ماه رمضان كارگاه عملي خودسازي

ماه رمضان ماه عظيم خداوند است. شرايط اين ماه به گونه اي است كه انسان مي تواند با كمترين دل مشغولي و فشارهاي بيروني، به خودسازي و تزكيه نفس بپردازد؛ چرا كه شياطين دراين ماه در زنجيرند و انسان مي تواند با حرام كردن مباحات بر خود، تمرين تسلط بر نفس و مهار و كنترل آن نمايد و تقوا را تمرين كند و شرايط را براي ورود به جهان متقين فراهم آورد كه كمترين بهره هاي آن در دنيا، نزول بركات مادي و معنوي بر اوست؛ به گونه اي كه علم به محضر او مي آيد و اهل شهود وبصيرت مي شود و حقايق خود را بر وي آشكار مي سازد.

نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي وحياني اسلام و قرآن، گوشه اي از عظمت ماه رمضان و كرامت و شرافت آن را بيان كرده است.

ماه رمضان، ماه شرافت وكرامت و عظمت

شكي نيست كه انسان در جهان مادي و دنيايي، اسير زمان است. زمان هرچند كه از نظر فلاسفه و فيزيكدانان با تفاوت هايي، يكي از ابعاد ماده است و به يك معنا امر نسبي نيز تلقي مي شود اما بايد توجه داشت كه براساس آموزه هاي اسلامي، هر زماني از زمان ديگر تفاوت هايي دارد كه نمي توان به سادگي از آنها چشم پوشي كرد.

همانگونه كه حقيقت وجود، يكي است و نور آن، هنگامي كه برهستي مي تابد تفاوتي نمي كند، اما با توجه به تفاوت قابليت گيرنده ها و مظاهر وجودي، تفاوت هايي در حقايق هستي پديد مي آيد. هر پنجره اي از پنجره هاي مظاهر اسمايي و صفاتي، جلوه اي دارد كه موجب تفاوت شده است. حقيقت يكتا و يگانه زمان نيز چنين حالتي دارد. از اين رو ميان ساعت هاي شبانه روز تفاوت هست و تأثيرات متفاوتي به جا مي گذارد. روز براي كار و تلاش و شب براي استراحت و آرامش و خواب است. (فرقان، آيه 47؛ نباء آيه 9) پس هريك از اين زمان ها نوعي تفاوت و مقتضياتي را دارد.
در ميان ماه هاي دوازده گانه قمري (توبه، آيه 36) نيز هريك از ماه ها مقتضياتي دارد. لذا برخي از آنها به عنوان ماه هاي حرام معرفي شده است. (همان)

ماه رمضان نيز ويژگي و اقتضاي خاصي دارد. از اين رو تعظيم داشته شده و براي آن كرامت و شرافتي است كه براي ماه هاي ديگر سال نيست. در دعاي ماثور يا علي ياعظيم ويژه ماه رمضان آمده است: و هذا شهر عظمته و كرمته وشرفته و فضلته علي الشهور و هوالشهر الذي فرضت صيامه علي و هو شهر رمضان الذي انزلت فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي والفرقان و جعلت فيه ليله القدر و جعلتها خيرا من الف شهر؛ اين ماهي است كه آن را بزرگ و گرامي داشته و او را شرافت و برتري داده اي بر ماههاي ديگر و اين ماهي است كه روزه آن را بر من واجب كردي و اين ماه رمضان است، همان ماهي كه قرآن را در آن فرو فرستادي، آن قرآني كه راهنماي مردم و نشانه هاي روشني از هدايت و جداساختن (ميان حق و باطل) است و قراردادي در اين ماه شب قدر را و آن را بهتر از هزار ماه كردي. (مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، اعمال مشتركه ماه رمضان، دعا عقب نمازهاي فريضه) رسول خدا(ص) درباره فضيلت ماه رمضان فرموده است: ان ابواب السماء تفتح في اول ليله من شهر رمضان و لاتغلق الي اخر ليله منه؛ درهاي آسمان در اولين شب ماه رمضان گشوده مي شود و تا آخرين شب آن بسته نخواهد شد. (بحار الانوار، ج93، ص344)

پيامبر همچنين درباره نقش اين ماه در خودسازي و تزكيه نفس فرموده اند: شهر رمضان شهر الله عزوجل و هو شهر يضاعف الله فيه الحسنات و يمحو فيه السيئات و هو شهر البركه ؛ ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهي است كه خداوند در آن، حسنات را مي افزايد و گناهان را پاك مي كند و آن ماه بركت است. (بحارالأنوار، ج96، ص340، ح5)

ويژگي هاي انحصاري ماه رمضان

در آيات و روايات ويژگي هاي بسياري براي ماه رمضان بيان شده است كه از آن جمله مي توان به نزول قرآن در اين ماه به شكل دفعي و انزالي بر قلب پيامبر(ص) اشاره كرد. (دخان، آيه3) از اين رو از ماه رمضان به ماه قرآن و بهار آن ياد مي شود. امام محمد باقر(ع) در اين باره مي فرمايد: لكل شيء ربيع و ربيع القرآن شهر رمضان؛ هرچيز بهاري دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. (اصول كافي، ج2، «كتاب فضل القرآن» «باب نوادر» حديث9 و 10) در اين راستا در روايات درباره ختم قرآن در اين ماه تأكيد شده و مثلاً امام رضا(ع) در اين باره فرمودند: من قرا في شهر رمضان ايه من كتاب الله كان كمن ختم القرآن في غيره من الشهور؛ هركس در ماه رمضان يك آيه از كتاب خدا را قرائت كند مثل اين است كه در ماه هاي ديگر تمام قرآن را بخواند. (بحارالانوار ج93، ص346)

از ديگر ويژگي هاي اين ماه آن است كه ماه رمضان، ماه خداوند است. امام علي(ع) فرموده است: شهر رمضان شهر الله و شعبان شهر رسول الله و رجب شهري؛ رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. (وسائل الشيعه، ج7 ص266، ح32)

ماه رمضان ماه رحمت است. رسول خدا(ص) درباره اين خصوصيت ماه رمضان فرمودند: هو شهر اوله رحمه و اوسطه مغفره و آخره عتق من النار؛ رمضان ماهي است كه ابتدايش رحمت است و ميانه اش مغفرت و پايانش آزادي از آتش جهنم. (بحارالانوار، ج93، ص342)

براي ماه رمضان ويژگي هاي انحصاري چون وجوب روزه است. (بقره، آيات183تا 185) خداوند در آيه 581 سوره بقره در بيان اهميت و ويژگي هاي انحصاري اين ماه مي فرمايد: ماه رمضان ماهي است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، كتابي كه مردم را راهبر و متضمن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسي كه بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادي از روزهاي ديگر را روزه بدارد. خدا براي شما آساني مي خواهد و براي شما دشواري نمي خواهد تا شماره مقرر را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه رهنمون تان كرده است به بزرگي بستاييد، باشد كه شكرگزاري كنيد.

روزه خواري در ماه رمضان به معناي خروج روح ايمان از روزه خوار دانسته شده و به شدت از روزه خواري در اين ماه منع شده است. امام صادق(ع) در اين باره مي فرمايد: من افطر يوما من شهر رمضان خرج روح الايمان منه؛ هر كس يك روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد- روح ايمان از او جدا مي شود. (وسائل الشيعه، ج7 ص181، ح4و5؛ من لا يحضره الفقيه ج2 ص73، ح9)

از ديگر ويژگي هاي انحصاري اين ماه مي بايست به شب سرنوشت ساز قدر اشاره كرد. خداوند در سوره قدر به اين مسئله توجه داده و در آيه 3 سوره دخان از آن به شب مبارك ياد نموده است. امام صادق(ع) نيز در اين باره مي فرمايد: راس السنه ليله القدر يكتب فيها مايكون من السنه الي السنه ؛ آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آينده نوشته مي شود. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 258 ح 8)

از امام صادق(ع) درباره علت برتري شب قدر سؤال شد: كيف تكون ليله القدر خيرا من الف شهر؟ قال: العمل الصالح فيها خير من العمل في الف شهر ليس فيها ليله القدر؛ چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت فرمود: كار نيك در آن شب از كار در هزار ماه كه در آنها شب قدر نباشد بهتر است. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 256، ح2)

آن حضرت(ع) از سه شب از ماه رمضان به عنوان شب هاي بسيار مبارك ياد مي كند؛ چرا كه تقدير اعمال در آنها انجام مي گيرد تا اينگونه بر عظمت و شرافت و كرامت ماه رمضان تأكيد ورزد. آن حضرت درباره تفاوت شب هاي سه گانه كه مستحب است در آن شب ها احيا گرفته و شب زنده داري شود فرموده است: التقدير في ليله تسعه عشر و الابرام في ليله احدي و عشرين و الامضاء في ليله ثلاث و عشرين؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام مي گيرد و تصويب آن در شب بيست و يكم و تنفيذ آن در شب بيست و سوم. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 259)

فضيل بن يسار درباره سنت و سيره عملي امام باقر(ع) به شب زنده داري و احياي اين شب ها از سوي آن بزرگوار اشاره داشته و مي گويد: كان ابوجعفر اذا كان ليله احدي و عشرين و ليله ثلاث و عشرين اخذ في الدعا حتي يزول الليل فاذا زال الليل صلي؛ امام باقر(ع) در شب بيست و يكم و بيست و سوم ماه رمضان مشغول دعا مي شد تا شب به سر آيد و آنگاه كه شب به پايان مي رسيد نماز صبح را مي خواند. (وسائل الشيعه، ج 7، ص 260، ح 4)

از ديگر ويژگي هاي انحصاري اين ماه زكات فطره است كه تنها در اين ماه واجب مي شود. امام صادق(ع) درباره اين ويژگي انحصاري ماه رمضان فرموده است: ان من تمام الصوم اعطاء الزكاه يعني الفطره كما ان الصلوه علي النبي(ص) من تمام الصلوه ؛ تكميل روزه به پرداخت زكاه يعني فطره است، همچنان كه صلوات بر پيامبر كمال نماز است. (وسائل الشيعه، ج 6 ص 221، ح 5)

ديگر ويژگي انحصاري اين ماه اين است كه ماه كارگاه عملي تقواست. انسان در اين ماه مي تواند با خيالي آسوده به خودسازي بپردازد؛ چرا كه شياطين در بند هستند و انسان مي تواند با مبارزه با هواهاي نفساني خود را براي رسيدن به ملكه تقوا آماده كند به گونه اي كه ديگر به اجتناب از مباحات عادت كرده است پس به سادگي مي تواند از محرمات و مكروهات نيز اجتناب ورزد. (بقره، آيه 183)
امام صادق(ع) فرمود: «ان أبواب السماء تفتح في رمضان، و تصفد الشياطين، و تقبل أعمال المؤمنين، نعم الشهر رمضان؛ در ماه رمضان، درهاي آسمان گشوده مي شوند، شياطين به بند كشيده مي شوند و اعمال مؤمنان پذيرفته مي شود. رمضان، خوب ماهي است! (كافي، ج 4، ص 157، ح 2)
با توجه به اين ويژگي و خصوصيات ديگر ماه رمضان است كه رسول خدا(ص) در اهميت اين ماه فرمود: لو يعلم العبد ما في رمضان لود ان يكون رمضان السنه ؛ اگر بنده «خدا» مي دانست كه در ماه رمضان چيست [چه بركتي وجود دارد] دوست مي داشت كه تمام سال، رمضان باشد. (بحار الانوار، ج 93، ص 346)

تعظيم و تكريم ماه رمضان با خودسازي

با نگاهي به آيات و روايات دانسته مي شود كه همه اين مطالب از آن رو بيان شده كه انسان در مسير درست و راست آفرينش قرار گيرد و در مقام خلافت الهي، مسئوليت خود را در قبال خود و ديگران به درستي انجام دهد. بنابراين، همه آموزه هاي وحياني قرآن براي اين است كه انسان متاله (رباني) شود. از اين رو خودسازي و تزكيه نفس براي گام برداشتن در مسير خدايي شدن اهميت مي يابد.
آموزه هاي دستوري كه براي ماه رمضان بيان شده اين امكان را فراهم مي آورد كه مؤمنان با عمل به آن ها خود را در مسير تقوا قرار دهند و ملكه تقوا را در كارگاه عملي روزه و ماه رمضان به ويژه با قرائت قرآن، پرهيز از مباحات و محرمات و مكروهات، انجام واجبات و اعمال صالح و احسان، شب زنده داري و احياء و تهجد شبانه خصوصاً در سحرگاهان و مانند آن به دست آورند.

شكي نيست كه شياطين جز توان وسوسه را ندارند و باتوجه به ويژگي نفس انساني، به درون مي خزند و در گوش جان او زمزمه تمرد و عصيان سر مي دهند. (ابراهيم، آيه 22) لذا بر ما لازم است كه اجازه ندهيم تا در گوش جان ما زمزمه عصيان كنند.

مشكل انسان اين است كه نفس او به سبب حضور در دنياي مادي و گرايش به نياهاي مادي، زمينه فجور را داراست و الهامات تقوايي را گوش نمي دهد. (شمس، آيات 7 تا 9) پس اگر بتواند خود را مديريت كند، وسوسه هاي شياطين كمتري تاثير را خواهد گذاشت.

شياطين از امور مباح و افزايش فجوري و افراطي در آن مي كوشند تا بر انسان مسلط شوند. از اين رو پرخوري دري به سوي شياطين مي گشايد همچنان كه افزايش فعاليت هاي جنسي به سبب پرخوري است كه زمينه تسلط را فراهم مي آورد.پس با گرسنگي و كم خوري مي توان اين فرصت را از شياطين گرفت.
در همين زمينه در آيات و روايات بر مديريت تغذيه تاكيد شده و از پرخوري برحذر داشته شده است. پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: ان الشيطان ليجري من ابن آدم مجري الدم فضيّقوا مجاريه بالجوع؛ شيطان در انسان جاري مي شود، همچون جريان خون. پس با گرسنگي، مجاري او را تنگ كنيد (بحارالانوار، ج 70، ص 42؛ احياء علوم الدين، ج 1، ص 347؛ المحجه البيضاء، ج 5، ص 148، عوالي اللئالي، ج 1، ص 372، ح 79 و ص 523، ح 66)

امير مؤمنان(ع) نيز اين راهكار را مورد توجه و تاكيد قرار داده و مي فرمايد: نعم العون علي أسر النفس و كسر عادتها التجوع؛ گرسنگي، چه خوب ياوري براي اسير كردن نفس و شكستن عادت آن است! (عيون الحكم و المواعظ؛ 494، غررالحكم، 9942)

شكي نيست كه مجاهدت نفس كه از آن به جهاد اكبر در كنار جهاد كبير علمي و جهاد اصغر مالي و جاني ياد مي شود، با مبارزه با مباحات و خواسته هاي طبيعي نفس به شكل كنترل شده امكان پذير است. پيامبر خدا(ص) در اين باره فرمود: جاهدوا أنفسكم بالجوع و العطش، فان الاجر في ذلك كأجر المجاهد في سبيل الله؛ به وسيله گرسنگي و تشنگي، با نفس خويش جهاد كنيد؛ چرا كه پاداش آن، مثل پاداش جهادكننده در راه خداست. (احياء علوم الدين، ج 1، ص 347؛ المحجه البيضاء، ج 5، ص 148)
آن حضرت(ص) به اموري براي مهار نفس و خواسته هاي آن اشاره داشته و فرموده است: أحيوا قلوبكم بقله الضحك و قله الشبع و طهرواها بالجوع تصفو [تصف] و ترق؛ دل هاي خود را با كم خنديدن و كم خوردن، زنده كنيد و آن را با گرسنگي، پاك سازيد تا صاف و رقيق شود. (احياء علوم الدين، ج 3، ص 129؛ المحجه البيضاء، ج 5، ص 154)

تاثير محاسبه نفس

در همين رابطه محاسبه نفس مي تواند بسيار كمك كند؛ زيرا انسان هر عمل خويش را در ميزان و ترازوي الهي قرار مي دهد و با وجدان و عقل خويش بر مصادر وحياني عرضه مي دارد و اعمال را پيش از آنكه در قيامت سنجيده شود خود در دنيا مي سنجد. امام رضا(ع) مي فرمايد: من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر؛ آن كسي كه نفسش را محاسبه كند، سود برده است و آن كسي كه از محاسبه نفس غافل بماند، زيان ديده است. (بحارالانوار، ج78، ص 352، ح9)

كمترين اثر محاسبه نفس اين است كه انسان به عيوب خود آگاه شده و كمتر به خرده گيري از ديگران مشغول مي شود و از غفلت بيرون مي آيد و شايد گام در راه خودسازي و برطرف كردن عيوب خويش بردارد. امام علي(ع) به اين تاثير محاسبه نفس اشاره داشته و مي فرمايد: من حاسب نفسه وقف علي عيوبه؛ هر كس به حساب نفس خود رسيدگي كند به عيب هايش آگاه شود.(شرح غررالحكم، ج5، ص 299)

پيامبر خدا(ص) به نقش محاسبه نفس در پرهيزكاري و دست يابي به تقوا اشاره داشته و مي فرمايد: لايكون الرجل من المتقين حتي يحاسب نفسه اشد من محاسبه الشريك شريكه؛ آدمي از پرهيزگاران نمي شود مگر اينكه حسابرسي او از نفسش سخت تر از حساب كشيدن او از شريكش باشد. (وسايل الشيعه، ج16، ص 96)

اگر كسي محاسبه كند و با آگاهي از نقاط ضعف و عيوب خويش بخواهد به خودسازي و بازسازي خود بپردازد، خوشبختي را براي خود تضمين كرده است. امام علي(ع) مي فرمايد: من حاسب نفسه سعد؛ هر كه نفس خود را محاسبه كند، خوشبخت شود. (غررالحكم، ح 7887- منتخب ميزان الحكمه ، ص 272)
از ديگر روش هاي رسيدن به حقيقت ماه رمضان و تعظيم و تكريم آن مي توان به شب زنده داري و تاثيرآن در خودسازي و دست يابي به تقوا اشاره كرد.

امام هادي(ع) درباره اثر شب زنده داري مي فرمايد: السهر الذ للمنام و الجوع يزيد في طيب الطعام؛ شب زنده داري، خواب را شيرين تر و گرسنگي، غذا را لذت بخش تر مي كند. (تنبيه الخواطر، ص 141، ح18)
البته برخي از ماه ها و فصول سال براي شب زنده داري مناسب تر است. مثلا رسول خدا(ص) درباره زمستان مي فرمايد كه آن، بهار شب زنده داري است. ايشان فرموده است: الشتاء ربيع المومن يطول فيه ليله فيستعين به علي قيامه و يقصر فيه نهاره فيستعين به علي صيامه؛ زمستان، بهار مومن است از شبهاي طولاني اش براي شب زنده داري و از روزهاي كوتاهش براي روزه داري بهره مي گيرد. (وسائل الشيعه، ج7 ص 302، ح3)

تهجد شبانه و خواندن نماز شب وتفكر در آيات خلقت (اسراء، آيه 78؛ آل عمران، آيات 190 و 191؛ مزمل، آيات 3 و 20) مسيري است كه انسان را به سوي تقوا سوق مي دهد و شب هاي ماه رمضان كه ماه قرآن و دعا و نيايش است بهترين شرايط را براي اين امور فراهم كرده است. به هر حال ماه رمضان ماه بي بديل و بي نظيري براي خودسازي و تزكيه نفس است كه مي بايست به آن توجه داشت تا در حسرت آن در روز حسرت انگشت ندامت به دندان نگزيد.