قرآن در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

قرآن در آیات بسیاری به موضوعات و مسایل متنوعی درباره خود قرآن پرداخته است که توجه به آن ها می تواند ما را در شناخت این آخرین کتاب هدایتی خدا برای انسان کمک و چگونگی بهره مندی و بهره گیری از آن را روشن سازد؛ زیرا در آیات قرآنی، هم به چرایی و چگونگی نزول قرآن، و هم چنین به چگونگی بهره گیری در مسیر هدایت به ویژه در فلسفه و سبک زندگی و رسیدن به سعادت دنیا و آخرت پراخته شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از این مسایل را بر اساس همین آیات و آموزه های وحیانی قرآن، تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

چرایی نزول قرآن

خدا در قرآن به سبب تبیین نقش بسیار اساسی و بنیادین قرآن، به عنوان آخرین و کامل ترین کتب وحی الهی، اهدافی را به عنوان فلسفه قرآن بیان کرده است که برخی از آن ها شامل دیگر کتب آسمانی و برخی اختصاص به قرآن کریم دارد. از جمله این اهداف می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. هدایت بشر پس از هبوط: از نظر قرآن، انسان به سبب شرایط پیش آمده در بهشت آدم(ع) و ترک اولی آن حضرت(ع) ناچار می شود تا به محیطی از زمین منتقل شود که در آن سختی و شقاوت است، فرود آید. از نظر قرآن، در محیط پیشین که از آن به بهشت نخستین یاد می شود و هیچ ارتباطی هم به بهشت آخروی ندارد؛ زیرا این بهشت نخستین در همین دنیا و عالم ماده بوده است؛ نه در عالم آخرت؛ چرا که ماده ای که کالبد انسان از آن ساخته شده است همه از عناصر زمینی و مادی است؛ همان طوری که جن نیز از عناصر مادی همین دنیا است، با این تفاوت که جن از جنس آتش و انسان از جنس گل است. البته در آن بهشت زمینی شرایطی بوده است که مثلا کالبد دارای حالتی بود که نیاز به پوشش خاصی نداشت، و هم چنین انسان به سبب قرار گرفتن در محیط معتدلی دچار گرمازدگی یا سرمازدگی، گرسنگی و تشنگی نبود و همه اسباب آرامش و آسایش برایش فراهم بود؛ پس تن و بدن به گونه ای بود که عریان و لخت نبود؛ زیرا از پوشش خاصی برخوردار بود که نیاز به پوشش نداشت؛ چنان که خدا می فرماید: إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَى؛ در حقيقت براى تو در آنجا اين امتياز است كه نه گرسنه مى ‏شوى و نه برهنه مى‏ مانى؛ و هم اينكه در آنجا نه تشنه مى‏ گردى و نه آفتاب‏زده. (طه، آیات 118 و ۱۱۹) اما با خوردن از میوه درخت ممنوع دو اتفاق می افتد که شامل لخت و عریان شدن و از دست دادن پوشش طبیعی که نیاز به لباس نبود؛ و اخراج از این بهشت سعادت دارای آرامش و آسایش و قرار گرفتن در محیط شقاوت و رنجی که دیگر آن شرایط برایش فراهم نیست.(طه، آیات 117 تا 121؛ بقره، آیات 135 تا 137) گویی انسان مثلا از محیط استوایی معتدل دارای همه امکانات آرامشی و آسایشی به محیط بیابانی انتقال داده شده باشد؛ با این تفاوت که پیش از آن که دارای یک پوشش طبیعی بوده ولی مثل این که ماده از میوه ممنوع تمام آن پوشش طبیعی را نابود کرده و بدن لخت و عریان شده باشد، نیاز به یک پوشش عاریتی به نام لباس داشته باشد تا خودش را بپوشاند. گام اول در پوشاندن تن لباس از جنس برگ درختان به هدف پوشاندن عورت ها و سپس تمام بدن برای گرمای سوزناک خورشید، زیبایی و آرایش تن یا امور دیگر بوده است.(همان؛ اعراف، آیه 26؛ نحل، آیه 81) این هبوط که در اصل معنوی است؛ زیرا از مقام قرب به ترک اولی دور می شود؛ ولی در باطن آثار مادی نیز به دنبال دارد؛ زیرا شرایط از سعادت به شقاوت تبدیل می شود و دیگر آسایش و آرامش پیشین را ندارد؛ این در حالی است که آن حضرت(ع) پس از عمل توبه کرده است(بقره، آیه 37)؛ اما از آن جایی که برخی از تبعات فعل هم چنان باقی است، توبه آن حضرت(ع) تاثیری در تبدیل شقاوت به سعادت ندارد؛ مگر آن که در مدت عمرش بتواند از عقل و نقل به عنوان دو راه هدایتی بهره برد(ملک، آیه 10) و خود را از شقاوت ابدی نجات داده و در عالم آخرت به سعادت ابدی در بهشت برساند.(بقره، آیه 38؛ طه، آیه 121 و آیات دیگر) خدا به صراحت درباره نقل یعنی همان وحی به عنوان عامل هدایت انسان به سعادت دنیوی البته محدود و اخروی ابدی و نامحدود و متنوع می فرماید: قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ؛ فرموديم: جملگى از جن و انس از آن مقام فرود آييد. پس اگر از جانب من شما را هدايتى رسد آنان كه هدايتم را پيروى كنند بر ايشان بيمى نيست و غمگين نخواهند شد. (بقره، آیه ۳۸) در جایی دیگر می فرماید: ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى؛ قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى ؛ سپس پروردگارش او را برگزيد و بر او ببخشود و وى را هدايت كرد ؛ فرمود: همگى از آن مقام فرود آييد، در حالى كه بعضى از شما دشمن بعضى ديگر است. پس اگر براى شما از جانب من رهنمودى رسد، هر كس از هدايتم پيروى كند، نه گمراه مى ‏شود و نه تيره‏ بخت. (طه، آیات 122 و ۱۲۳) خدا در قرآن به صراحت، قرآن را به عنوان کتاب هدایتی می داند که قرار بود از سوی خدا پس از هبوط به انسان نازل شود: ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ … أُولَئِكَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ اين است كتابى كه در حقانيت آن هيچ ترديدى نيست و مايه هدايت تقواپيشگان است… آنان برخوردار از هدايتى از سوى پروردگار خويشند و آنان همان رستگارانند.(بقره، آیات ۲ و 5؛ آل عمران، آیه 3) البته از نظر قرآن کتب دیگر آسمانی چون صحف ابراهیم(ع)، زبور داود(ع)، تورات موسی(ع) و انجیل عیسی(ع) از جمله همان کتب وحیانی برای هدایت بشر است؛ چنان که مثلا در قرآن می فرماید: وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ؛ و عيسى پسر مريم را به دنبال آنان پيامبران ديگر درآورديم در حالى كه تورات را كه پيش از او بود تصديق داشت و به او انجيل را عطا كرديم كه در آن هدايت و نورى است و تصديق‏ كننده تورات قبل از آن است و براى پرهيزگاران رهنمود و اندرزى است. (مائده، آیه ۴۶)
2. تعلیم علوم غیبی: از مهم ترین اهداف و فلسفه نزول قرآن، تعلیم بشر است که هیچ راهی جز بهره مندی از کتب وحیانی آسمانی از جمله قرآن برای رسیدن به این هدف نیست؛ زیرا علوم انسانی به دو دسته علوم حسی و تجربی که از طریق منابع و ابزارهای حسی مانند دیدن و شنیدن و تفکر تعقلی قابل درک است(نحل، آیه 78)؛ و علوم غیر حسی شامل علوم تعقلی، علوم شهودی و علوم حضوری تقسیم می شود. علوم که به عالم غیر شهادت تعلق می گیرد و از آن به علوم غیبی و به تعبیر قرآن «انباء الغیب» است(آل عمران، آیه 44؛ هود، آیه 49؛ یوسف، آیه 102)، جز از طریق وحی از جمله وحی قرآن دست یافتنی نیست، از این روست که خدا در قرآن، تعلیم را به عنوان هدف بعثت پیامبران و انزال کتب آسمانی مانند قرآن بیان کرده است.(بقره، آیات 129 و151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) خدا درباره نقش تعلیم وحی می فرماید: وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ؛ و خدا بر تو کتاب و حکمت را فرستاد و چیزهایی را به تو تعلیم داد که نمی دانستی.(نساء، آیه 113)
3. تزکیه بشر: تزکیه بشر جز از طریق خدا و کتاب الله شدنی نیست؛ زیرا اصولا پرورش امری بیرون از دست انسان است و انسان تنها ابزارهای پرورشی را فراهم می آورد، چنان که زراعت و پرورش گیاهان نیز دست خدا است و انسان تنها کشت می کند و کشتکار است نه زارع و کشاورز(واقعه، آیات 63 و 64)؛ خدا به صراحت در باره نقش اصلی تزکیه گری خویش می فرماید: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هيچ كس از شما پاك نمى ‏شد؛ ولى اين خداست كه هر كس را بخواهد پاك مى‏ گرداند و خداست كه شنواى داناست.(نور، آیه ۲۱) و هم چنین درباره نقش پیامبر(ص) به عنوان مظاهر الهی در تزکیه می فرماید: كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ ؛ همان طور كه در ميان شما فرستاده‏ اى از خودتان روانه كرديم كه آيات ما را بر شما مى‏ خواند و شما را تزکیه و پاك مى‏ گرداند و به شما كتاب و حكمت مى ‏آموزد و آنچه را نمى‏ دانستيد به شما ياد مى‏ دهد. (بقره، آیه ۱۵۱) بنابراین از نظر قرآن، تزکیه نخست در دست خدا و سپس در دست مظاهر الهی است که همان پیامبر(ص) و معصومان(ع) هستند. از نظر قرآن، کتب آسمانی به ویژه قرآن و معصومان (ع) نقش تعیین کننده ای در تزکیه انسان های مومن دارد(بقره، آیات 129 و151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) چنان که خدا به صراحت درباره نقش پیامبر(ص) دراین باره می فرماید: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموال آنان صدقه‏ اى بگير تا به وسيله آن پاك و تزکیه شان سازى و برايشان دعا كن؛ زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست.(توبه، آیه 103)
4. تبیین هستی شناسی، انسان شناسی و فلسفه زندگی : از مهم ترین اهدافی که برای قرآن در قرآن بیان شده است، تبیین هر چیزی است که مربوط به انسان در راستای خلافت الهی اوست. از این روست که به مباحث هستی شناسی و انسان شناسی و نیز فلسفه زندگی بیش ترین توجه و اهتمام در قرآن شده است و خدا نه تنها حقایق هستی و ملکوت را افزون بر ملک یعنی دنیا بیان می کند، بلکه فلسفه زندگی و اهداف آن را نیز مشخص می دارد تا انسان به جای سرگرم شدن به زینت های زندگی مادی دنیوی و بسنده کردن به شهوات مادی دنیوی، در اندیشه آخرت و حیات اخروی جاودان باشد. از این روست که قرآن به عنوان روشنگر همه چیز مطرح می شود و خدا می فرماید: وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ؛ و اين كتاب را كه روشنگر هر چيزى است و براى مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است بر تو نازل كرديم.(نحل، آیه 89) از نظر قرآن، هدف گذاری انسان می بایست برای آخرت باشد: وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ؛ اين زندگى دنيا جز سرگرمى و بازيچه نيست و زندگى حقيقى همانا در سراى آخرت است اى كاش مى‏ دانستند. (عنکبوت، آیه ۶۴) پس از نظر قرآن، غیر از این جهان مادی و محسوس که از آن به عالم شهادت یاد می شود، جهانی دیگر است که از آن به عالم غیب نیز یاد می شود و انسان می بایست این عوالم که بهشت و دوزخ در آن قرار دارد بشناسد و برای آن تلاش کند. هم چنین باید بداند که در همین عالم ماده دشمنانی برای انسان است که رهزن بوده و انسان آنان را نمی بیند و ممکن است او را از سعادت در دنیا و آخرت باز دارد؛ چنان که شقاوت را برای حضرت آدم(ع) رقم زد: خدا در باره این بخش از جهان هستی نیز می فرماید: يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ؛ اى فرزندان آدم زنهار تا شيطان شما را به فتنه نيندازد چنانكه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند و لباسشان را از ايشان بركند تا عورتهايشان را بر آنان نمايان كند در حقيقت او و قبيله‏ اش شما را از آنجا كه آنها را نمى ‏بينيد مى ‏بينند ما شياطين را دوستان كسانى قرار داديم كه ايمان نمى ‏آورند. (اعراف، آیه ۲۷)
5. تبیین سبک زندگی بر اساس قوانین عدالت آور قسطی: از دیگر اهداف مهمی که برای قرآن در قرآن بیان شده است، می توان به ایجاد اجتماعی مدنی بر اساس قوانین مکتوب نه شفاهی در راستای تامین اهداف آفرینش از جمله عدالت قسطی و آگاه سازی انسان نسبت به فلسفه زندگی و سبک زندگی آن است؛ چنان که خدا به صراحت درباره نقش کتب آسمانی و رهبران الهی از جمله قرآن و پیامبر(ص) می فرماید: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ ؛ به راستى ما پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به عدالت قسطی و انصاف برخيزند و آهن را كه در آن براى مردم خطرى سخت و سودهايى است پديد آورديم تا خدا معلوم بدارد چه كسى در نهان او و پيامبرانش را يارى مى ‏كند آرى خدا نيرومند شكست ناپذير است. (حدید، آیه ۲۵) هم چنین در جایی دیگر در این باره می فرماید: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ؛ در حقيقت ‏خدا به دادگرى و نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان مى‏ دهد و از كار زشت و ناپسند و ستم باز مى دارد به شما اندرز مى‏ دهد باشد كه پند گيريد. (نحل، آیه ۹۰)
6. اتمام حجت: از نظر قرآن، در ذات هر انسانی، یک نرم افزار بسیار پیچیده ای است که موجب می شود تا همه حقایق هستی را بشناسد و بدان گرایش و نسبت به باطل گریزش داشته باشد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30) بر اساس همین نرم افزار خدا می تواند در قیامت حجت را بر بهانه جویان تمام کند؛ زیرا در ذات و ملکوت هر چیزی از جمله انسان ، خدا به عنوان رب العالمین و مالک مشهود است(مائده، آیه 117؛ نساء، آیه 33؛ فصلت، آیه 53) و انسان پیش از آن که خودش را ببیند، خدای مالک و رب العالمین را می بیند؛ زیرا فقر هویتی خود را می یابد و وابستگی به خدای غنی حمید را به علم شهودی و حضوری درک می کند(فاطر، آیه 15؛ اعراف، آیه 172) و دیگر بهانه ای ندارد که گرفتار غفلت شدم یا پدرانم کافر و مشرک بودند؛ زیرا ربوبیت الهی چنان در ذات هرکسی مشهود است که دیگر جایی برای غفلت نمی گذارد.(اعراف، آیات 172 و 173) با این همه خدا برای اتمام حجت کتب آسمانی از جمله قرآن را فرستاده تا دیگر حجت از درون و بیرون تمام شود و کسی مدعی نشود که من از خدا و آخرت و ربوبیت و مانند آن ها غافل بودم یا غافل شدم.(نساء، آیه 174؛ نور، آیات 34 و 46؛ کهف، آیات 54 و 55 و آیات بسیار دیگر) از همین روست که امام کاظم (ع) درباره حجت باطنی و ظاهری یعنی همان عقل و نقل می فرماید: إنَّ للّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَينِ : حُجَّةً ظاهِرَةً ، و حُجَّةً باطِنَةً ، فأمّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ و الأنبِياءُ و الأئمَّةُ عليهم السلام ، و أمّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ ؛ خداوند را بر مردمان دو حجت است: حجتى بيرونى و حجتى درونى. حجت بيرونى همان فرستادگان و پيامبران و امامان عليهم السلام هستند و حجت درونى همان خردها.(کافی، ج 1، ص 16)

چگونگی نزول قرآن

هم چنین در قرآن به کیفیت و چگونگی نزول افزون بر چرایی آن اشاره شده است که شامل چگونگی نزول از ام الکتاب، قوت و سداد بیانی، ثقالت و سنگینی قرآن، نزول تدریجی و نزول دفعی(بقره ، آیه 185 ؛ قدر، آیه 1؛ التبيان، ج 2، ص 121؛ الكشاف، ج 1، ص 227؛ تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 166، ح 564 – 565)، وساطت جبرئیل و فرشته وحی در نزول(نحل، آیات 101 و 102؛ بقره، آیه 97؛ عبس، آیات 11 تا 16) و مانند آن ها است. برخی از مهم ترین مسایل مطرح در چگونگی نزول عبارتند از :

1. نزول از ام الکتاب: از نظر قرآن، کتب آسمانی و هر چیز دیگری دارای خاستگاه ای است که از آن به «ام الکتاب » یا کتاب مبین یاد می شود. قرآن نیز از آن جا نازل شده است که در ام الکتاب هیچ تحویل و تبدیلی نیست(حدید، آیه 22؛ زخرف، آیه 4)
2. نزول به زبان عربی: قرآن به زبان عربی نازل شده است؛ زیرا اولا باید به زبان قوم و لسانی باشد که پیامبر در آغاز در آن قوم ارسال می شود(ابراهیم، آیه 4)؛ دیگر آن که عرب ها به سبب جاهلیت و تعصبات قبیله ای هرگز به کتابی غیر از زبان خویش ایمان نمی آورند و مدعی می شدند که حجت بر آنان تمام نشده است.(شعراء، آیه 198؛ فصلت، آیه 44) اما اقوام دیگر از چنین تعصبی برخوردار نیستند و حقیقت را به هر زبانی می پذیرند، چنان که خدا به صراحت در آیاتی از قرآن بدان اشاره کرده است.
3. تفصیلی و تبیینی: قرآن به شکل تفصیلی نازل شده و تبیین گر همه چیز است.(نحل، آیه 89؛ فصلت، آیه 3) البته قرآن نیاز به بیان تفصیلی تری دارد که آن نیز از سوی خدا و توسط پیامبر(ص) انجام می شود(قیامت، آیات 18 و 19) و می بایست مردم کلام پیامبر(ص) بپذیرند و بدان عمل کنند(حشر، آیه 7)؛ زیرا جز به زبان خدا نطق نمی کند.(نجم، آیات 3 و 4)
4. قابلیت تعقل: قرآنی به زبان عربی فرستاده شده تا شرایطی از نظر زبانی فراهم آید که تعقل بردار شود و ابعاد فلسفی در کلمات خودش را نشان دهد. در حقیقت زبان عربی از یک ظرفیت فلسفی برای بیان مباحث تعقلی برخوردار است که انسان را از حس به عالم عقل می برد و می تواند مباحث فلسفی و تعقلی را با خود حمل کند و به استماع مردمان برساند.(زخرف، آیه 3؛ بقره، آیه 242 و آیات دیگر)
5. وحی الفاظ: از نظر قرآن، همان طوری که محتوا وحی شده است، کلمات و الفاظ قرآن نیز وحی شده است. از این روست که اگر وحی کلمات نباشد از آن به حدیث قدسی تعبیر می شود تا کلمات خدا در قرآن از غیر قرآن باز شناخته شود. خدا درباره اقسام وحی می فرماید: وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ؛ و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز از راه وحى يا از فراسوى حجابى يا فرستاده‏ اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نمايد آرى اوست بلندمرتبه سنجيده‏ كار وهمين گونه روحى از امر خودمان به سوى تو وحى كرديم تو نمى‏ دانستى كتاب چيست و نه ايمان كدام است؛ ولى آن را نورى گردانيديم كه هر كه از بندگان خود را بخواهيم به وسيله آن راه مى ‏نماييم و به راستى كه تو به خوبى به راه راست هدايت مى ‏كنى.(شوری، آیات 51 و ۵۲) از نظر قرآن، کلمات به شکل عربی از ام الکتاب به مقام کتاب قرآن نازل شده است.(زخرف، آیات 2 تا 4) بنابراین، سخن از این که الفاظ از سوی خدا نازل نشده است، لغو است؛ باید توجه داشت که در برخی از نزول مانند نزول تورات نه تنها به شکل الفاظ گفتاری، بلکه نوشتاری بر روی لوح نازل شده است که قرآن به آن تصریح دارد: وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ… وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ وَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي فَلَا تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْدَاءَ وَلَا تَجْعَلْنِي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ؛ و در الواح تورات براى او در هر موردى پندى و براى هر چيزى تفصيلى نگاشتيم پس فرموديم آن را به جد و جهد بگير و قوم خود را وادار كن كه بهترين آن را فرا گيرند به زودى سراى نافرمانان را به شما مى ‏نمايانم … چون موسى خشمناك و اندوهگين به سوى قوم خود بازگشت گفت پس از من چه بد جانشينى براى من بوديد آيا بر فرمان پروردگارتان پيشى گرفتيد و الواح را افكند و موى سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود كشيد. هارون گفت: اى فرزند مادرم اين قوم مرا ناتوان يافتند و چيزى نمانده بود كه مرا بكشند پس مرا دشمن‏شاد مكن و مرا در شمار گروه ستمكاران قرار مده. (اعراف، آیات ۱۴۵ و 150)

چگونگی بهره مندی از قرآن

در قرآن هم چنین به چگونگی بهره مندی از قرآن به عنوان کتاب علم غیب و هستی و انسان شناسی و راهنمای هدایت و سعادت بشر توجه ویژه ای شده است. از نظر قرآن، تذکر گیری از آیات قرآنی، تصدیق کتب آسمانی از جمله قرآن، حجت دانستن آن، باور به سنت های الهی بیان شده در قرآن همانند قوانین حاکم بر طبیعت، پیروی و اطاعت از مفاهیم قرآنی، قرار دادن قرآن به عنوان وحی قطعی همانند حکم عقل به عنوان دو کاشف از حقایق هستی و قوانین حاکم بر آن و مانند آن ها می تواند موجب بهره مندی انسان از قرآن شود. به طور طبیعی تقوای عقلانی در گام نخست بستر ساز بهره مندی از تقوایی است که در قرآن به دست می آید. از نظر آن مسایل بسیاری را باید مد نظر قرار گیرد تا بتوان از قرآن بهره گرفت؛ اما بیان همه در این جا شدنی نیست. بنابراین تنها به برخی از مهم ترین مسایل مطرح شده بسنده می شود که آن ها عبارتند از:

1. استماع قرآن: استماع قرآن غیر از گوش دادن و سمع و شنیدن آن است؛ به این معنا که شخص تمام هوش و حوس خویش را به شنیدن برای دریافت و فهم محتوا بدهد، استماع گفته می شود. بنابراین ، سخن گفتن و توجه به پیرامون و عدم توجه به الفاظ و محتوای پیامی قرآن، به معنای عدم استماع و عدم بهره مندی است. خدا می فرماید: وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ و چون قرآن خوانده شود گوش بدان فرا داريد و خاموش مانيد اميد كه بر شما رحمت آيد. (اعراف، آیه ۲۰۴) از همین روست که جنیان با استماع به مفاهیم و پیام قرآن دست یافته و به گوش دیگر اقوام جنی خویش رساندند.(احقاف، آیات 29 و 30؛ جن، آیات 1 تا 27) از نظر قرآن استماع آیات قرآنی موجب می شود تا شخص به حقانیت قرآن ایمان آورده و اعتراف کند؛ و در برابر آیات آن خاضع و خاشع شود و قلبش پذیرایی آیات و آموزه های آن شود و به اسلام ایمان آورده و از غضب الهی خود را در امان نگه دارد.(همان؛ و آیات دیگر) در آداب استماع آمده است که باید خوب گوش دل و جان به آیات سپارد و سخن نگوید و در برابر آیات غضب گریان شود.(مائده، آیه 83؛ اسراء، آیات 107 و 109؛ مریم، آیه 58 و آیات دیگر)
2. تدبر در قرآن: تدبر در قرآن، از راه های بهره گیری از آیات قرآنی است. تدبر به معنای تفکری است که برآیندها و پیامدهای امری درک و فهم می شود، مثلا این که اگر انسان گناه کند و استغفار نورزد چه تبعاتی در دنیا و آخرت گریبانگیر او می شود. البته انسان با تدبر در قرآن به حقانیت آن نیز پی می برد.(نساء، آیه 82؛ مومنون، آیه 68؛ ص، آیه 29)
3. تفکر تعقلی: انسان باید در آیات قرآنی همانند آیات آفاقی و تکوینی تفکر کند و بر اساس منطق عقلانی با تعقل به نتایجی برسد که به طور طبیعی از آیات تکوینی و تدوینی به دست می آید. اصولا انسان با تفکر است که می تواند سنت ها و قوانین الهی حاکم بر طبیعت و جان و جامعه را بشناسد(ق، آیه 6؛ اعراف، آیه 185 و آیات دیگر)؛ زیرا عقل و فطرت آدمی حجت باطنی است و هم چنین می تواند با تفکر تعقلی در آیات تدوینی قرآن، سنت ها و قوانین حاکم بر هستی از جمله جان و جهان و جامعه را در یابد. از این روست که تعقل تفکری در هر مورد تاکید شده است.( یوسف، آیات 1 و 2؛ نحل، آیه 44)