مانعان از راه خدا از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

اصطلاح قرآنی«سبیل الله» و «در راه خدا» به معنای هر چیزی است که مورد رضایت خدا باشد. بنابراین وقتی سخن از مانعان راه خدا به میان می آید، مراد هر کسی است که اجازه نمی دهد تا کار مورد رضایت خدا انجام شود. از آن جایی که رضایت خدا در بسیاری از مصادیق آن، همان کارهای نیک و صالح است که همگان از آن بهره مند می شوند، می توان دریافت که مانعان از راه خدا، مانعان از کارهای نیک و خیر هستند. پرسش این است چرا برخی حاضر نیستند تا کارهای نیک و عام المنفعه مطابق مصالح عمومی مردم انجام گیرد و در برابر کارهای خیر و نیک سنگ اندازی و مانع تراشی می کنند؟

عوامل سنگ اندازی و مانع تراشی

سبیل الله و راه خدا، راهى است که خداوند براى بندگان خود تعیین کرده تا مطابق آنچه دستور داده و دعوت نموده آن را بپیمایند(التّبیان، شیخ طوسی، ج 2، ص 143.)؛ اما به گفته برخى این اصطلاح قرآنی سبیل الله در حقیقت هر چیزى است که به رضاى خدا منتهى شود.( المیزان، طباطبایی، ج 2، ص 385) بنابراین، هر کاری که در آن رضایت الهی فراهم باشد، کاری در راه خدا و فی سبیل الله است.

بسیاری از کارهای عام المنفعه که به صلاح و مصحلت عمومی انجام می شود از مصادیق «فی سبیل الله» است؛ زیرا رضایت خدا در این امور است و خدا اصولا دین اسلام را برای تامین انسانی آفریده که دارنده محاسن و مکارم اخلاقی باشد و قوامین بالقسط و عدالت و احسان و اکرام در وی نهادینه شده و مظهر وجه الله و ذو الجلال و الاکرام شود.(حدید، آیه 25؛ مائده، آیه 8؛ نساء، آیه 138؛ بقره، آیه 237)

از نظر قرآن مومنان اهل کارهای خیر و نیک از جمله انفاقات و صدقات مالی به دیگران هستند و بر خود فرض و واجب می دانند تا از هر درآمدی بخشی را به سائلان و محرومان بدهند(معارج، آیات 24 تا 26)؛ در حالی که دیگران نه تنها این گونه نیستند، بلکه مانع خیر هستند و نه تنها خود خیررسانی ندارند، بلکه حتی مانع خیر رسانی دیگران می شوند: وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا؛ و چون خيرى به او رسد، مانع می شود و بخل می ورزد.(معارج، آیه ۲۱)

اصولا از نظر قرآن، کسانی که به جای ایثار آخرت به دنبال ایثار دنیا هستند و در هر امری دنیا را مقدم بر آخرت می کنند(نازعات، آیه 38)، انسان هایی هستند که در فکر جمع آوری مال و ثروت به هر شکل و شیوه ای بوده و تکاثر در اموال را اصل می دانند و سرگرم گردآوری و شمارش گری ثروت و میزان کمیت آن هستند(تکاثر، آیات 1 و 2) و چنان در جمع آوری و انباشت مال و ثروت حرص می زنند و آزمند هستند که اصولا انفاق و بخشش را نمی فهمند و هیچ گرایشی بدان ندارند.(معارج، آیات 18 تا 21)

خدا در آیات قرآنی به مومنان هشدار می دهد تا مواظب کسانی باشند که مدعی اسلام و ایمان هستند، ولی با کارهای خویش به گونه ای عمل می کنند که کارهای خیر و در راه خدا، بد جلوه داده شود. به عنوان نمونه اهل کتاب تلاش دارند تا راه خدا بد جلوه داده شود(آل عمران، آیه 99؛ هود، آیه 19) و با بدنمایی از راه خدا مردمان را از آن دور سازند. از همین روست که خدا اهل کتاب را به سبب این شیوه و رویه نفرین کرده و آنان را به عذاب شدید تهدید می کند.(اعراف، آیات 44 و 45؛ هود، آیات 18 و 19؛ ابراهیم، آیات 2 و 3)

امروز نیز در جامعه اسلامی بلکه جامعه جهانی کسانی هستند که با بد نمایی از راه خدا و خدمت رسانی در راه خدا تلاش می کنند تا مردم را از دین و کارهای نیک الهی بازدارند. رسانه های گوناگون از جمله ماهواره و شبکه های اجتماعی بخشی از این تلاش مستکبران را برای بدنمایی از راه خدا را تشکیل می دهد. هوشیاری مومنان می تواند ترفندهای دشمنان را با شکست مواجه سازد. برخی از مسلمانان نیز با رویه های نادرست در تحقق این بدنمایی از راه خدا و گریزان سازی مردم از این راه نقش اساسی دارد که می بایست نسبت به آنان هوشیار و بیدار بود و با رویه ها و رفتارهای زشت آنان مبارزه کرد.

به هر حال، بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، ترسیم کنندگان چهره اى ناپسند از راه خدا، در خطر گرفتارى به سرنوشتى شوم هستند و می بایست نسبت به خسران ابدی خویش آگاه شوند و از این رویه پرهیز و اجتناب کنند.(اعراف، آیه 86)از نظر قرآن، منکران آخرت(اعراف، آیه 45) و اهل فساد کسانی هستند که به دنبال بدنمایی راه خدا اقدام می کنند(اعراف، آیه 86) و این افراد می بایست بدانند که در روز قیامت از سوی امیرمومنان امام علی(ع) رسوا خواهند شد و آن حضرت ایشان را لعن و نفرین می کند(اعراف، آیات 44 و 45)؛ زیرا در روايات آمده است كه مقصود از «مؤذن» در آيه ياد شده، اميرمؤمنان على عليه السلام است. (مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 651)

کسانی که اقدام به بدنمایی راه خدا می کنند، گرفتار ضلالت و گمراهی کیفری خواهند شد و از هدایت های خاص الهی محروم می شوند.(ابراهیم، آیه 3؛ مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 464)

البته در آیات قرآنی به شکل جزیی تر به عوامل تاثیرگذار در ایجاد مانعیت در برابر راه خدا و فعالیت های ضد سبیل الله اشاره می شود. از جمله مهم ترین این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. استکبار: استکبار و انحراف، زمینه بازداشتن مردم، از راه خدا است؛ کسانی که مستکبر هستند نه تنها خود کاری برای خلق انجام نمی دهند، بلکه موانع جدی سر راه خدمت دیگران نیز ایجاد می کنند و اجازه نمی دهند تا دیگران در کارهای خیر و خوب وارد شوند که به مصلحت خودشان و دیگران است.(منافقون، آیه 5)
2. تزیین گری: تزیین و زیبا جلوه دادن بدکاریها، از جمله عوامل بازدارنده، از راه خدا است. کسانی که گرفتار شیطنت شیطان و ابلیس هستند، کارهای زشت و بد خویش را زیبا می یابند و نه تنها خود عامل بدکاری هستند، بلکه دیگران را نیز از کارهای خیر و نیک باز می دارند و سد سبیل الله می شوند.(عنکبوت، آیه 38)
3. ثروت: ثروتها و امکانات در دست افراد دنیاطلب هم چون فرعون و اطرافیانش، از عوامل گمراهى مردم از سبیل الله است؛ به طوری که آنان خود نه تنها اهل ضلالت هستند ، بلکه عامل اضلال دیگران می شوند و راه را بر کارهای نیک دیگران می بندند.(یونس، آیه 88)
4. حق ناپذیری: ناتوانى از شنیدن حق، موجب جلوگیرى از راه خدا است. برخی از افراد حق ناپذیر بلکه حق گریز هستند و راه را بر اهل حق و حق گرایان می بندند.(هود، آیات 19 و 20)
5. سوداگری با دین: برخی از مدعیان دین و دینداری، دین را ابزاری برای دنیا طلبی و سوداگری خویش قرار می دهند. از نظر قرآن، سوداگرى با آیات الهى، زمینه ساز بازداشتن مردم، از راه خدا است.(توبه، آیه 9)
6. ظلم و ستم: ظالمان و ستمگران از جمله کسانی هستند که راه خدا را سد می کنند و اجازه کارهای نیک به دیگران نیز نمی دهند؛ از نظر قرآن، بازداشتن مردم از پیوستن به راه خدا، از مصادیق ظلم است که بسیاری از مردم گرفتار آن هستند.(نساء، آیات 167 و 168)
7. کفر: کفر و بى ایمانى، سبب بازداشتن مردم، از راه خدا است. کافران به سبب بی اعتقادی نسبت به معاد نه تنها خود کاری نیک انجام دهند، بلکه مانع کارهای نیک دیگران می شوند.(نساء، آیه 167؛ محمد، آیه 1؛ منافقون، آیات 2 و 3)
8. کوردلی: دل های بی بصیرت و کور در شناخت حقایق گرفتار وارونگی و عدم درک درست هستند؛ همین نداشتن بصیرت و کوردلی خود مهم ترین عامل بازدارى انسان از راه خدا است.(هود، آیات 19 و 20)
9. نفاق: اهل نفاق بر خلاف ادعای مسلمانی هیچ اعتقادی به اسلام ندارند و در هر کاری تلاش می کنند تا دنیای خویش را آباد کنند. چنین افرادی نه تنها راه حق و سبیل الله را نمی پیمایند بلکه مانع دیگران نیز می شوند.(منافقون، آیه 2)

آثار مانعیت از راه خدا

کسانی مانع در راه خدا ایجاد می کنند، گرفتار اموری می شوند که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. عقوبت و کیفر الهی: خدا مانعان در راه خدا را تهدید به عقوبت های سخت در دنیا و آخرت کرده است. بنابراین، گمان نکنند با مانعیت خویش از بلا و گرفتاری رسته اند.(نساء، آیات 160 و 161؛ اعراف، آیات 44 و 45 و 86؛ انفال، ایات 36 و 47) خدا در آیات قرآنی بیان می کند که اعراض از راه خدا، سبب گرفتار شدن به عذاب دنیایى است (نحل، آیه 94) پس به طریق اولویت می بایست گفت مانعان راه خدا در شرایطی سخت تر و بدتر قرار خواهند گرفت و خدا عذابی سخت در دنیا و آخرت برای آنان فراهم می آورد. از مهم ترین عذاب های اخروی می توان به دوزخ و خلود در آن اشاره کرد.(نساء، ایات 167 تا 169) این عذاب دوزخ همراه با خواری و ذلت برای آنان است.(مجادله، آیات 16 و 17)
2. حبط عمل: اعمال نیک مانعان در راه خدا نیز حبط و از دست می رود و خدا پاداش و ثوابی برای کارهای نیک آنان نیز قرار نمی دهد.(محمد، آیه 32)
3. خسران و زیان: مانعان در راه خدا از سرمایه های خویش زیان می کنند و گرفتار خسران می شوند.(هود، آیات 19 تا 22)
4. گمراهی: کسانی که راه خدا را می بندند خود از هدایت های خاص الهی محروم و گرفتار گمراهی کیفری می شوند.(نساء، ایات 167 و 168؛ الميزان، ج 5، ص 142)
5. محرومیت از آمرزش: بازداشتن دیگران از راه خدا، موجب محرومیّت از آمرزش و مغفرت الهى است.(نساء، ایه 168)