قناعت در آیات و روایات

بسم الله الرحمن الرحیم

قناعت به معنای مصرف از دارایی های خود در حد کفاف بی آن که خود را گرفتار وام و قرض و قول کند و دست تمنا به سوی این و آن دراز نماید، یکی از فضایل اخلاقی است که در اسلام مورد تایید و تاکید قرار گرفته است. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام در صدد تبیین ابعاد قناعت و آثار و برکات آن در زندگی است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قناعت به اندک دنیا یا کفاف دنیا

قناعت طبع اصطلاحی رایج در فرهنگ عامه است. هر گاه کسی از وضعیت خویش سخنانی بر زبان می راند که نشانه های نارضایتی و ناخشنودی در آن باشد، به او سفارش می شود که قانع باشد و قناعت طبع داشته باشد.

قناعت در لغت به معنای خرسندی، رضا به قسمت، بسنده کردن، بسنده کاری، راضی شدن به اندک چیز(غیاث اللغات از بهار عجم و منتخب و شکرستان )، خرسند گردیدن به قسمت خود و به فارسی با لفظ کردن مستعمل (آنندراج )، آسان قرار گرفتن در مآکل و مشارب و ملابس و غیر آن و راضی شدن بدانچه سد خلل کند از هر جنس که اتفاق افتد (نفایس الفنون ) گفته اند.(نگاه کنید: لغت نامه دهخدا، فرهنگ نامه معین ، ذیل واژه قناعت)

طریحی در تعریف لغوی قناعت می نویسد: بسنده کردن به مقدار کم، از کالای مورد نیاز، و رضایت به چیزی است که نصیب شخص می شود. (طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 4، ص 384 ) اما به نظر می رسد در احادیث گاهی کلمه قناعت به معنای مطلق رضایت به کار رفته است . امام علی علیه السلام در نامه ای به عثمان بن حنیف می فرماید: «آیا قناعت کنم و راضی باشم که بگویند او امیرالمؤمنین است و با آنها در سختیهای روزگار مشارکت نداشته باشم؟ »( نهج البلاغه، نامه 45 )

فرهنگ شناس قرآنی راغب اصفهانی نیز می نویسد: قناعت در لغت به معنای اکتفا کردن به اندک از آنچه مورد نیاز انسان است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 413؛ ذیل واژه قنع) ابن‌منظور، «قَنِعَ» را به «رَضِیَ» و «قَناعت» را به «الرِّضا بالقِسم»، رضایت داشتن به قسمت خود، معنا کرده است.(لسان العرب، ذیل واژه)

باید توجه داشت که قناعت به حرکت خروس را در هنگام دفاع می گویند که پرهای را به سمت چشم و سر خویش جمع می کند تا آن را بپوشاند و سپر دفاعی خود قرار دهد. عرب می گوید: قَنَّعَ : تَقْنِيعاً الدّيكُ : خروس پرهاى اطراف گردن خود را بطرف سر برگردانيد . به قانع از آن رو قانع می گویند که به ابزارها و داشته های خود بسنده می کند و با حرص و طمع دست نیاز به سوی آن دراز نمی کند.

در اصطلاح علم اخلاق، قناعت كه مقابل حرص است، ملكه نفسانى است كه موجب اكتفاء به قدر نياز از مال است بدون اينكه تلاش و سختى در طلب زائد كند و اين صفتى است پسنديده كه كسب سائر فضائل متوقف بر آن است.( جامع السعادات، ج 2، ص 100.)

صفت اخلاقی قناعت موجب می شود که شخص به مقدار نیاز و ضرورت بسنده کند و زاید بر آن را نطلبد . ولی حرص صفتی است که موجب می شود انسان به گردآوری دارایی بیش از نیاز بپردازد . ریشه حرص حب دنیا می باشد و انسان را به جهت اشتغال به دنیا و گردآوری دارایی، از آخرت و عمل نیک باز می دارد . در مقابل، چون ناعت باعث اکتفا به مقدار کم و رضایت به آنچه هست می شود، انسان را در تحصیل آخرت و عزت نفس خود توانا می سازد . (جامع السعادات، ج، 2، صص 101- 100 )

قناعت در رفتار اقتصادی به معنای اکتفا کردن به اندک و ضد اسراف کاری است. باید توجه داشت که قناعت بار منفی ندارد؛ زیرا در تقابل با حرص و آزمندی و اسراف و زیادروی است. چنان که قناعت در ادبیات و فرهنگ اسلامی به معنای ریاضت کشیدن و کم مصرف کردن نیست، بلکه مفهوم آن صحیح مصرف کردن است که در ادبیات اقتصادی امروز جهان با واژگانی نظیر بهره‌وری ، کارآیی، بهینه سازی مصرف و مانند آن بیان شده و به عنوان یک رفتار هنجاری و درست، مورد ستایش و تشویق است.

این صفت و فضلیت اخلاقی با تکرار و تمرین در انسان به صورت ملکه‌ای در می‌آید که باعث خشنودی و راضی شدن به چیز کم و نگه داشتن نفس از زیاده خواهی می شود. شریعت مقدس اسلام برای هر چیزی حکمی دارد که به افعال مکلفین تعلق می گیرد. هم چنین در ارتباط با حوزه رفتار اقتصادی و مصرف نعمت ها خواهان اجتناب از افراط و تفریط و هم چنین اسراف و تبذیر است. این گونه است که شریعت اسلام، حد و حدود هر چیزی را در مصرف شخص معین کرده است. پس بر مکلف است تا بیشتر از آن حدی که معین شده و نیز بیشتر از حد لزوم صرف و خرج نداشته باشد و هزینه نکند. به بیان دیگر می‌توان گفت: قناعت، رضایت به کم در مصرف و حسن تدبیر معاش است بدون دوست داشتن زیاده از حد زندگانی است.

حقیقت قناعت، رضایت به کفاف دنیا

چنان که دانسته شد در کتب اخلاقی و لغوی قناعت را به رضایت به کم دنیا دانسته اند، اما امیرمومنان امام علی(ع) حقیقت قناعت را رضایت به کفاف دنیا دانسته است.

در حقیقت امام علی(ع) قناعت را بهره‌مندی از دنیا به اندازه کفایت و رفع نیاز می‌داند. ایشان در تفسیر و ویژگی انسان قانع می‌فرماید: کسی که به اندازه کفایت زندگی، از دنیا بردارد به آسایش دست یابد و آسوده‌خاطر گردد درحالی‌ که دنیا‌پرستی کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است.( دشتی، محمد، نهج‌البلاغه، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، قم، ۱۳۸۴، ص 74)

پس برخلاف تعریفی که در کتب لغت آمده است، امام علی(ع) ملاک قناعت را مقدار و بهره‌مندی کم از دنیا نمی‌داند، بلکه بهره‌مندی به اندازه کفاف و رفع نیاز را ملاک قناعت بیان می‌فرماید.

پس از نظر آن حضرت(ع) همان طوری که توجه به دنیا بیش از حد نیاز، رسیدن به مرحله دنیاپرستی است و این مرحله انسان را گرفتار مادیات و محبت دنیا و شهوات می‌سازد(آل عمران، آیه 14 و ایات دیگر) و از این منظر چنین گرایش و حرص و آزی باطل و ناروا است؛ هم چنین انسان نباید به دنیا پشت کند و وظایف خود را به عنوان خلیفه الله انجام دهد و به زهد باطل و رهبانیت رو آورد که در اسلام مردود است و او را از تلاش اجتماعی و فعالیت اقتصادی باز می دارد.(حدید، آیه 27)

پس انسان متقی و مومن کسی است که به وظایف و تکالیف خود در دنیا عمل می کند و به فعالیت اقتصادی می پردازد چنان که پیامبران از جمله پیامبر(ص) به فعالیت اقتصادی و تجارت می پرداخت و امیرمومنان (ع) در عمل تولید اقتصادی و ایجاد بوستان و باغات نخل بسیار تلاش داشت. بنابراین، هر مسلمان و مومنی باید اهل تلاش باشد و برای اقتصاد و عمران و آبادانی دنیا و بهره گیری از ثروت برای انفاق و اطعام و پرداخت زکات تلاش نماید و به وظیفه استعمار و آبادانی زمین به عنوان خلیفه الله اقدام کند.(هود، آیه 61)

این معنا از قناعت که امیرمومنان امام علی(ع) بیان کرده با آن چه اهل لغت و حتی علمای علم اخلاق گفته اند در تضاد است. آن چه اسلام می گوید آن است که انسان راضی به قسمت خود باشد نه آن که دست از تلاش و کوشش و فعالیت اقتصادی بر کشد. بر هر انسانی است که حرص و آز و طمع را کنار بگذارد ، ولی برای تولید تلاش کند و برای کفاف خویش و انفاق به دیگران فعالیت اقتصادی داشته باشد.

امام على عليه ‏السلام در تفسیر قناعت آن را به بسندگی به میزان کفاف تفسیر کرده و فرموده است : مَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الراحَةَ وَ تَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ؛ هر كس به مقدار كفايت، قناعت كند، آسايش مى‏ يابد و براى خويش زمينه گشايش فراهم مى ‏كند.(کافی، الاسلامیه، ج 8 ، ص 19 ؛ نهج البلاغه، صبحی صالح ص 540 ، حكمت 371)

باید توجه داشت که واژه کفاف از ريشه کفّ به معنی خودداری و حفظ و ضبط آمده و در اصطلاح به معنای آنچه حاجت آدمی را برمی آورد و مانع درخواست و تمنای از غير می گردد. به زبان ساده تر می توان گفت کفاف به معنی کفايت کردن يا کافی بودن است. حضرت علی علیه السلام فرموده اند : خوشا بحال کسی که به ياد معاد و بازگشت باشد برای روز حساب کار کند و در زندگی به اندازه کفايت قناعت کند و از خدا راضی باشد. (نهج البلاغه فیض الاسلام حکمت 41)

امام صادق علیه السلام می فرمايند : خدايا ! به محمد و آل محمد و دوستانش پاکدامنی و به اندازه کفايت روز مرحمت فرما و به دشمنان آنها مال و فرزند بده (اصول کافی. ج3 . باب کفاف. حدیث 3)

البته در روایات واژگان دیگری برای تبیین همین مفهوم از قناعت و کفاف به کار رفته که می توان به واژگانی چون قوام، اقتصاد و اقتصار و زهد اشاره کرد. رسول خدا فرموده اند : ما عالَ مَنِ اقتَصَد ؛ هرکسی ميانه روی کند محتاج نشود.( نهج الفصاحه . ص538 . حدیث 2601)

پس اقتصاد داشتن مايه اعتدال ، بی نيازی ، تنگدست نشدن ، مانع فقر و مايه نجات می شود. هم چنین اقتصار از ريشه لغوی قصر به معنای کوتاه و کم است؛ چنان که می گویند اقتصر بشی یعنی به فلان چيز اکتفا و بسنده کرد.

حضرت علی علیه السلام می فرمايند : کلُّ مُقتَصِرِ عليه کاف ؛ چيزی که به آن می توان اداره کرد زندگانی را بس است.( الحدیث . گفتار حکیمانه. مرتضی تنکابنی. ص 440)

حضرت مولا اميرالمومنين در وصيتی به پسر گراميشان می فرمايند : والاقتصار علی ما فرضه الله عليک؛ اکتفا کردن به آنچه خدا به تو واجب گردانيده است.

زهد : مصدر الزهاده است. به معنای به اندازه کفايتت بگير يا بردار آمده است.

ممکن است کسی در عمل به ناچار مسائل و مشکلات مالی و اقتصادی قناعت پيشه باشد ولی در اصل قلب او راضی نباشد چنين فردی قناعت عملی در زندگی ندارد . اگر از دنيا روی گردان بود و به آن وابسته نبود قلبش نيز راضی و خشنود و قانع باشد زاهد است.

زهد مانند سدّی است يا نيرويی است در جلوی هوسها و خواهشهای افراط طلبانه نفس که مزاحم سير تکاملی انسان به سوی کمال است می ايستد. زهد همانند قناعت است ازاين جهت که به انگيزه رسيدن به کمالات بالاتر از کمالات دنيوی است . حضرت علی علیه السلام می فرمايند : کسی که غم گذشته نخورد و از آينده خوشحال نشود هر دو جانب زهد را در اختيار گرفته است.( جلوه های حکمت. اصغر ناظم زاده. ص 279 ) (کنايه از اينکه حقيقت زهد ترک تمام وابستگی های گذشته و آينده است)

پيامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم فرمودند : مَن زَهِدَ فی الدنيا هانت عليه المصائب ؛ کسی که در دنيا زاهد باشد گرفتاريها برايش آسان شود.( نهج الفصاحه . ص281 )

واژه قانع در قرآن

واژه قانع در آیات قرآنی از جمله آیه 36 سوره حج به کار رفته است. خداوند می فرماید: وَ اَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ؛ و قانع و معتر را اطعام دهید. در تفسیر مجمع البیان آمده است: واژه «قانع» به مفهوم کسى است که به آنچه دارد و یا به او مى دهند قناعت مى ورزد، و «معتر» آن کسى است که تقاضاى کمک مى کند. به باور برخى «قانع» کسى است که تقاضاى کمک مى کند، و «معتر» کسى است که خود به زبان تقاضا نمى کند، اما خویشتن را در شرایط کمک خواهى و اطعام قرار مى دهد.

از حضرت باقر و صادق علیهما السلام آورده اند که «قانع» کسى است که به هرچه به او دادى بسنده نماید و خشم نگیرد و روى ترش ننماید و چهره در هم نکشد، اما «معتر» کسى است که دست کمک خواهى به سوى دیگران مى گشاید.

«ابن عباس» مى گوید: قانع کسى است که به آنچه به او مى دهند قناعت مى کند، و «معتر» کسى است که به در خانه ها مى رود و تقاضاى کمک مى کند.

در روایت است که یک سوم قربانى را زیبنده است به محرومان بخورانند و یک سوم آن را به «قانع» و «معتر» بدهند و یک سوم دیگر را نیز به دوستان هدیه نمایند.( تفسیر مجمع البیان، ج ۱۶، ص ۲۱۷، ذیل آیه 36 سوره حج)

علامه طباطبایی می نویسد: و كلمه” قانع” به معناى فقيرى است كه به هر چه به او بدهند قناعت مى‏كند، چه سؤال هم بكند يا نكند. و” معتر” فقيرى است كه براى سؤال نزد تو آمده باشد.(المیزان، ذیل آیه)

در تفسیر نمونه آمده است: فرق ميان «قانع » و «معتر» اين است كه قانع به كسى مى گويند كه اگر چيزى به او بدهند قناعت مى كند و راضى و خشنود مى شود و اعتراض و ايراد و خشمى ندارد، اما معتر كسى است كه به سراغ تو مى آيد و سؤ ال و تقاضا مى كند و اى بسا به آنچه مى دهى راضى نشود و اعتراض كند.

«قانع» از ماده «قناعت» و «معتر» از ماده «عر» (بر وزن «شر» و بر وزن «حر») در اصل به معنى بيمارى جرب است كه عارض بر پوست بدن انسان مى شود. سپس به سؤ ال كننده اى كه به سراغ انسان مى آيد و تقاضاى كمك مى كند (و اى بسا زبان به اعتراض مى گشايد) «معتر» گفته شده است . مقدم داشتن «قانع» بر «معتر» نشانه اين است كه آن دسته از محرومانى كه عفيف النفس و خويشتن دارند بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرند.(تفسیر نمونه، ج ۱۴، ص ۱۰۸. ذیل آیه)

البته واژه «اقناع» در صیغه «مُقْنِعِي» به معنای پوشاندن سر هم چنان که خروس با پرهای جلوی صورت هنگام حمله انجام می دهد تا سر و چشمش آسیب نبیند ، در قرآن برای گرفتاران در روز قیامت به کار رفته است.(ابراهیم، آیه 43) دوزخیان و خطاکاران در قیامت شتابان هستند در حالی که سرهایشان را می پوشانند تا دیده نشوند و آسیب نبیند. بنابراین تفسیر این کلمه «مُقْنِعِي رُءُوسِهِمْ » به گردن فرازان، یا گردن کشیده یا سر به هوا، نادرست است؛ بلکه آنان حالت دفاعی در روز قیامت می گیرند نه آن که گردن فرازی و گردن کشی کرده و سر در هوا راه بروند. از این رو، در ادامه در توصیف آنان فرموده است: لاَ يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاء ؛ چشم بر هم نمی زنند ، و دلهايشان ، از سرگشتگی و غایت وحشت تهی و خالی است . باید توجه داشت که واژه مقعنه به معنای پوشاندن سر و گردن نیز از همین ریشه است.

نسبت قناعت و تنبلی

البته باید توجه داشت که قناعتی که در اصطلاح قرآنی و روایی بیان می شود، هیچ ارتباطی با تنبلی و عدم فعالیت اقتصادی ندارد؛ زیرا اگر یکی از وظایف هر مسلمانی پس از اقامه نماز، انفاق از مال است(بقره، آیات 2 و 3)؛ نمی تواند این انفاق انجام گیرد مگر آن که فعالیت اقتصادی و تولیدی باشد که افزون بر تامین نیازهای شخص، قابلیت انفاق و کمک مالی به دیگران را داشته باشد. پس اصولا نباید قناعت را با تنبلی و عدم فعالیت اقتصادی یکی دانست؛ زیرا قناعت در حوزه مصرف است به این که شخص از وسایل و نعمت هایی که در اختیار دارد، به درستی به شکل بهینه ای مصرف کند و نسبت به مال و اموال حرص و آزمندی نداشته و طمع نکند و برای به دست آوردن مال و ثروت به هر کاری تن ندهد و با قرض و قوله کردن خود را زیر بار دین دیگری نبرد.

بنابراین، نباید قناعت را با تنبلی در یک ردیف دانست، بلکه تنبلی و عدم فعالیت اقتصادی در نظر اسلام مذموم و ناپسند است در حالی که قناعت امری پسندیده و فضلیتی اخلاقی و انسانی و اسلامی است.

حیات طیب در سایه قناعت

امیرمومنان امام علی(ع) قناعت طبع را از صفات متقین دانسته و در تفسیر آیه 97 سوره نحل، حیات طیب و زندگی پاک را به قناعت تفسیر نموده اند. از مولى امیرمومنان امام على (عليه السلام) درباره تفسیر «حياة طيبه» در این آیه شریفه پرسیدند: مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثىٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيٰاةً طَيِّبَةً ؛كسى كه عمل صالح انجام دهد خواه مرد خواه زن و مؤمن باشد او را زنده مى‌كنيم به زندگى پاكيزه» ؟ آن حضرت (ع) فرمودند: «مراد از اين زندگى كه خداوند در پاداش اعمال صالح مرد و زن مؤمن مى‌دهد، قناعت است» .( سفينة البحار، جلد 2، صفحه 452 ماده «قنع»)

مراتب قناعت

قناعت دارای دو مرتبۀ عالی و اعلی است:

1. مرتبۀ نخست راضی بودن به حد ضرورت و کفاف ؛
2. و مرتبۀ دوم رضایت به کمتر از آن است.( نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ص۶۳۶. )

قناعت تنها جنبۀ آخرتی ندارد بلکه از نظر سیاسی و اقتصادی نیز ریشه امور است، بسیاری از جهت گیری‌های سیاسی در روابط بین‌الملل بر میزان قناعت صورت می‌گیرد، آبروی سیاسی و اقتصادی و خود کفایی یک مملکت را نیز قناعت حفظ می‌کند.( اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، ص ۳۵۸.)

نشانه های قانع

در احادیث شیعی برای افراد قانع، نشانه های مختلفی از جمله:

آزادگی، مردانگی، همت بلند و سپاسگزارترین مردم ذکر شده است.

در روایتی از حضرت علی(ع) آمده است: قانع ترین مردم باش تا شکرگزارترین آنان باشی.( ارشاد القلوب. جزء اول. ص ۱۱۸. ) همچنین در حدیث دیگری آن حضرت فرموده اند: زندگی با قناعت نشانه همت بلند است.( میزان الحکمه. ج۲. ح ۱۶۸۶۳.)

آثار قناعت

1. سرمایه ای بی پایان: «القَناعةُ مالٌ لا يَنْفَد» : «قناعت مالى و سرمايه‌اى است كه تمام شدنى نيست» .( سفينة البحار، ج 2، ص 451.) پیامبر(ص) می فرماید: «القناعةَ مُلكٌ لا يزول و هى مَركَبُ رِضَى اللّه تعالى تحمِلُ صاحِبَها الى داره فَأحسِنْ التوكّل فيما لم تُعطَ و الرّضا بِما اُعْطيت و اصبِر على ما أصابَك فانّ ذلك مِنْ عزمِ الامور؛ قناعت سلطنتى است كه از بين نمى‌رود و مركب رضايت خداوند است كه صاحبش را به خانه خدا سوق مى‌دهد، پس توكل خود را به خدا در آنچه به تو داده نشده، نيكو گردان و راضى به آنچه داده شده‌اى باش و بر آنچه به تو مى‌رسد، صبر كن، زيرا علامت محكم بودن و جدى بودن است» . (مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، ترجمه و شرح حسن مصطفوى، صفحه 127)
2. پادشاهی در قناعت: امام علی عليه السلام می فرماید: کفی بِالقَناعَهِ مُلکاً و بِحُسنِ الخلقِ نعیما پادشاهی در قناعت است و حسن خلق برای انسان کفایت می کند.(نهج البلاغه فیض الاسلام. حکمت ۲۲۰.)
3. رضایت خداوند.: امام صادق(ع) می فرمایند: هر که به معاش اندک خدا راضی گردد خدا هم به عمل اندک او راضی شود.اصول کافی. ج۳. ص۲۰۷. حدیث ۳
4. موجب عزت انسان: حضرت علی(ع) عزّت و سربلندی انسان را نتیجه قناعت می دانند.(میزان الحکمه، ج۸، ح ۱۶۸۶۰)
5. سبکی حساب در روز قیامت: حضرت علی(ع) فرموده‌اند: اِقنَع بِما اوتیتَهُ حِفَّ علیکَ الحساب ؛ به آنچه داده شدی قناعت ورز تا حساب روز قیامت بر تو سبک و آسان گردد.(میزان الحکمه، ج۸، ص ۲۸۳ – ۲۸۲)
6. بی نیازی از مردم: رسول خدا(ص) فرمودند: هر که می‌خواهد بی نیازترین مردم باشد باید به آنچه در دست خداست اعتمادش بیشتر از آنچه در دست دیگرانست بوده باشد.(اصول کافی.ج۳. ص ۲۰۹. حدیث ۸.) حضرت علی علیه السلام می فرمايند : القناعهُ راسِ الغِنی ؛ قناعت راس بی نيازی و ثروت است.( میزان الحکمه ص 281 – 208)
7. هدایت: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: خوشا به حال آنکه با اسلام هدایت شود و معیشت او به حد کفاف باشد و قناعت کند. نهج الفصاحه. شماره ۱۹۸۰.
8. ثروت: حضرت علی(ع) فرموده اند: هیچ گنجی غنی تر از قناعت نیست. جلوه های حکمت. اصغر ناظم زاده. ص ۴۴۷.
9. حیاة طیبه: هر مرد و زن با ایمانی که کار نیکی انجام دهد او را زندگی پاکیزه خواهیم بخشید.از حضرت علی(ع) در رابطه با آیه۹۷ سوره نحل، (مَن عمل صالحاً من ذکرٍ او اُنثی و هو مومنَ فلنحییَّهُ حیاهً طیبه) پرسیدند که منظور خداوند از حیاه طیبه چیست؟ آن حضرت فرمودند: هی القناعهِ؛ آن زندگی پاک همان قناعت است. از این روست که امام على عليه ‏السلام در جایی دیگر می فرماید: اَطيَبُ العَيشِ القَناعَةُ؛ خوش‏ترين زندگى، زندگى با قناعت است.(تصنیف غررالحکم و درر الکلم ص391 ، ح 8982)
10. کاهش مشکلات اقتصادی در شرایط بحرانی: از دیگر آثاری است که برای قناعت می توان بر شمرد صرفه جویی به میزان کفاف در شرایط سخت و بحرانی چون خشکسالی و تحریم و مانند آن ها است که مشکلات اقتصادی را کاهش می دهد.(یوسف، آیه 47)
11. مصونیت از گرسنگی : قناعت و صرفه جويى، راهى درست براى گرفتار نشدن به گرسنگى و كمبودها، هنگام پيش آمدهاى ناگوار و بحران های اقتصادی و تحریم ها و قحطی ها است.(یوسف، آیات 47 و48)
12. آمادگی برای شرایط بحرانی: صرفه جويى و قناعت در مصرف برای ایجاد آمادگى براى مقابله با شرايط بحرانى از دیگر آثار قناعت است.(همان)
13. آمادگی برای جهاد: از کارکردها و آثار قناعت ورزی آمادگی انسان و جامعه برای جهاد است که در آیه 273 سوره بقره به آن اشاره و توجه داده شده است؛ چرا که این آيه درباره فقراى مهاجر نازل شد كه اصحاب صُفّه بوده اند و مقصود از «سبيل اللّه» در آیه همان جهاد است. البته يك قول درباره آيه اين است كه آنان به سبب ترس از دشمن، خود را از تصرّفات تجارتى كنار كشيده بودند، چون كفّار در اطراف مدينه بودند و هرگاه آنان را مى يافتند، مى كشتند. (التّفسير الكبير، ج 3، ص 67 – 68)
14. فضلیتی اخلاقی: قناعت ورزی بر اساس آموزه های قرآنی یک فضلیت است و کسی که قناعت می ورزد به این فضلیت دست می یابد که از نظر قرآن موجب ارزشمندی انسان می شود. این مطلب را می توان از آیه 36 سوره حج به دست آورد؛ زیرا امام صادق(عليه السلام) درباره «اطعموا القانع و…» فرمود: قانع كسى است كه به آنچه به او مى دهى راضى مى شود و نسبت به آن ناراحتى، ترش رويى و دهن كجى نمى كند. (الكافى، ج 4، ص 499، ح 2؛ تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 498، ح 134) بنابراين مى توان استفاده نمود كه روحيّه قناعت، از نظر آموزه های قرآنی ارزشمند و یک فضلیت والا است.
15. راحتی و آسایش: امام على عليه ‏السلام درباره این اثر قناعت می فرماید: مَنِ اقتَصَرَ عَلى بُلغَةِ الكَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الراحَةَ وَ تَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ؛ هر كس به مقدار كفايت، قناعت كند، آسايش مى‏ يابد و براى خويش زمينه گشايش فراهم مى ‏كند.(کافی، الاسلامیه، ج 8 ، ص 19 ؛ نهج البلاغه، صبحی صالح ص 540 ، حكمت 371) از همین روست که امام صادق عليه‏ السلام حریص را که ضد قناعت عمل می کند، دور از آسایش و راحتی می داند و می فرماید: حُرِمَ الحَريصُ خَصلَتَينِ وَ لَزِمَتهُ خَصلَتانِ: حُرِمَ القَناعَةَ فَافتَقَدَ الرّاحَةَ وَ حُرِمَ الرِّضا فَافتَقَدَ اليَقينَ؛ حريص از دو خصلت محروم شده و در نتيجه دو خصلت را با خود دارد: از قناعت محروم است و در نتيجه آسايش را از دست داده است، از راضى بودن محروم است و در نتيجه يقين را از دست داده است.(خصال، صدوق، ص 69 ، ح 104 )
16. بی نیازی و استغنا: از دیگر آثار قناعت بی نیازی است. امام صادق عليه ‏السلام می فرماید : اِنَّ صاحِبَ الدّينِ فَكَّرَ فَـعَـلَـتْهُ السَّكينَةُ وَ اسْتَـكانَ فَـتَواضَعَ وَ قَنِعَ فَاسْتَغْنى وَ رَضىَ بِما اُعْطىَ وَ انْفَرَدَ فَكُفىَ الاْخْوانَ وَ رَفَضَ الشَّهَواتِ فَصارَ حُرّا وَ خَلَعَ الدُّنْيا فَتَحامَى الشُّرورَ وَ اطَّرَحَ الْحَسَدَ فَظَهَرتِ الْمَحَبَّةُ وَ لَمْ يُخِفِ النّاسَ فَـلَـمْ يَخَفْهُمْ وَ لَمْ يُذْنِبْ اِلَيْهِمْ فَسَلِمَ مِنْهُمْ وَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنْ كُلِّ شَى‏ءٍ ففازَ وَ اسْتَكْمَلَ الْفَضْلَ وَ اَبْصَرَ العافيَةَ فَاَمِنَ النَّدامَةَ؛ آدم دين‏دار چون مى ‏انديشد، آرامش بر جان او حاكم است. چون خضوع مى‏ كند متواضع است. چون قناعت مى‏ كند، بى ‏نياز است. به آنچه داده شده خشنود است. چون تنهايى را برگزيده از دوستان بى ‏نياز است. چون هوا و هوس را رها كرده آزاد است. چون دنيا را فرو گذارده از بدى ‏ها و گزندهاى آن در امان است. چون حسادت را دور افكنده محبتش آشكار است.مردم را نمى‏ ترساند پس از آنان نمى‏ هراسد و به آنان تجاوز نمى ‏كند پس از گزندشان در امان است. به هيچ چيز دل نمى ‏بندد پس به رستگارى و كمال فضيلت دست مى‏ يابد و عافيت را به ديده بصيرت مى ‏نگرد پس كارش به پشيمانى نمى ‏كِشد.(امالى، مفيد، ص 52، ح 14) حضرت محمد(ص) نیز می فرماید: «… بی تردید مال اندکی که نیاز انسان را برآورد، بهتر از مال زیادی است که انسان را از یاد خدا باز دارد». و هم چنین فرموده است: «بی نیازی به فراوانی ثروت نیست، بی نیازی تنها در روحیه بی نیازی است».
17. عزت مندی: عزت در میان مردم و جامعه و پیش گاه خداوند از دیگر آثار قناعت است. حضرت علی(ع) می فرماید: «هیچ کس از شخص قانع عزیزتر نیست». ایشان هم چنین فرموده است: «قناعت وسیله عزّت است».
18. سعادت: از دیگر آثار قناعت احساس خوشبختی در زندگی است . پيامبراکرم صلی الله علیه واله وسلم فرمودند: خوشا به حال آنکه با اسلام هدايت شود و معيشت او به حد کفاف باشد و قناعت کند( نهج الفصاحه . شماره 1980 )
19. راضی شدن خدا به عمل اندک: امام صادق علیه السلام می فرمايند : هر که به معاش اندک خدا راضی گردد خدا هم به عمل اندک او راضی شود.( اصول کافی. ج3 . ص207 . حدیث 3)
20. عمل اندک : امام رضا علیه السلام فرموده اند : کسيکه جز به روزی زياد قناعت نکند ، جز عمل بسيار او را بس نباشد و هر که روزی اندک کفايتش کند عمل اندک هم کافيش باشد. (اصول کافی ج 3. ص 207. حدیث 5)
21. آسانی حسابرسی در قیامت: حضرت علی علیه السلام فرموده است : اِقنَع بِما اوتيتَهُ حِفَّ عليکَ الحسابُ ؛ به آنچه داده شدی قناعت ورز تا حساب روز قيامت بر تو سبک و آسان گردد.( میزان الحکمه . ج8 . ص 283 – 282)
22. اعتماد به خدا: کسی که قناعت می ورزد به خدا اعتماد دارد. رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم فرمودند : هر که خواهد بی نيازترين مردم باشد بايد به آنچه در دست خداست اعتمادش بیشتر از آنچه در دست ديگران است بوده باشد. (اصول کافی .ج3 . ص 209 . حدیث 8) از امام صادق علیه السلام نقل است که فرموده اند : مردی از اصحاب پيغمبر علیه السلام حال زندگيش سخت شد. همسرش گفت : ای کاش خدمت پيغمبر می رفتی و از او چيزی می خواستی . مرد خدمت پيغمبر صلی الله علیه واله وسلم آمد و چون حضرت او را ديد فرمود : هر که از ما سوال کند به او عطا می کنيم و هر که بی نيازی جويد خدايش بی نياز می کند. مرد با خود گفت : مقصودش جز من نيست پس بسوی همسرش آمد و به او خبر داد. زن گفت رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم هم بشر است و از حال تو خبر ندارد، او را از حال خودت آگاه کن، مرد خدمتش آمد و چون حضرت او را ديد فرمود : هر که از ما سوال کند به او عطا می کنيم و هر که بی نيازی جويد خدايش بی نياز می کند. تا سه بار آن مرد چنين کرد. سپس رفت و کلنگی عاريه کرد و به جانب کوهستان رفت. از بالای کوه مقداری هيزم جمع آوری کرد و آورد و به نيم چارک آرد فروخت و آن را به خانه برد . فردا هم رفت و هيزم بيشتری آورد و فروخت و همواره کار می کرد و اندوخته می نمود تا اينکه خودش کلنگی خريد. باز هم کار کرد تا دوشتر و غلامی خريد و ثروتمند بی نياز گشت.( اصول کافی .ج3 . ص 208 . حدیث 7)
23. شکرگزاری : حضرت علی علیه السلام فرمودند : قانع ترين مردم باش تا شکرگزارترين آنان باشی. (ارشاد القلوب . جزء اول . ص 118)
24. تزکیه و اصلاح نفس : حضرت علی علیه السلام فرموده اند : قناعت بهترين عامل برای سامان دادن به نفس و اصلاح آن است. ( میزان الحکمه . ج8 . ح 16861 )

عوامل ایجادی قناعت

در آیات قرآنی و روایی علل و عواملی بیان شده که موجب تحقق فضلیت و ملکه قناعت در انسان می شود. از جمله علل و عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ایمان به خدا: ایمان به خدا مهم ترین عامل در قناعت ورزی انسان است؛ زیرا کسی به خداوند ایمان دارد می داند هر چیزی به کفاف در اختیار بنده اش گذاشته می شود.(نحل، آیه 97) از پيامبر(صلى الله عليه وآله) درباره «فلنحييّنه حيوة طيّبة» پرسش شد، حضرت فرمود: آن قناعت و رضايت به تقسيم روزى از جانب خداوند است.(مجمع البيان، ج 5 – 6، ص 593؛ الكشاف، ج 2، ص 633)
2. عمل صالح: عمل صالح و نیک نیز بستری برای تحقق رضایتمندی به قسمت الهی است که نصیب هر کسی می شود و این گونه شخص به میزان کفاف از هر چیزی مصرف می کند.(همان)
3. همت والا : ریشه قناعت را باید در همت والا و بلندی همتی شخص دانست. امام علی عليه السلام در این باره فرموده است: مِن شَرَفِ الهِمَّةِ لُزومِ القِناعَةِ ؛ پايبندى به قناعت، از والايى همّت است.(تصنیف غررالحکم و درر الکلم ص۳۹۱، ح ۸۹۹۹)
4. اجتناب از حرص: چنان که گفته شد حرص ضد قناعت است. از همین رو، برای تحقق قناعت باید از حرص اجتناب کرد. امام على عليه‏ السلام می فرماید : اِنتَقِم مِنَ الحِرصِ بِالقَناعَةِ كَما تَنتَقِمُ مِنَ العَدُوِّ بِالقِصاصِ؛ از حرص، با قناعت انتقام بگير، چنان كه با قصاص از دشمن انتقام مى گيرى.(شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20 ، ص 314 ، ح 607) امام باقر(ع) درباره حریص می گوید: «بدترین بندگان، بنده ای است که طمعش او را راهبر باشد».