فوايد بلا و مصيبت

يكي از اصطلاحات قرآني بلاء حسن است. (انفال، آيه17) بلاء به معناي آزمون و آزمايش است. خداوند در آيات قرآني هنگامي كه از سنت هاي حاكم بر جهان و جامعه سخن به ميان مي آورد از سنت بلاء و ابتلاء مي گويد و بر اين نكته تاكيد دارد كه انسان همواره در آزمون است. (عنكبوت، آيه2؛ اعراف، آيه168)

انواع آزمون

در فلسفه امتحان و آزمون اين معنا مورد تاكيد است كه انسان ها در آنها مي توانند ظرفيت هاي خود را افزايش داده و استعدادهاي خود را فعليت بخشيده و به كمالات دست يابند. در حقيقت آزمون هاي الهي، دانشگاه هاي علمي و كاربردي براي نه تنها سنجش استعدادها (آل عمران، آيه 142) بلكه افزايش ظرفيت ها و فعليت بخشي به استعدادهاست. اين آزمون ها در دو شكل ضراء و سراء يعني با نعمت و نقمت انجام مي گيرد. (بقره، آيه214)

بلاهايي كه در سراء و شكل نعمت آن صورت مي گيرد به بلاي حسن و اگر در شكل ضراء و نقمت باشد به عنوان بلاي سيئي شناخته مي شود. (تفسير نمونه، ج7، ص116)

از اميرمومنان علي(ع) روايت است كه ايشان فرمود: البلاء للظالم ادب و للمومن امتحان، و للانبياء درجه؛ بلا براي ستمگر، ادب و مجازات و تنبيه است؛ براي مومنان آزمون و براي پيامبران درجه و مرتبت است. (بحارالانوار، ج67، ص235)

در اين روايت سه كاركرد براي آزمون هاي الهي بيان شده است كه ناظر به فلسفه آزمون هاي الهي است. نقش مثبت آزمون در زندگي بشر چنان مهم است كه در آيات و روايات از آن به كليد خوشبختي بشر نيز ياد شده و گفته اند: البلاء للولاء؛ بلا براي دوستان و اهل ولايت است. در حقيقت هر كه مقربتر است جام بلايش بيشتر مي دهند تا بر كمالات و قرب او افزوده شود و به درجات و مقامات برتر دست يابد.

امام باقر(ع) در اين باره مي فرمايد: خداوند تبارك و تعالي چون بنده اي را دوست بدارد در بلا و مصيبتش غرقه سازد و باران گرفتاري بر سرش فرود آرد و آنگاه كه اين بنده، خدا را بخواند فرمايد: لبيك بنده من! بي شك اگر بخواهم خواسته ات را زود اجابت كنم مي توانم اما اگر بخواهم آن را برايت اندوخته سازم اين براي تو بهتر است. (اصول كافي، ج2، ص253، باب شده ابلاء المومن حديث7)

امام باقر(ع) همچنين در سخني ديگر مي فرمايد: خداوند عزيز و با جلال از بنده مومنش با رنج و بلا دلجويي مي كند، همچنان كه شخص با هديه اي كه ازسفر آورده، از خانواده اش دلجويي مي كند و خد ا مومن را از دنيا پرهيز مي دهد، همچنان كه طبيب، بيمار را (از بعضي خوردني ها و آشاميدني ها) پرهيز مي دهد. (اصول كافي، ج2، ص255، باب شده ابلاء المومن حديث 17)

امام صادق(ع) در اين باره با اشاره به نقش ولايت در افزايش كمي و كيفي بلا مي فرمايد: در كتاب علي آمده: شديدترين بلاها در بين آفريدگان، نخست به پيامبران و سپس به اوصياء مي رسد و آنگاه به شبيه ترين مردم به آنها. مومن به مقدار نيكي هايش آزموده مي شود. هر كه دينش درست و كارش نيك باشد، بلايش شديدتر است، چرا كه خداي عز و جل دنيا را مايه پاداش مومن قرار نداده و نه وسيله عذاب كافر. اما آنكه دينش نادرست و كارش سست باشد، بلايش اندك است. بلا به انسان مومن پرهيزكار زودتر مي رسد تا باران به سطح زمين. (اصول كافي، ج2، ص 259، باب شده ابلاء المومن حديث 92)

در حقيقت بلاء براي بنده مومن عامل رشد و كمال يابي است و اگر بتواند صبر پيشه كند و مقاومت نمايد، موجبات اتمام و اكمال خود را فراهم مي آورد و مسير كمالي را در شخصيت و شاكله وجودي خود مي پيمايد و سازه هاي اخروي خود را به شكل كامل تري مي سازد. (آل عمران، آيه 142)

نقش بلا در كمال يابي انسان

امام صادق(ع) به نقش بلا در رشد و كمال يابي انسان و سازه هاي آخرتي توجه مي دهد و مي فرمايد: ان في الجنه منزله لا يبلغها عبد الا بالابتلاء في جسده؛ در بهشت مقام و منزلتي وجود دارد كه هيچ بنده اي به آن نرسد، مگر به درد و بيماري اي كه در بدنش حادث شود. (اصول كافي، ج 2، ص 255، باب شده ابلاء المومن حديث 41)

به سخن ديگر، دست يابي به برخي از منازل و مراتب كمالي براي انسان تنها با رنج و مشقت و مصيبت فراهم مي آيد و اينگونه نيست كه انسان در آسايش و آرامش بتواند به مقاماتي چون مقام صابرين دست يابد؛ چرا كه مقام صابرين مقامي است كه انسان در مشكلات براي رهايي و چاره جويي از آن، به تدبر و تفكر مي پردازد و از استعدادها و ظرفيت هاي وجودي خود براي برون رفت و حل مشكلات بهره مي گيرد و استقامت و توانايي خود را اين گونه افزايش مي دهد.

امام صادق(ع) نقش مهم و تاثيرگذار بلا در شكل گيري شخصيت و ماهيت انسان در دنيا و سازه آخرتي او را منتي از سوي خداوند مي شمارد و مي فرمايد: جايگاه مومن نزد خداي عز و جل برترين جايگاه است و اين جمله را سه بار فرمود چرا كه گاه بنده اي را خداوند به گرفتاري مبتلا مي سازد. آنگاه جانش را عضو عضو از پيكرش بيرون مي كشد، درحالي كه وي بر اين پيشامد، خداوند راح مد و ستايش مي گويد. (اصول كافي، ج 2، ص 452، باب شده ابلاء المومن حديث 31)

آن حضرت (ع) در جايي ديگر مي فرمايد: يا عبدالله لو يعلم المومن ما له من الاجر في المصائب لتمني انه قرض بالمقاريض؛ اي عبدالله، اگر مومن مي دانست كه پاداش مصائب و گرفتاري هايش چه اندازه است، آرزو مي كرد با قيچي تكه تكه شود. (اصول كافي، ج 2، ص 552، باب شده ابلاء المومن حديث 51)

نقش آزمون ها در رشد و تكامل

رنج و بلاء و مشقت، نقش مهمي در كشف استعدادها و رشد و تكامل آن دارد. بلاء با مومن كاري مي كند تا در يك بستر طبيعي استعدادهاي خود را بروز دهد و در برابر مصيبت ها و مشكلات زندگي خود افزون بر دست يابي به صبر، فرصت برو نفرت را بيابد و توانايي خود را آشكار سازد. از اين رو امام صادق(ع) به نقش مصيبت در زندگي انسان و كمال يافتن او توجه مي دهد و بلا را همچون بادي مي داند كه همواره بر گياه مي وزد تا او را به كمال برساند: رسول خدا فرمودند: حكايت مومن حكايت ساقه گياه است كه بادها آن را به اين سو و آن سو كج و راست مي كنند. مومن هم به واسطه بيماريها و دردها كج و راست مي شود. اما حكايت منافق، حكايت عصاي آهنين بي انعطافي است كه هيچ آسيبي به آن نمي رسد، تا اينكه مرگش به سراغش مي آيد و كمرش را در هم مي شكند. (اصول كافي ج 2 ص 752؛ باب شده ابلاء المومن حديث 52)

يكي از كاركردهاي بلا، تذكر و يادآوري است تا آدمي از دام غفلت رهايي يابد؛ زيرا زندگي انسان در دنيا بگونه اي است كه دچار غفلت مي شود و زينت هاي دنيوي آدمي را به خود مشغول مي سازد. اينجاست كه بلاء بويژه مصيبت مي تواند آدمي را بيدار كرده و توجه به آخرت داده و او را براي تحركات بيشتري براي آخرت تشويق كند و با تاكيد بر ناپايداري دنيا او را به پايداري آخرت دعوت كند. امام صادق(ع) در بيان نقش تذكري بلا براي مومنان مي فرمايد: المومن لايمضي عليه اربعون ليله الا عرض له امر يحزنه يذكر به؛ چهل شب بر بنده مومن نگذرد مگر اينكه واقعه اي برايش رخ دهد و او را غمگين سازد و به واسطه آن، متذكر گردد. (اصول كافي، ج 2، ص 452، باب شده ابلاء المومن حديث 11)

به هر حال نبايد نقش منفي براي بسياري از بلاءها و مصيبت هايي كه بر آدمي مي آيد قايل شد، بلكه بايد بيشتر به نقش مثبت آن توجه يافت و از هر بلا در شكل هاي بد و خوب و نعمت و نقمت آن، درس گرفت و از فوايد و آثار آن بهره برد.