مراتب سه گانه تقوا

خداوند در قرآن کریم می فرماید: “لَیْسَ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ”؛ بر آنان که ایمان آورده ‏اند و کارهاى شایسته کرده ‏اند در آنچه خورده ‏اند گناهى نیست، هر گاه پرهیزگارى کنند و ایمان بیاورند و به کارهاى شایسته پردازند، باز هم پرهیزگارى کنند و ایمان بیاورند، باز هم پرهیزگارى کنند و نیکى، که خدا نیکوکاران را دوست دارد.(مائده آیه 93)

در این آیه از سه گانه ایمان و تقوا سخن به میان آمده است. این مراتب گام به گام به دست می آید و هرچه شخص بالاتر رود کارش سخت تر می شود. هم چنین با توجه به مسوولیت باید تقوا قوی تر و ایمان بالاتر باشد. توقع از مسوولین در این رابطه نیز بیش تر است .
امام صادق (ع) بر اساس آیات قرآنی تقوا را دارای سه درجه می دانند. وی می فرماید : “التَّقوی عَلی ثَلاثَةِ اَوجُهٍ: تَقوی بِاللهِ وَهُوَ تَرکُ الحَلالِ فَضلاً عَنِ الشُّبهَةِ، وَهُوَ تَقوی خاصِّ الخاصِّ؛ وَتَقوی مِنَ اللهِ تَعالی وَهُوَ تَرکُ الشُّبهاتِ فَضلاً عَنِ الحَرامِ، وَهُوَ تَقوی الخَاصِّ؛ وَتَقوی مِن خَوفِ النَّارِ وَالعِقابِ وَهُوَ تَرکُ الحَرامُ، وَهُوَ تَقوی العامِ…”؛
تقوا سه گونه است:
اول تقوا از خوف آتش و عذاب که همان ترک حرام باشد و در واقع تقوای عوام است.
دوم تقوای از خدا (نه از خوف جهنم) که ترک شبهات است و این مرتبه تقوای خواص است.
سوم تقوای فى الله و آن ترک حلال برای دچار نشدن به شبهات است. (امام صادق، مصباح الشریعة، ص 38، باب 83. مؤسسه اعلمی، 1400ق.)
طبق این روایت درجات و مراتب تقوا این گونه است که هر کدام از آنها نیز می تواند به اقسام فرعی دیگری نیز تقسیم شود:

1. تقوای عام: تقوای عام آن است که مؤمنان عادی از ترس عذاب جهنم، از محرمات الاهی اجتناب کرده و کارهای حرام را انجام نمی دهند.

2. تقوای خاص: کسانی هستند که به‌ حدّ کمال انسانی گروه سوم نرسیده‌اند، ولی در مرتبه‌ای هستنـد که نه تنهـا از محرمات الاهی دوری می‌کند، بلکه از شبهـات و موارد مشکوک نیز پرهیز می‌کنند، و آن را تقوای خاص گویند.

3. تقوای خاصّ الخاصّ: کسانی که به مقام فنا راه یافته که در این مرتبه اهل تقوا حلال را جز به اندازه ضرورت ترک می‌کنند، چه رسد به شبهه، و این مرتبه اعلای تقوا است، و آن را تقوای خاص الخاص گویند.