مرجعیت علمی و رهبری عالمان ربانی

برخلاف تصوری که جامعه نسبت به عالم ربانی دارد و آنان را افرادی متقی و پارسا می شمارد که از نقش اجتماعی و سیاسی خود در جامعه غافل هستند و خود را وقف عبادت کرده اند، از نظر آموزه های قرآنی، عالم ربانی شخصیتی است که دین او عین سیاست و سیاست او عین دینداری است؛ چرا که بر اساس آموزه های قرآنی رهبانیت و گوشه گیری و انزوا از عمل اجتماعی نه تنها سزاوار مسلمانی نیست، چه رسد که کسانی به عنوان عالمان ربانی بخواهند از نقش اجتماعی و سیاسی و عملی کنارگیری کرده و تنها به تحصیل، تدریس و عبادت بپردازند. بنابراین از نظر آموزه های قرآنی، عالمان ربانی کسانی هستند که افزون بر مرجعیت علمی به سبب داشتن صفات برجسته اخلاقی و علمی، رهبریت و پیشوایی و امامت جامعه را به عهده دارند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های قرآنی ویژگی های عالمان ربانی را از نظر قرآن تبیین نماید و روشن سازد که عالمان ربانی از منظر قرآن تنها شایسته کسانی چون امام خمینی(ره) است که در کنار مرجعیت علمی در همه میادین اجتماعی و سیاسی و نظامی نقش داشته و در برابر ظلم و ستم قیام کرده و خواهان برپایی نظام عادلانه در سایه آموزه های وحیانی قرآن در جهان شدند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

خصوصیات و صفات عالم ربانی

یکی از اصطلاحات قرآنی،‌ عنوان ربانی و ربیون است. خداوند در آیه 79 سوره آل عمران می فرماید: مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادًا لِّي مِن دُونِ اللّهِ وَلَـكِن كُونُواْ رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ؛ هيچ بشرى را نسزد كه خدا به او كتاب و حكم و پيامبرى بدهد سپس او به مردم بگويد: به جاى خدا، بندگان من باشيد؛ بلكه بايد بگويد: به سبب آنكه كتاب آسمانى‏ تعليم مى‏داديد و از آن رو كه درس مى‏خوانديد، ربانی باشيد.

درباره اين دو آيه دو شان نزول ذكر كرده‏اند: 1-شخصى نزد پيامبر اسلام (ص) آمد و اظهار داشت ما به تو همانند ديگران "سلام" مى‏كنيم، در حالى كه به نظر ما چنين احترامى كافى نيست. تقاضا داريم به ما اجازه دهى امتيازى برايت قائل شويم و تو را سجده كنيم! پيامبر (ص) فرمود: سجده براى غير خدا جايز نيست، پيامبر خود را تنها به عنوان يك بشر احترام كنيد، ولى حق او را بشناسيد و از او پيروى نمائيد! 2- يكى از يهوديان به نام "ابو رافع" به اتفاق سرپرست هيئت اعزامى "نجران" در مدينه روزى خدمت پيامبر (ص) آمد و اظهار داشتند: آيا مايل هستى تو را پرستش كنيم و مقام الوهيت براى تو قائل شويم؟! (شايد آنها مى‏پنداشتند كه مخالفت پيامبر (ص) با الوهيت مسيح به خاطر اين است كه خود او سهمى از اين موضوع ندارد. بنابراين اگر او را به مقام الوهيت همچون مسيح بپذيرند، از مخالفت خود دست برمى‏دارد و شايد اين پيشنهاد توطئه‏اى براى بد نام كردن پيامبر (ص) و منحرف ساختن افكار عمومى از او بود). اما پيامبر (ص) فرمود: "معاذ اللَّه" (پناه بر خدا) كه من اجازه دهم كسى جز پروردگار يگانه مورد پرستش قرار گيرد، خداوند هرگز مرا براى چنين امرى مبعوث نكرده است!

در این آیه خداوند به صراحت بیان می کند که هیچ بشری حتی اگر در مقام و منزلت به مقامی چون حضرت محمد(ص) یا دیگر پیامبران اولوا العزم رسیده باشد، نمی تواند مردم را به جای خدا به خود بخواند و از آنان بخواهد که او را عبادت و پرسش کرده و بندگان او شوند؛ چنان که چنین تصوری غلط در میان برخی از مسیحیان وجود داشته و گمان کرده اند که حضرت عیسی(ع) به عنوان خدا یا فرزند خدا، مردم را به عبادت خود خوانده است.

خداوند در قرآن در این باره آورده است: و ياد كن هنگامى را كه خدا فرمود: «اى عيسى پسر مريم، آيا تو به مردم گفتى: من و مادرم را همچون دو خدا به جاىِ خداوند بپرستيد؟» گفت: «منزّهى تو، مرا نزيبد كه در باره خويشتن‏ چيزى را كه حق من نيست بگويم. اگر آن را گفته بودم قطعاً آن را مى‏دانستى. آنچه در نفسِ من است تو مى‏دانى و آنچه در ذات توست من نمى‏دانم، چرا كه تو خود، داناى رازهاى نهانى.(مائده، آیه 116)

پس هیچ کسی حتی حضرت عیسی(ع) چنین سخنی نگفته و هرگز دعوت به عبادت و پرسش خود نکرده اند؛ بلکه همه را به عبادت خداوند دعوت می کردند و از مردم می خواستند تا ربانی باشند.

پس پیامبران(ع) بر اساس فرمان الهی از مردم خواستند تا براساس آموزه های وحیانی ربانی شوند. ربانی نسبت رب است. به این معنا که منسوب به رب باشد. پس خداوند از مردم می خواهد که مانند خداوند شوند تا این نسبت به ربوبیت در آنان تحقق یابد.

در حقیقت خداوند از طریق پیامبران از مردم می خواهد تا همانند خودش شوند تا اسم رب سزاوار آنان شود. این بدان معناست که در میان اسمای الهی اسم رب و عنوان ربوبیت اسمی است که سزاوار انسان است. به این معنا که انسان هر چه در طریق کمالی رشد کند، اله و مالوه نمی شود تا معبود شود و دیگران را به عبادت و پرسش خود بخواند، بلکه اوج انسانیت همان ربانی شدن و مظهریت در ربوبیت الهی است.

به سخن دیگر، خداوند از بشر می خواهد تا از طریق عبودیت، صفات الهی را در خود تحقق و فعلیت بخشیده و متاله و خدایی شوند.(بقره، ایه 138؛ ذاریات، آیه 56 و ایات دیگر) چنین عبودیتی که موجب کمال یابی انسان را فراهم می آورد و او را دارنده صفات خدایی کرده و تقرب بشر را موجب می شود، زمینه ساز خلافت انسان است؛ زیرا خلیفه می بایست دارنده صفات مستخلف عنه باشد و کسی که جانشین کسی است می بایست در آن حوزه علم و عمل صفاتی چون رییس باشد تا شایسته این پست و مقام باشد. کسی که با عبودیت خود صفات الهی را فعلیت می بخشد، شایسته این مقام می شود که به عنوان مظهر اسماء‌ و صفات الهی در مقام مظهریت ربوبیت قرار گیرد و به عنوان خلیفه در کائنات تصرفات ربوبی کند. از همین روست که در برخی از روایات آمده است: العبودیة کنهها الربوبیة ؛ جوهر و گوهر عبودیت همان ربوبیت است.

پس از آیات قرآنی این معنا استنباط می شود که انسان هر چه رشد کند و دارای صفات کمالی شود هرگز به مقام الوهیت نمی رسد هر چند که متاله و خدایی می شود و به سبب همین خدایی شدن شایسته برخی از مسئولیت های الهی می شود؛ چرا که ربوبیت از افعال الهی است که انسان می تواند در حوزه فعل الهی مظهر خداوند و جانشین و خلیفه او شود و دیگران از جمله فرشتگان مقرب در ساحت قدس را به عنوان مظهر ربوبیت الهی تعلیم و پرورش دهد.(بقره، ایات 30 تاو 32)

پس باید توجه داشت این که خدا و پیامبران مردم را به ربانی شدن دعوت می کردند،‌ در حقیقت دعوت به متاله و خدایی شدن و پذیرش مسئولیت عام خلافت الهی است که برای بشر وضع شده است. به سخن دیگر، از بشر خواسته شده تا در مسیر فلسفه و هدف آفرینش گام بردارند و مسئولیت خود را در قبال خلق و خالق به عهده گرفته و به عنوان مظاهر الهی خلافت ربوبی را به عهده گیرند و خلق را به کمال بایسته ایشان برسانند.

بنابراین، اصطلاح ربانی در آموزه های قرآنی تنها فقیه، عالم، مدرس ، معلم، حکیم و فرزانه، دین شناس، متقی و پرهیزگار، تدبيرگر امور و تنظيم‏كننده شئون مردم، مبشر و منذر، مفسر قرآن و دین، مجاهد و مبارزه نیست؛ بلکه این ها تنها برخی از صفات و ویژگی هایی است که ربانی در اصطلاح قرآنی آن را داراست؛ چرا که ربانی منسوب به رب است و آن کسی است که متاله و خدایی شده و در مقام خلافت الهی در مظهر ربوبیت قرار گرفته و خداوند او را به صفت ربوبیت می ستاید.

البته اصطلاح دیگری در قرآن با عنوان ربیون است. خداوند در آیه 147 سوره آل عمران می فرماید: وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا اسْتَكَانُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ ؛ و چه بسيار پيامبرانى كه همراه او توده‏هاى انبوه از ربیون، كارزار كردند و در برابر آنچه در راه خدا بديشان رسيد، سستى نورزيدند و ناتوان نشدند و تسليم دشمن نگرديدند، و خداوند، شكيبايان را دوست دارد.

شیخ طبرسی درباره واژه ربیون می نویسد: ربیون جمع «ربّى»؛ و به كسى گفته مى‏شود كه با خدا ارتباط دارد و بنده اوست… درباره واژه «ربّيّون» ديدگاهها يكسان نيست و معانی چندی برای آن گفته اند: 1. دانشمندان و دين‏شناسان شكيبا؛ 2. چه بسيار مبارزان و فداكاران؛ 3. اين واژه منسوب به «ربّ» و به‏معناى «يكتاپرستان و مردان توحيد و تقوا» است؛ 4. اين واژه به علم پروردگار اشاره دارد. كه در اينصورت بايد آن را به‏همراه واژه «كثير» چنين تفسير كرد: «چه بسيار دانشوران يكتاپرست»؛ 5. «زجاج» مى‏گويد: منظور از «ربّيّون»، ده‏هزار نفر است. كه اين تفسير از امام باقر (ع) نيز روايت شده است؛ 6. «ربّيّون» به‏مفهوم پيروان پيامبران و «ربّانيّون» به‏معناى امامان و پيشوايان است.

به نظر می رسد که ارتباط تنگاتنگی میان ربانیون و ربیون وجود دارد؛ چنان که شکی نیست که این واژه ارتباط با اسم الهی رب دارد و بیانگر نسبت است؛ اما نسبت در ربانیون بیش از ربیون است؛ زیرا ربی نسبت بدون اضافه با الف و نون و شکی نیست که« زیاده المبانی تدل علی زیاده المعانی؛ افزایش حروف کلمه دلالت بر تقویت معنا و تشدید مفهومی آن دارد». پس می بایست گفت که ارتباط میان ربانیون با خداوند بیش از ارتباطی است که میان ربیون با خداست؛ زیرا ایمان و تقوا و مانند آن دارای مراتب و درجاتی است. از این روست که آیت الله جوادی آملی در بیان معنای ربانیون می فرماید: عالِم ربّاني به كسي مي‌گويد كه شديد الربط بالربّ باشد تا فيض را از او دريافت كند و شديد الربط به مردم باشد تا مربّي خوب آنها باشد چنين آدمي مي‌شود عالِم ربّاني كسي كه ارتباطش با خدا قوي است.

علامه طباطبایی در المیزان در ذیل آیه 79 سوره آل عمران می نویسد: كلمه:" ربانى" كه جمعش" ربانيين" است، منسوب به رب است. البته براى منسوب نمودن كسى به رب بايد گفته مى‏شد: فلانى ربى است، نه" ربانى"، ليكن الف نون را به منظور بزرگ جلوه داده اين انتساب اضافه نمودند، هم چنان كه وقتى بخواهند شخصى را به ريش نسبت دهند در فارسى مى‏گويند: فلانى ريشو است و در عربى گفته مى‏شد: فلانى" لحيى" است، ليكن براى فهماندن اينكه ريش او زياد است مى‏گويند: فلانى لحيانى است و از اين قبيل كلمات ديگر نيز هست، پس معناى كلمه" ربانى" كسى است كه اختصاص و ارتباطش با رب شديد و اشتغالش به عبادت او بسيار است و حرف" با" در جمله" بما كنتم" سببيت را مى‏رساند و كلمه" ما" مصدريه است و چيزى از ماده قول در تقدير است و تقدير كلام چنين است:" و لكن يقول كونوا ربانيين بسبب تعليمكم الكتاب للناس و دراستكم اياه فيما بينكم؛ ولی پیامبر می گوید: به سبب آموزش کتاب به مردم و خواندن آن در بین خودتان ربانی باشید.

یعنی هر پيامبری به مردم مى‏گويد: شما بايد به خاطر تعليمى كه از كتاب به ديگران مى‏دهيد و به خاطر دراستى كه خود در بين خودتان از كتاب داريد، بيشتر از سايرين به خدا نزديك شويد و بيشتر عبادتش كنيد… پس پیامبر هرگز شما را دعوت نمى‏كند به اينكه او را بپرستيد، بلكه تنها شما را به اين مى‏خواند که متصف به ايمان و يقين به اصول معارف الهيه‏اى شوید كه از كتاب خدا مى‏آموزيد و به يكديگر درس مى‏گویيد و نيز متصف به ملكات و اخلاق فاضله‏اى شويد كه كتاب خدا مشتمل بر آن است و نيز دعوت مى‏كند به اينكه اعمال خود را صالح كنيد، و نيز مى‏خواند تا مردم را به اين امور يعنى اصلاح عقائد و اخلاق و اعمال بخوانيد تا به اين وسيله از عالم ماده منقطع و به عالم بالا و پروردگار خود متصف شويد و در نتيجه علمايى ربانى شويد.

پس باید گفت که ربیون همان پیروان وفادار پیامبران هستند که از نظر ایمانی به درجاتی رسیده اند که متاله و خدایی شده و می توانند ربوبیت الهی را مظهریت کنند، ولی این مظهریت به حدی نیست که بتوان آنان را آیت کبرای خداوند دانست؛ اما ربانیون به سبب شدت اتصال و ارتباط و متاله شدن در چنان تمامیت و کمالی هستند که می توان آنان را مظهر آیت الله العظمی دانست. چنین عالم ربانی است که شایسته پیشوایی و امامت است؛ چنان که امیرمومنان علی(ع) خود را آیت الله العظمی معرفی می کند؛ چرا که در مظهریت اسما و صفات الهی به جایی رسیده که در ربوبیت نیز مظهریت تمام و کمال یافته است.

وظایف و تکالیف عالمان ربانی

از آیه 147 سوره ال عمران که درباره ربیون و پیروان متاله پیامبران سخن به میان آورده این معنا به دست می آید که آنان مردمانی استوار و دارای استقامت در ایمان هستند و کسانی نیستند که در ایمان خویش سستی و ناتوانی داشته باشند و در مقام علم صاحب عزم و همت قوی نباشند. پس ربانیون به دلیل ویژگی و تقرب بیش تر به خداوند، از استقامت بیش تری برخوردارند به گونه ای که نه تنها خود را در مسیر نگه می دارند بلکه راهنما و دستگیر دیگران هستند و تنها به هدایت از نوع ارایه طریقت و راهنمایی بسنده نمی کنند بلکه کمک کار آنان بوده و به ایصال دیگران به مطلوب می پردازند.

خداوند در آیات قرآنی ضمن بیان مهم ترین صفات ربانیون به ذکر وظایف آنان به عنوان ربانیون می پردازد و موارد زیر را به عنوان تکالیف و وظایف آنان بر می شمارد:

1. تعلم و فراگیری آموزه های وحیانی: یکی از مهم ترین وظیفه و تکلیف ربانیون این است که خود نخست به تعلّم و فراگيرى كتاب آسمانى بپردازند تا شناخت کاملی از دین و آموزه های وحیانی آن داشته باشند.(آل عمران،‌آیه 79)

2. تعليم و آموزش دادن كتاب آسمانى به مردم: پس از یادگیری آموزه های دین، وظیفه دارند تا آن چه را آموخته اند به دیگران برسانند و آموزش دهند.(همان)

3. حراست و پاسداری از دین : حراست و نگهبانى از دین در برابر هر گونه تغيير، تبديل و تحريف از دیگر وظایف عالمان ربانی است.(مائده، آیه 44)

4. احیاء امر دین در جامعه: از مهم ترین وظایف ربانیون است. بنابراین بر آنان است که در برابر هر گونه نابهنجاری به ویژه در حوزه های اقتصادی و فرهنگی مقاومت و مبارزه کنند و مردم را به پرهیز از منکرات و نابهنجاری ها در قول و فعل دعوت کنند.(مائده، آیه 63)

5. جهاد: از دیگر وظایف عالمان ربانی این است که افزون بر حضور در جهاد کبیر علمی در جهاد اصغر نیز حضور داشته باشند و در راه احیای دین و محافظت از جامعه ایمانی جان به کف باشند.(آل عمران، آیات 146 و 147)

6. پرهیز از سستی و استکانت در برابر دشمنان: از دیگر وظایف عالمان ربانی این است که در برابر مقاوم و استوار باشند و هرگز به خودشان سستی راه ندهند. از واژه وهن پرهیز از سستی و ناتوانی در عمل فهمیده می شود که به معنای جدی بودن در عزم و همت عالی و بلند است. هم چنین از واژه استکانت دو معنا به دست می آید. اگر از ماده کون باشد که در باب استفعال ثلاثی مزید وارد شده باشد به معنای حالی به حالی تحول پیدا کردن است یا از ماده سکن است که در باب افتعال به کار رفته است که در این صورت به سکونت است. در تفسیر کشاف معنای نخست تقویت شده است. مجمع البیان «استكانه» را به شب را با سوءنيّت به سرآوردن گفته است. به هر حال، هر گونه حالی به حالی شدن یا شب را با سوء نیت به سر بردن، از رفتارهای عالمان ربانی نیست؛‌ بلکه آنان همواره در مسیر مستقیم الهی پایدار و استوار بوده و شب را نیز با تهجد و تضرع شبانه به روز می رسانند. پس زهاد شب و شیران روز هستند. از آیه 164 سوره آل عمران به دست می آید که وقتی به آنان مصیبتی در راه خدا می رسد هم چنان استقامت خود را حفظ می کنند و وهن و سستی به خود را نمی دهند و در برابر دشمن ضعف خود را آشکار نمی کنند و از مواضع خود عقب نشینی نمی کنند و سیاست استکانت و حالی به حالی شدن ندارند.

7. فریادگر عدالت : از دیگر وظایف و مسئولیت های ربانیون مبارزه با ظلم و ستم است. آنان در برابر ظالم سکوت نمی کنند و همواره فریادگر عدالت و مجری آن هستند و در برابر منكرات جامعه خويش از جمله حرام خوارى و سخنان گناه آلود سکوت نمی کنند بلکه امر به معروف ونهی از منکر می کنند و به احیای آن قیام می نمایند.(مائده، ایه 63)

8. استقامت و ثبات قدمی در برابر دشمن: عالمان ربانی به سبب وظیفه و مسئولیت اجتماعی خود، هرگز در هیچ جبهه ای جبهات جهاد علمی و غیر عملی سستی نمی ورزند، بلکه همواره در برابر هر گونه دشمنی استقامت می ورزند.(آل عمران 164)

9. ولایت و حکومت بر جامعه : از مهم ترین وظایف و تکالیف عالمان ربانی پذیرش مسئولیت ولایت و حکومت بر جامعه است؛ زیرا آنان پیشوایانی است که خط پیامبران را در پیش گرفته و استمرار و ادامه می دهند. پس آنان دارای حاکمیت ولایی از سوی پیامبران و خداوند هستند.(مائده، ایه 44)

10. قضاوت و داوری: از دیگر تکالیف آنان به عهده گرفتن مسئولیت قضاوت و داوری است که در آیه 44 سوره مائده به آن اشاره شده است.

11. مرجعیت علمی: همان گونه که ایشان پیشوایان و رهبران جامعه در حوزه های سیاسی و اجتماعی هستند و مسئولیت مدیریت و قضاوت و حکومت در اختیار ایشان است، مرجعیت علمی آنان نیز از سوی خداوند تایید شده و آنان می بایست عهده دار این مسئولیت نیز باشند. از این روست که خداوند مسئولیت تبیین حقایق کتب آسمانی و وحیانی را به عهده آنان گذاشته است و از آنان به عنوان گواهان و شاهدان حقانیت آموزه های وحیانی و بیان کننده حقایق آن یاد می کند.(مائده، ایه 44)

12. مرجعیت اقتصادی: هم چنین آنان موظف هستند که به عنوان مرجع اقتصادی جامعه محل مراجعه شوند. به این معنا که حقوق مالی را جمع آوری کرده و در راه خدا احسان و انفاق کنند؛ چرا که آنان جانشین و پیشوایان امت پس از پیامبران هستند و به عنوان اوصیای پیامبران می بایست به همه وظایف و تکالیف پیامبران برخاسته و آن را به درستی انجام دهند.(آل عمران، آیات 146 و 148؛ مائده، آیه 63)

13. انذار و تبشیر: از دیگر مسئولیت های عالمان ربانی انذار و تبشیر است. این همان مسئولیت پیامبران است که به ایشان نیز رسیده است.(همان پیشین و آیات دیگر)

14. حضور در نقش های اجتماعی: از دیگر مسئولیت های عالمان ربانی حضور جدی و موثر در همه نقش های اجتماعی است که یک رهبر علمی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و نظامی و اقتصادی می بایست به عهده گیرد. بنابراین ، از نظر اسلام معنایی ندارد که عالم ربانی گوشه گیر از عالم سیاست و جامعه باشد؛ چرا که عالم ربانی همان طوری که دارای ارتباط شدید با خداست می بایست در مقام خلافت ربوبی دارای ارتباط شدید با مردم و جامعه باشد و مسئولیت های اجتماعی خود را به درستی بشناسد و به عهده گیرد. پس او هم چنین باید شديد الربط به مردم باشد تا مربّي خوبی برای آنها باشد. عالِم ربّاني كسي نیست كه تنها ارتباطش با خدا قوي است، ولي رابطه ای با مردم ندارد و راهبانه به سر مي‌برد؛ زیرا چنین رویه ای با صراحت آموزه های قرآنی به ویژه حضور در میادین جهاد علمی و نظامی مخالف است. از نظر آموزه های قرآنی چنان که بیان شد هم خودسازی می کند و هم دیگر سازی و جامعه سازی می کند. درس می خواند و تدریس می کند و امر به معروف و نهی از منکر کرده و در قضاوت و حکومت و حاکمیت نقش کلیدی و اساسی دارد. اصولا پیامبر(ص) می فرماید: لارهبانیة فی الاسلام؛ گوشه نشینی و رهبانیت و ترک مسئولیت های اجتماعی در اسلام نیست. در روایات نیز به همین ویژگی های عالمان ربانی اشاره می شود و برای آنان بر اساس آن مسئولیت های اجتماعی تعریف می شود. از جمله این که امام علی (ع) می فرماید: «العلماء حکام علی الناس» – عالمان فرمانروایان بر مردمند. (الحیاة، ج2، ص 449) یا امام حسین (ع) می فرماید: ان مجاری الامور و الاحکام، علی ایدی العلماء بالله، العلماء علی حلاله‌ و حرامه …» – به درستی که مجرای امور و احکام، به دست عالمان ربانی است. علمایی که به حلال و حرام او (فقه) آگاه هستند. (تحف العقول، 168) از امام صادق (ع) نیز روایت است که فرمود: «فاما من کان من الفقهاء: صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً علی هواه، مطیع لامر مولاه، فللعوام این یقلدوه» – هر کدام از فقها که صیانت نفس دارد، از دینش محافظت می‌نماید، با هوای نفس مخالفت می‌کند و امر مولای خود (ائمه‌ی معصومین –ع) را اطاعت می‌کند، پس بر مردم است که از او تقلید کنند. (وسائل الشیعه، ج 27، ص 131) هم چنین حضرت امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در توقیع شریف خود می فرماید: و اما الحوداث الواقعه، فارجعوا الی رواة حدیثنا، فانهم حجت الله علیکم و انا حجت الله علیهم» – و اما در حوداث اتفاقیه، پس رجوع کنید به راویان حدیث ما (فقها و مجتهدین)، که آنان از ناحیه‌ی من حجت‌اند بر شما و من حجت خدا هستم بر آنان. (بحار الانوار، ج 53، ص 181) این مسئولیت ها که در این جا بیان شده همان مسئولیت هایی است که برای عالمان ربانی در قرآن بیان شده است. پس می بایست توجه داشت که عالم ربانی نمی تواند کسی باشد که تنها به عبادت مشغول است؛ زیرا چنین شخصی زاهد است نه عالم ربانی.