کرده و انوار آن صفات او را منور و روشن گرداند، به طوری که هر شخص مومن با این خصوصیات همانند تمام هستی بهره مند از همه صفات الهی و انوار آن می شود.

از نظر قرآن، کسانی که از نعمت های الهی از جمله انوار صفات الهی در خود بهره مند می شوند و با ایمان و عمل صالح و سبقت جویی در آن خود را «متاله قرآنی» می سازند و از انوار الهی به طور کامل و تمام بهره مند می شوند، کسانی هستند که خود بهشت آفرین و روح و ریحان هستند.(واقعه، آیه 89) این افراد نوری را خود دارند که آخرت ساز است؛ زیرا بهشت چیزی جز انوار محض و خالص الهی نیست که در هر شخصی ظهور و بروز می کند، و فاقدان آن در دوزخ ظلمات به سر می برند که به سبب دفن و دسیسه نور فطرت الهی برای خود ایجاد کرده اند.(شمس، آیات 7 تا 10؛ حدید، آیه 12)

به هر حال از نظر قرآن، انسان هماره می بایست در امر خیر که ایمان و اسلام و نماز و دیگر اعمال صالح است، سبقت بجوید، چنان که خدا می فرماید: أُوْلَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَ هُمْ لَهَا سَابِقُونَ اینان مؤمنین کسانی هستند که به کارهای نیک می‌شتابند و در آن بر یکدیگر سبقت می‌جویند.(مؤمنون، آیۀ 61.)

امام علی “علیه السلام” در توصیف این صفت در خود می‌فرماید: فَقُمْتُ بِالْأَمْرِ حِينَ فَشِلُوا وَ تَطَلَّعْتُ حِينَ تَقَبَّعُوا وَ نَطَقْتُ حِينَ تَعْتَعُوا وَ مَضَيْتُ بِنُورِ اللَّهِ حِينَ وَقَفُوا وَ كُنْتُ أَخْفَضَهُمْ صَوْتاً وَ أَعْلَاهُمْ فَوْتاً فَطِرْتُ بِعِنَانِهَا وَ اسْتَبْدَدْتُ بِرِهَانِهَا؛ زمانى كه مسلمان‌ها ناتوان بودند، به يارى دين خدا برخاستم و هنگامى كه مردم از ترس مخفى مى‌شدند، من خود را آشكار مى‌كردم و موقعى كه از ترس به لكنت زبان مبتلا شده بودند، من حق را بيان مى‌نمودم و هنگامى كه از حركت در راه خدا متوقف شده بودند، من به نور الهى و مدد او پيش مى‌رفتم. در عين حال از همه خاموش‌تر و در سبقت گرفتن از آنها برتر بودم. پس زمام فضائل را گرفته به پرواز در آمدم و به تنهايى جايزۀ اين مسابقه را بردم.( نهج البلاغه، خطبۀ 37)

چنان‌که نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) در این‌باره می‌فرماید: «إنَّ اللّه يُحِبُّ مِنَ الخَيرِ ما يُعَجَّلُ؛ خداوند كار خيرى را كه با شتاب صورت گيرد، دوست دارد».(الکافی: ج 2، ص 142) البته باید توجه داشت که تعجيل در امور خير به معناي به تعويق نيانداختن كار نيك از وقت مناسب آن و از دست ندادن فرصت است، نه به معناي خواستن چيزي در غير موقع مناسب آن و بدون تفكر و تأمل كه مصداق عجله بوده و طبعاً مذموم است.

چنان‌که امام باقر “علیه السلام” با هشدار نسبت به نفوذ شیطان، در این زمینه می‌فرماید: «مَن هَمَّ بِشَيءٍ مِنَ الخَيرِ فلْيُعَجِّلْهُ، فإنَّ كُلَّ شَيءٍ فيهِ تَأخيرٌ فإنَّ لِلشَّيطانِ فيهِ نَظرَةً؛ هر كه قصد كار خيرى كرد، زود آن را انجام دهد؛ زيرا در هر چيز كه تأخير افتد، شيطان در آن مهلتى پيدا می‌كند».(کافی، ج 2، ص 143.)

لذا امام صادق “علیه السلام” در این زمینه می‌فرماید: «إذا هَمَمتَ بِخَيرٍ فبادِرْ؛ فإنَّكَ لا تَدري ما يَحدُثُ؛ هرگاه آهنگ كار خوبى كردى، بشتاب؛ زيرا نمى‌دانى كه چه پيش خواهد آمد».( ج 2، ص 142.)

چنان‌که در حدیثی از امام صادق “علیه السلام” در این رابطه می‌خوانیم: مَنْ‏ هَمَ‏ بِخَيْرٍ فَلْيُعَجِّلْهُ‏ وَ لَا يُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ الْعَبْدَ رُبَّمَا عَمِلَ الْعَمَلَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ غَفَرْتُ لَكَ وَ لَا أَكْتُبُ عَلَيْكَ شَيْئاً أَبَدا؛ چون ارادۀ كار خيرى‏ نمودى، تأخيرش نيانداز؛ زيرا خداى عزوجل گاهى بر بنده مشرف مى‏شود كه او مشغول طاعتى است، پس مي‌فرمايد: به عزّت و جلالم سوگند كه تو را پس از اين هرگز عذاب‏ نكنم‏.( الکافی، ج 2، ص 142.)

همچنین امام صادق “علیه السلام” نیز فرموده است: «إذا هَمَّ أحَدُكُم بِخَيرٍ أو صِلَةٍ فإنَّ عَن يَمينِهِ و شِمالِهِ شَيطانَينِ، فلْيُبادِرْ لا يَكُفّاهُ عَن ذلكَ؛ هرگاه يكى از شما آهنگ كارى نيك يا بخششى كرد، در طرف راست و چپ او دو شيطان قرار می‌گيرند؛ پس بشتابد كه آن دو شيطان او را از تصميمش باز ندارند».( ج 2، ص 143.)

در حدیثی از نبی مکرم اسلام “صلی الله علیه و آله” نقل شده است که خطاب به اصحاب فرمود: اتدرون من السابقون الى ظل الله يوم القيامة؟ قيل: يا رسول اللّه و من هم؟ فقال “صلی الله علیه و آله” : الذين يقبلون الحق إذا سمعوه و يبذلونه إذا سألوه و يحكمون للناس كحكمهم لأنفسهم؛ آيا مى‌دانيد چه كسانى پيشگامان به سوى سايه لطف پروردگار در قيامتند؟ اصحاب عرض كردند: آنها چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: آنها كسانى هستند كه وقتى حق به آنها داده شود، پذيرا مى‌گردند و هنگامى كه از آنها دربارۀ حق سؤال شود، آن را در اختيار مى‌گذارند و دربارۀ مردم آن‌گونه حكم مى‌كنند كه دربارۀ خودشان چنین می‌کنند.( النوادر، راوندی: ص 64.)

در حدیثی از امام صادق “علیه السلام” آمده است که امام باقر “علیه السلام” در جمعی خطاب به اصحاب خود فرمودند: أَنْتُمْ شِيعَةُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَنْتُمُ‏ السَّابِقُونَ‏ الْأَوَّلُونَ‏ وَ السَّابِقُونَ الْآخِرُونَ وَ السَّابِقُونَ فِي الدُّنْيَا وَ السَّابِقُونَ فِي الْآخِرَةِ إِلَى الْجَنَّةِ قَدْ ضَمِنَّا لَكُمُ الْجَنَّةَ بِضَمَانِ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ وَ ضَمَانِ رَسُولِ اللَّهِ “صلی الله علیه و آله” وَ اللَّهِ مَا عَلَى دَرَجَةِ الْجَنَّةِ أَكْثَرُ أَرْوَاحاً مِنْكُمْ فَتَنَافَسُوا فِي فَضَائِلِ الدَّرَجَاتِ‏‏؛ شما شيعيان پيروان خدا هستيد و شماييد ياران خدا و شماييد پيشي‌گرفتگان اولين و آخرين و پيشي‌گرفتگان در دنيا و آخرت به سوي بهشت و ما با ضمانت خداوند عزوجل و رسولش “صلی الله علیه و آله” براي شما ضمانت بهشت کرده‌ايم. به خدا که در درجات بهشت کسي بالاتر از شما نباشد، پس براي درک فضائل درجات بهشت با يکديگر رقابت کنيد.( الکافی: ج 8، ص 213.)

امام علی (علیه السلام) با تشویق به سرعت در انجام اعمال صالح و نیک، خطاب به مؤمنین می‌فرماید: «التُّؤَدَةُ مَمدوحَةٌ في كُلِّ شَيءٍ إلاّ في فُرَصِ الخَيرِ؛ درنگ در هر چيزى پسنديده است، مگر در فرصت‌هايى كه براى انجام كار خوب دست مى‌دهد».(غررالحکم: ح 1937.)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان می بایست نه تنها در محاسن اخلاقی که مرتبه متوسط اخلاق است، پیشگام باشد، بلکه می بایست در مکارم اخلاقی که در ساحت ایثار و اکرام تعریف می شود، سبقت بجوید و جزو سابقون اولون باشد. امام حسین(علیه السلام) درباره سبقت جویی در مکارم اخلاقی فرمودند: أیُّهَا النّاسُ! نافِسوا فِی المَکارِمِ وَ سارِعوا فِی المَغانِمِ؛ ای مردم!در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سبقت بگیرید و در سود بردن از پاداشهای اخروی شتاب به خرج دهید.(کشف الغمّه، ج2، ص29)

شکی نیست که مهم ترین خیری که به بشر می رسد، همان ولایت الهی است که در ولایت پیامبر(ص) و معصومان(ع) بروز و ظهور می کند؛ از همین روست که امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیۀ شریفۀ: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَات أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا(بقره، آیۀ 148) پس در كارهاى نيك بر يكديگر پيشى بگيريد، هر كجا كه باشيد، خداوند همگى شما را به سوى خود باز مى‌آورد، فرموده است: «اَلْخَیْرَاتُ‌ الْوَلَایَة؛ مراد از خیرات، ولایت است».( الکافی، ج 8، ص 313.)

مسابقه در ساحت دفن و دسیسه انوار صفات الهی

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، همه انسان ها به طور فطری برحالت استواء و اعتدال آفریده شده و از همه انوار صفات الهی برخوردار هستند.(شمس، آیه 7؛ انفطار، آیه 7) اما انسان هایی هستند که با انتخاب کفر و کفران به جای شکر و ایمان، از خطوط قرمز الهی می گذرند و نور صفات الهی را در خود دفن و دسیسه می کنند.(شمس، آیات 7 تا 10)

همان طوری که مومنان در ایمان و کارهای صالح سرعت و سبقت می گیرند، کافران در کفر و کفران سرعت و سبقت می گیرند و با هم مسابقه می گذارند. خدا در قرآن مواردی از این سبقت جویی آنان را بیان می کند که شامل مواردی چون کفر(بقره، آیات 40 و 41)، گناه(مائده، آیه 62)، تجاوزگری(مائده، آیات 59 و 62)، حرام خواری(همان)، لواط(اعراف، آیه 80؛ هود، آیه 78؛ عنکبوت، آیه 28)، دوزخ(هود، آیات 97 و 98؛ نحل، آیه 62؛ مجمع البيان، ج 5 – 6، ص 569) و مانند آنها است.

در حقیقت کسانی که در مسیر سقوط گام برمی دارند، در همان سقوط خویش تلاش می کنند که اول باشند و بردیگران سرعت و سبقت بجویند و به عنوان اولین ها در این امور شناخته شوند.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا