بسم الله الرحمن الرحیم
رجعت واژه ای پرکاربرد در قرآن است که در بیش تر موارد ناظر به بازگشت انسان به اصل خویش در چارچوب قاعده دوری «انا لله و انا الیه راجعون» است. بنابراین، از نظر قرآن، زندگی انسان در دنیا، زندگی پایانی نیست، بلکه بخشی از این دایره است که از خدا آغاز شده و به دنیا و زندگی زمینی رسیده و از این جا نیز به آن جایی می رسد که آغاز شده بود. این همان آغاز و انجام هر زندگی از جمله زندگی هر انسانی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، حقیقت رجعت انسان و تاثیر زندگی دنیوی را بر زندگی اخروی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
حقیقت رجعت و بازگشت
واژه رجع به معنای بازگشت و ارجاع به معنای بازگرداندن است. مومنان بر اساس احکام شریعت، هر گاه خبر مرگ کسی را می شنوند، طلب استرجاع می کنند و از خدا رجعت خویش را این گونه می خواهند: انا لله و انا الیه راجعون؛ ما برای خدا هستیم و به سویش بازگشت کنندگانیم.
ریشه این حکم آیاتی از قرآن است که می گوید صابرین کسانی هستند که وقتی مصیبتی به آنان اصابت کند و برسد می گویند: انا لله و انا الیه راجعون.(بقره، آیات ۱۵۵ و ۱۵۶)
در حقیقت این آیات به ما می آموزد که ملک الهی هستیم و آن چه در ملک الهی رخ می دهد، وفق مشیت حکیمانه الهی و مقدرات و برنامه اوست.(حدید، آیات ۲۲ و ۲۳) پس انسان بداند هر مصیبتی از جمله مرگ در چارچوب همان مشیت در ملک الهی رخ می دهد. بنابراین، مصیبتی چون مرگ، تصرف الهی در ملک خویش به هدف بازگشت انسان به سوی صاحب ملک است.
این که راجع و بازگشت کننده را انسان قرار داده، به این معناست که این رجعت از سوی انسانها رخ می دهد و هر انسانی به طور فطری و تکوینی، خواهان رجوع و بازگشت است؛ چنان که خدا در آیات دیگر از «کدح» و تلاش شدید فطری انسان برای بازگشت و ملاقات پروردگار و دست یابی به لقاء‌الله سخن به میان می آورد(انشقاق، آیه ۶)؛ زیرا جدایی خویش از الله و رب العالمین را فصلی می داند که می بایست به وصل تغییر کند و به اصل خویش بازگردد که آن جا آمده است.
پس حقیقت رجعت از نظر قرآن، رجعت انسان به سوی خدا است که بازگشتی مشتاقانه همراه با شوق بازگشت به سوی اصل و ریشه است.
به سخن دیگر، واژه رجعت به معنای بازگشت به این معنا است که شخص خواهان بازگشت به سوی کسی یا جایی است که پیش از این با آن یا در آن یا در آن جا بوده است. از آن جایی که حقیقت وجودی و اصل هر چیزی خدا و از آن جا است، غایت رجعت انسان و دیگر آفریده ، همان حقیقت محض است.
البته باید توجه داشت در برخی از آیات قرآنی بیان شده که برخی از انسان ها پس از بازگشت و رجعت به اصل خویش در جهان برزخ که آغاز جهان آخرت است، خواهان بازگرداندن و ارجاع به دنیا هستند که پیش از آن در آن بوده اند؛ زیرا آنان با مرگ خویش که یقین شهودی صد در صد عملی بی هیچ شک و ریبی در محتوای شهود و یقین هستند، در می یابند که دنیا جایی است که انسان آخرت خویش را می سازد. بر این اساس خواهان ارجاع و بازگردانده شدن هستند تا برای جبران مافات و استدراک از دست رفته ها، فرصتی دوباره یابند که البته به ایشان پاسخ منفی داده می شود.(مومنون، آیات ۹۹ و ۱۰۰)
این درخواست به دلیل آن است که امکان بازگشت به دنیا از عالم برزخ قبل از تبدیل آسمان ها و زمین به آسمان و زمین آخرتی(ابراهیم، آیه ۴۸) وجود دارد، هر چند که پس از تبدیل دیگر معنایی نخواهد داشت؛ زیرا بساط دنیا پس از تبدیل جمع می شود و بساط آخرت چیده می شود.
از نظر قرآن، بسیاری از مردگان که شمار آنان به هزاران می رسد، از عالم برزخ پس از مرگ قطعی به دنیا بازگردانده شده و رجعت داشته اند.(بقره، آیه ۲۴۳؛ آل عمران، آیه ۴۹؛ کهف، آیه ۱۹)
اما این گونه نیست که این امکان بازگشت برای همگان فراهم باشد، حتی اگر شخص از خدا و دیگران از ماموران الهی، خواهان بازگرداندن شود، باز هم پاسخی منفی دریافت خواهد کرد.(مومنون، آیات ۹۹ و ۱۰۰)
احوالات انسان در رجعت غایی
از نظر قرآن، رجعت انسان به سوی خدا، حقیقت غیر قابل انکار و غیر قابل گریز است به طوری که هیچ کس را از آن گریز نیست. البته خدا در قرآن بیان می کند که رجعت با آن که غیر قابل گریز است و هر کسی با مرگ خویش این رجعت را خواهد داشت، اما برخی این حقیقت را انکار می کنند که این بازگشت به سوی خدا است؛ زیرا آنان مرگ را به معنا و مفهوم نیستی و فوت می گیرند نه بازگشت و رجعت. از این روست که به انکار زندگی پس از مرگ می پردازند و رجعت به سوی خدا را بی معنا و مفهوم می دانند؛ این در حالی است که از نظر قرآن، مرگ به عنوان یکی از مخلوقات و آفریده های الهی هم چون حیات(ملک، آیه ۲) به معنای وفات و توفی یعنی گرفتن تمام چیزی است؛ یعنی نفس به تمام کمال گرفته و به عالم دیگر از جمله عالم برزخ یا قیامت منتقل می شود.(زمر، آیه ۴۲)
البته از نظر قرآن، منکران عالم غیب از جمله عالم برزخ و عالم آخرت، وقتی در حالت احتضار و سکرات و غمرات مرگ قرار می گیرند، به سبب آن که پرده ها از دیدگان قلب کنار می رود، حقیقت عوالم دیگر و زندگی پس از مرگ را به یقین می بینند و به علم شهودی آن را می یابند به طوری که دیگر نمی توانند منکر عالم غیب و زندگی پس از مرگ شوند؛ زیرا همگان در آن حالت به یقین می رسند.(ق، آیات ۱۹ تا ۲۲) از همین روست که خدا در قرآن از این حالت احتضار و حتی خود مرگ به عنوان یقین یاد کرده است.(حجر، آیه ۹۹؛ مدثر، آیه ۴۷)
از نظر قرآن، هر انسانی هنگام رجعت در شرایطی است که مخصوص و ویژه اوست؛ زیرا شرایط رجعت و بازگشت هر کسی به سوی خدا و عالم و نشئه دیگر، بسته به ایمان و عملکرد او در دنیا دارد؛ چنان که اصولا آخرت هر کسی سازه شخصی هر کسی است که البته در بخش مثبت با افزایش از سوی کرامت و فضل الهی همراه است(ق، آیات ۳۳ تا ۳۵)، هر چند که نسبت به بخش منفی آخرت شخص همان عملکرد دنیوی او خواهد بود، و سازه اخروی او وفاق کاملی با عملکردش در دنیا دارد.(نباء، آیه ۲۶)
پس از نظر قرآن، احوالات رجعت هر شخص و نیز مکان و مکانت بازگشت و رجعت هر کسی بسته به عملکرد خود شخص دارد. از همین روست که نوع مرگ و ورود به عالم دیگر و نیز سازه اخروی افراد و اشخاص با یک دیگر فرق دارد. به عنوان نمونه کسی که در دنیا عبدالله بوده و بندگی خدا را می کرده است، با الله مواجه می شود و در بهشت ذوالاکرام قرار می گیرد؛ اما کسی که طغیانگر بوده، با خدای ذو الجلال مواجه شده و خدای منتقم را ملاقات می کند که غضب او در شعله های آتش دوزخ خودنمایی می کند. شعله هایی که برخاسته از ملکات بد و زشت خود اوست؛ و در حقیقت خاستگاه آن شعله های دوزخ، همان ملکات زشت نفسانی است که در دنیا در نفس خویش ایجاد کرده؛ چنان که خاستگاه بهشت هر کسی که سازه اوست، همان ملکات نیک نفسانی است که در دنیا برای خود ایجاد نموده است.
به سخن دیگر، هر کسی مهمان سفره ملکات نیک و بد خویش است که در دنیا برای خویش ایجاد کرده است؛ یعنی نفس اخروی هر کسی همان ملکات و سازه های اخروی هر کسی از بهشت و دوزخ نیز بر اساس همان ملکات نفسانی است. همه بهشت و دوزخ هر کسی همان خود او و ملکات نفسانی اوست و چیزی از بیرون بر آن تحمیل نمی شود.
پس اگر شخصی در بهشت قرار گیرد، با چیزهایی زیست می کند که در دنیا برای خویش به عنوان ملکات با ایمان و اعمال صالح کسب کرده و مقوم ذات و هویت اخروی خویش ساخته است. از آن جایی که عمل هر کسی برخاسته از شاکله اوست(اسراء، آیه ۸۴)، بهشت هر کسی نیز همان شاکله او خواهد بود؛ زیرا بهشت عمل اخروی هر کسی و شاکله ای است مجموعه ای ملکات و مقومات کسب شده در دنیا است. انسان هر عملی را در دنیا انجام دهد، بذری از نیکی و بدی در خود می کارد. این بذر با تکرار عمل جوانه زده و به درختی تنومند به نام شجره طیبه یا شجره خبیثه تبدیل می شود که ملکات و مقومات نفسانی اوست. میوه هایی که هر درختی می دهد بسته به بذر اعمال متفاوت خواهد بود. در آیات و روایات آمده است که هر یک از اعمال که در قالب احکام خمسه و پنج گانه واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح بیان شده ، خاصیت خاص خودش را دارد. انجام هر کاری به معنای کشت بذری در سرزمین وجود شخص است که شاکله او را شکل می دهد و شخصیت او را می سازد. وقتی انسان نماز، روزه، حج، جهاد، زکات، خمس و دیگر اعمال مثبت را در دنیا انجام می دهد، حقیقتی را در وجودش می سازد و ملکاتی را می پروراند. این ملکات به او در بهشت اجازه می دهد که تنوع و تعدد بسیاری را داشته باشد. کسی که برخی از اعمال عبادی را در دنیا ترک می کند، به همان میزان در بهشت محدود خواهد بود؛ زیرا بذری را نپاشیده و درختی را نپرورانیده است تا به عنوان ملکات و مقومات نفس او باشد. از آن جایی که «گندم از گندم بروید جو ز جو» وقتی گندمی کشت نشده باشد، در آخرت از آن نخواهد داشت. انسان در مزرعه و کشتزار دنیا هر چه اعمال عبادی متنوع و از نظر تکرار بیشتر داشته باشد، ملکات بیشتری خواهد داشت و از آن ملکات در بهشت سازی خویش استفاده می کند.
از این روست که بهشت مقربان از نظر کمیت و کیفیت برترین بهشت از هشت بهشت است تا جایی که آنان به سبب نوعی تجرد به درجه ای رسیده اند که می توان گفت که آنان شبه رُوح مجرد هستند و نفس ایشان به درجه ای رسیده که «رَوح و ریحان و جنت النعیم»(واقعه، آیات ۸۸ و ۸۹) یعنی خود آنان رَوح و ریحان و بهشت نعیم الهی هستند، نه این که برای آنان این از بیرون باشد، بلکه خودشان این امور هستند؛ زیرا بهشت آنان در درجه عالی است؛ زیرا آنان وجه ذوالجلال و الاکرام (رحمن، آیه ۷۸) شده و در این مقام به عنوان مظهر آن قرار می گیرند و به خلق می پردازند.
از نظر قرآن، اصحاب یمین و ابرار که در درجه پایین تر قرار می گیرند، با محدودیتی از نظر کمیت و کیفیت در سازه های بهشتی مواجه هستند؛ زیرا آنان سازه ای که دارند، برخاسته از همان ملکات ایشان است. اینان چون نتوانسته اند در تمامیت وجه الله باشند، چنان که مقربان وجه الله شده اند، ناچار در محدودیت در سازه های بهشتی خویش مواجه هستند و بهشت آنان از نظر کمیت و کیفیت بسیار پایین تر از سطح مقربان است.(مطففین، ۱۸ تا ۲۸؛ واقعه، آیات ۱۰ تا ۴۰) در این آیات و هم چنین آیات سوره الرحمن و سوره های دیگر، تفاوت بهشت ها به خوبی بیان شده است؛ زیرا این تفاوت ها براساس ملکات نفسانی شخص است که در دنیا آن را کسب کرده است.
به نظر می رسد که کسی که همه شرایط بندگی را به تمامیت انجام داده و در قالب شریعت آن را به جا آورده و ملکات نیک را در تمامیت آن در خود ایجاد کرده است، در وضعیت تمامیتی قرار می گیرد که بهشت او برترین از هر نظر خواهد بود.
البته باید توجه داشت که در هیچ بهشتی از بهشت های اشخاص، هیچ تزاحمی نخواهد بود؛ زیرا همه سازه های خود آن شخص است. از این رو، هر چیزی در بهشت هر کسی با هماهنگی و همراهی تمام با بهشت ساز است. این گونه است که هر چیزی در بهشت هر شخصی به سبب بهره مندی از حیات و شعور در سطح بهشت ساز، هم چون فرشتگانی هستند که مطیع محض بهشت ساز بوده و هم چون اعضا و جوارح از نفس او اطاعت می کنند و آگاهانه هر چه را انجام می دهند و می خواهند که مشیت و اراده خالق آنان است.
از نظر قرآن، حالات دوزخیان نیز بسته به ملکات نفسانی زشتی است که ایشان در دنیا کسب کرده اند. از این روست که دوزخ های دوزخیان که هفت دوزخ کلی گفته شده، با هم متفاوت است؛ زیرا هر کسی در دوزخی قرار می گیرد که خودش با ملکات خویش ساخته است. در حقیقت هر کسی در دوزخ ملکات و مقومات نفس خویش است که با اعمال زشت در دنیا برای خود ساخته است. انسان با آورده های بد و نیک خویش به عالم آخرت، بهشت و دوزخ خود را می سازد. بنابراین، چیزی از بیرون بر آنان تحمیل نمی شود. پس هر دوزخی در گرفتار همان سازه اخروی خویش است که خاستگاه آن ملکات نفسانی اوست. اگر دروغ، بد گویی، دشنام، آتش خواری، آتش سازی و دیگر اعمال چنان تکرار شود که ملکه و مقوم شخص شود، خروجی عمل آن شخص نیز از همین ملکات است که شاکله او شده است. این گونه است که شخص از درون می سوزد و شعله های آتش از درون شخصیت او زبانه می کشد.(همزه، آیات ۱ تا ۹)
احوالات انسان در هنگام احتضار و رجعت
آن چه بیان شد، درباره احوالات شخص پس از رجعت به عالم برزخ یا آخرت است. از نظر قرآن، همان طوری که مواجه انسان در بهشت با ملکات نفسانی نیک و بد و آثار آن است، هم چنین هنگام مرگ و احتضار آن که مقدمات رجعت فراهم می آید، شخص با اموری مواجه می شود که مربوط و مرتبط به اعمال اوست.
پس کسی که با در طول عمر خویش در دنیا با نیکی و خوبی زندگی کرده و بدان خو کرده است، هنگام مرگ و سکرات و غمرات آن، همین امور را می بیند؛ زیرا مواجه نخست انسان در آن هنگام، با سازه های خویش است که ملکات نفسانی او شکل داده است. از همین روست که انسان مومن، با آفریده هایی مواجه می شود که آفریده های ملکات نفس اوست. این که جوانانی نیکو صورت و سیرت به استقبال او می آیند که اعمال عبادی او از جمله نماز و زکات و ولایت است، شخص تنها با سازه های ملکات خویش مواجه شده است.
برخلاف مومنان ، کافران هنگام مرگ نیز با ملکات خویش مواجه می شوند. کسانی که با شیاطین بوده اند و آنان را قرین خویش ساخته اند، با همان شیاطین مواجه می شوند که سیرت و صورت آنان وحشت زا است به طوری که شخص از آن چنان وحشت می کند که می خواهد از آن ها بگریزد و از دست آنها خلاص شود و فاصله مشرقین برای آنان ایجاد شود؛ اما چنین چیزی شدنی نیست؛ زیرا نمی توان از ملکات نفسانی بد و زشت خویش رها شود که شاکله شخصیت او شده است. هر جا برود همین ملکات نفسانی اوست که با او همراه است؛ زیرا انسان چیزی جز ملکات نفسانی خودش نیست که شاکله او را شکل می دهد.
از نظر قرآن، مومنان چون با ملکات نیک سازه های نیک دارند، مورد استقبال همان اعمال خویش مواجه می شوند که در عالم برزخ تمثل و در عالم قیامت تجسم قیامتی می یابد. این گونه است با سرور تمام خواهان رجعت به سوی اصل خویش می شوند تا با خدای ذوالجلال و الاکرام مواجه شوند و از در مقام خلافت الهی در مظهریت ربوبیت بهشت ساز باشند.
اما کافران از همان زمان احتضار وقتی پرده ها کنار و کشف الغطاء می شود، ملکات زشت نفسانی خویش را می بینند و آثار آن را در به یقین شهود می کنند؛ زیرا اگر در گام اول علم الیقین داشته و در وهله دوم عین الیقین داشته، اینک در مرحله سوم، به حق الیقین رسیده اند و شعله های ملکات زشت نفسانی خویش را می بینند که از درون شعله ور شده است.(تکاثر، آیات ۵ تا ۷؛ واقعه، آیه ۹۵؛ معارج، آیه ۵۱)
در حالت احتضار و مرگ که مقام یقین شهودی با دیدگان قلب پس از کشف الغطاء است، کافران با شیطانی را در برابر خویش می یابند که عمری تحت ولایت طاغوتی او بوده و از ولایت الله خارج بوده اند. اینک شیطان سیخونک ها و همزات خویش را در آورده و آنان را وادار می سازد تا هم چنان بر کفر باقی بمانند؛ زیرا وقتی کافران حقیقت را در می یابند می خواهند ایمان بیاورند، ولی شیطان با سیخونک ها و همزات خویش که ریشه در همان اعمال زشت کافران دارد، به جان آنان می افتد تا ایمان نیاورند. اینان نیز تحت فشار همان همزات و سیخونک های شیطان در حالت احتضار که حقیقت بر ایشان آشکار شده، کفر خویش را ادامه می دهند. در این حالت دو فشار بر ایشان تحمیل می شود، یکی فشاری است که به سبب دریافت حقیقت بر آنان آشکار شده است و در می یابند که باید به دوزخ ملکات نفسانی خویش بروند که سعادتی در آن نیست، بلکه عین شقاوت ابدی است. آنان ناچار به رجعت هستند به آخرت هستند، زیرا اجل آنان فرا رسیده و پیمانه آنان پر شده است. در این جا آنان درگاه دوزخ را می بییند که ورود به آن درگاه به معنای درگذشت و مرگ است که راهی برای بازگشت نیست. فشار رجعت به سوی خدا در وجه جلال آنان را به هراس می افکند ولی چاره ای از آن نمی بینند. این جا خواهان توبه و بازگشت و رجعت به دنیا برای اصلاح امر خویش می شوند. از سوی دیگر فشاری که همزات و سیخونک های شیطان نیز آنان را در تنگنا قرار می دهد.
از نظر قرآن، کافران وقتی با شرایط سخت احتضار مواجه می شوند، حاضر نیستند تا از درگاه بگذرند و این گونه مرگ را بپذیرند. از این روست که مقاومت می کنند تا نمیرند و نفس را به گیرندگان آن ندهند. اما فرشتگان مرگ که برای توفی و گرفتن نفس به تمام کمال آمده اند، ناچارند نفس ایشان را بگیرند و آنان را از درگاه مرگ عبور دهند؛ چرا که سرنوشت و مشیت و مقدرات الهی به این است و چاره ای نیست تا از آن بگریزند. این گونه است که حالت سخت احتضار برای آنان دست می دهد. در این جا فرشتگان الهی که بازتاب وجه جلالی است که شخص به سبب اعمال زشت کسب کرده، او را با ضرباتی از تن بیرون می کشند. فرشتگان مرگ، بر صورت و پشت گردن آنان می کوبند تا نفس خویش را تسلیم کند. این گونه است که به جان کندنی، جان می دهند و نفس را تسلیم فرشتگان مرگ می کنند.(محمد، آیات ۲۵ تا ۲۸)
خدا در قرآن بیان می کند که همزات و سیخونک های شیطان در هنگامه احتضار بسیار سخت است؛ زیرا وقتی شیطان در هنگامه احتضار حاضر می شود و انسان صورت مثالی شیطان را می بیند، وحشت زده می شود. این حالت برای همگان است. البته مومنان در درجات عالی از این حالت در امان هستند؛ زیرا در طور عمر خویش کاری نکرده اند تا ابلیس و شیاطین امکان نفوذ و حضور داشته باشند. شیاطین طواف گر نتوانسته اند به آنان نزدیک شوند، زیرا هر گاه نزدیک شدند، با معاذ الله خود را از شرور آنان در امان نگه داشته اند. اما دیگران به ویژه کافران تحت ولایت بودند، امروز با شیاطین مواجه می شوند که با سیخونک ها و همزات خویش اجازه نمی دهند که انسان بر اساس حقیقت بمیرد. خدا در قرآن می فرماید انسان می بایست در این حالت به خدا پناه برد؛ زیرا شیاطین برای آخرین تلاش خویش حاضر می شوند تا انسان در حالت کفر از دنیا برود. این جاست که معاذالله کاربرد دارد و تلقین کردن به میت نیز موجب می شود تا تحت فشار کفر نگوید و کفر نگراید.
از نظر قرآن، همگان می بایست با کارهای نیک کارهای بد را دفع کنند و هماره از خدا بخواهند تا ایشان را به ویژه در هنگام احتضار از همزات شیطان هنگامی که در آن زمان حضور می یابد، در امان نگه دارد و با ایشان از دنیا برود.(مومنون، آیات ۹۶ تا ۱۰۰)
به هر حال، از نظر قرآن، همان طوری که حالات انسان در آخرت بسته به ملکات نفسانی او دارد که در دنیا با ایمان و اعمال خویش کسب کرده است، هم چنین حالات انسان در هنگام احتضار بسته به ملکات نفسانی متفاوت است و همگان با یک نوع مرگ از دنیا نمی روند و این گونه نیست که مرگ برای همگان زیبا و خوشایند باشد، بلکه برای کافران چنان سخت است که حاضر به جان دادن نیستند و این فرشتگان مرگ هستند که با ضربات سنگین جان را از تن ایشان بیرون کشیده و تن را بی جاندار می کنند و اجازه بقا در دنیا را به آنان نمی دهند؛ اما مرگ برای مومنان آسان و شیرین و خوشایند هم چون بوییدن گلی خوشبو و ریحان است؛ زیرا آنان به اصلی رجعت و بازگشت می کنند که آنان را در مقام وجه الله قرار می دهد و در مقعد صدق و جایگاه صدق و راستی برابر شاهی مقتدر می نشاند و بر آن جایگاه ایشان را جا می دهد.(قمر، آیه ۵۵)
