اصولی فقهیاعتقادی - کلامیفلسفیمعارف قرآنیمقالات

فلسفه عبادت و بندگی خدا

بسم الله الرحمن الرحیم

بر اساس نص و صراحت قرآنی، فلسفه و هدف غایی آفرینش انسان، عبادت و بندگی خدا است؛ اما به نظر می رسد که همین علت غایی خود دارای غایات دیگری است که در آموزه های قرآنی تبیین شده است. این غایات دیگر، در حقیقت علل غایی، فلسفه و اهداف عبادت خدا است که نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن آن ها را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عبادت فطری و ارادی انسان

عبادت از ریشه واژه «عبد» به معنای زمینی پرتردد است که هموار، صاف، برجسته و متماز شده است. «تعبید الارض» به همین معنا به کار می رود به طوری که زمین برای تردد آسان و هموار چنان آماده می شود که میان دیگر زمین ها متشخص و برجسته است؛ جاده های آسفالتی امروز در میان کوه و دشت و بیابان خود نمونه ای از همین «تعبید الارض» است. به طور طبیعی، چنین زمینی هیچ مانعیتی را برای تردد ندارد.

هم چنین به انسان برده ای که در اسارت است و مطیع و خوار و ذلیل، انسانی دیگر است، عبد گفته می شود؛ زیرا هر چه را مالک برده، فرمان دهد به جا می آورد و مطیع محض و ذلیل اوست.

اما عبادت اصطلاحی به معنای نهایت تذلّل و کوچکى انسان در برابر کسى است که شایسته و مستحقّ چنین عبادتى بوده و نهایت تفضّل و بخشش را داشته باشد. شکی نیست که چنین معبودی جز خداوند، کسى نیست.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 542، «عبد».)

البته از آموزه های وحیانی قرآن به دست می آید که همه هستی و آفریده ها و مخلوقات، خدا را معبود خویش می دانند و مطیع محض او هستند و در برابرش تذلل دارند. در قرآن آمده است: مَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ ؛ سپس آهنگ آفرينش آسمان كرد و آن بخارى بود پس به آن و به زمين فرمود خواه يا ناخواه بياييد! آن دو گفتند: فرمان‏پذيران آمديم. (فصلت، آیه ۱۱)

هر چند که زمین و آسمان به عنوان مطیع آمدند، ولی آنان با تاکید بر این که خودشان جزو مطیعان هستند، به این نکته توجه می دهند که اطاعت کنندگان تنها خودشان نیستند؛ از همین روست که «طَائِعِينَ» به شکل جمع آمده است نه تثنیه. پس همه هستی، مطیع هستند نه فقط آسمان و زمین. بر همین اساس همگی در برابر خدا سجده اطاعت به جا می آورند.(رعد، آیه 15؛ نحل، آیه 49؛ حج، آیه 18)

بر اساس آموزه های قرآنی، همه هستی در ساختار حق خویش، مطیع خدا بوده و عبدالله هستند؛ زیرا هر موجودی از هدایت درونی و فطری برخوردار است که جهت گیری و سمت و سوی او را مشخص می کند که جز بندگی خدا نیست.(طه، آیه 50) انسان نیز به عنوان یکی از آفریده های الهی از چنین هدایت فطری و درونی برخوردارند که او را عبدالله می کند.(روم، آیات 30 تا 33) از همین روست که در اصطلاحات قرآنی، گاه مراد از عبادالله همه آفریده های الهی است که خواسته ناخواسته خدا را معبود قرار می دهند.

انسان ها نمی توانند از عبادت رهایی یابند؛ زیرا عبادت جزو فطرت و طبیعت آنان است و اگر عبادت خدا را انجام ندهند به عبادت غیر خدا گرفتار می شوند. از همین رو، قرآن بر این نکته تاکید دارد که به سبب فطری بودن عبادت، انسان ها به عبادت نیاز دارند.(فاطر، آیات 13 تا 15)   همین فطری بودن موجب می شود که برخی به جای خدا، دیگران را معبود خود قرار دهند که شامل مخلوقات الهی از جن، فرشته، انسان، اجسام آسمانی و زمینی است.(سباء، آیه 41؛ انعام، آیات 76 تا 78؛ آل عمران، آیه 80؛ توبه، آیه 31؛ و آیات دیگر)

البته انسان و جنیان افزون بر عبودیت و اطاعت فطری، می بایست به اراده اختیاری و حق انتخاب خود، خدا را معبود اختیاری قرار دهند. از این روست که خدا درباره این انسان و جن می فرماید: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ؛ و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند.(ذاریات، آیه ۵۶)

همین اراده و حق انتخاب موجب می شود که برخی از انسان ها و جنیان، عبادت ارادی و اختیاری خدا را نپذیرند و نسبت به خدا کفر ورزند و ایمان نیاورند: وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا ؛ و بگو حق از پروردگارتان رسيده است، پس هر كه بخواهد ایمان آورد و هر كه بخواهد کفر ورزد كه ما براى ستمگران آتشى آماده كرده‏ ايم كه سراپرده ‏هايش آنان را در بر مى‏ گيرد و اگر فريادرسى جويند به آبى چون مس گداخته كه چهره ‏ها را بريان مى ‏كند يارى مى ‏شوند وه چه بد شرابى و چه زشت جايگاهى است؛ كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند بدانند كه ما پاداش كسى را كه نيكوكارى كرده است تباه نمى ‏كنيم (کهف، آیات ۲۹ و ۳۰)

فلسفه ، اهداف و آثار عبادت ارادی و اختیاری

از نظر آموزه های وحیانی قرآنی، نیاز به عبادت یک نیاز فطری برای بشر و غیر بشر است؛ زیرا در فطرت همگی «تذلل» در برابر «عزت الهی» امری انکار ناپذیر است. در آیات قرآنی، افزون بر فلسفه و اهداف و آثار عبادت توجه داده شده است تا انگیزه انسان نسبت به عبادت ارای و اختیاری خدا افزایش یابد. از جمله مهم ترین اهداف و فلسفه و آثار عبادت خدا عبارتند از:

  1. فلاح و رستگاری: انسان اگر بخواهد به فلاح و رستگاری دست یابد می بایست عبادت خدا را به عنوان اصلی ترین عامل رستگاری قرار دهد؛ زیرا بدون عبادت خدا هیچ کس به رستگاری نمی رسد.(حج، آیه 77)
  2. سعادت: از مهم ترین آثار عبادت الهی، سعادت و خوشبختی انسان در دنیا و آخرت است. از نظر قرآن، سعادت انسان در عبادت خدا و شقاوت در گرو و رهن ترک عبادت الهی است.(مریم، آیه 48)
  3. تقوای الهی: رسیدن به تقوای الهی و خودنگه داری از غضب و خشم و دوزخ الهی، با عبادت ارادی و اختیاری انسان در چارچوب هدایت تشریعی اسلام و شرایع آن تامین می شود.(بقره، آیه 21)
  4. برآورد نیازها: از نظر قرآن، فطرت انسانی مقتضی عبادت است و انسان برای نیازهای خویش نیاز دارد تا به عبادت خدا بپردازد.(فاطر، آیات 13 تا 15) البته هر چه انسان به سوی کهولت سنی می رود، به سبب بروز ضعف، بیش تر احساس نیاز به عبادت دارد. از همین روست که پیران گرایش بیش تری به عبادت دارند.(احقاف، آیه 15)
  5. مغفرت و آمرزش: عبادت خدا موجب می شود تا انسان در غفران الهی قرار گیرد و از تبعات و پیامدهای بسیاری از رفتارها و گفتارهای خویش رهایی یابد و از خشم الهی در امان ماند.(نوح، آیات 3 و 4)
  6. اتحاد امت ها: عبادت الهی عامل اتحاد مردمان و امت ها است؛ زیرا بینات و حکمت الهی که در قالب عبادت به انسان داده می شود، او را از هر گونه اختلاف مبتنی بر جهالت رها می سازد؛ چرا که جهالت علمی و عملی است که موجب اختلاف میان مردم و امت ها است. تسلیم محض شدن انسان ها در برابر خدا، انسان را به وحدت در هدف و روش و عمل می کشاند که خود موجب شکل گیری امت است؛ زیرا امت به معنای پیروی از امامی است که هدف و روش و عمل مشخصی را به آن جماعت از مردمان نشان می دهد و اجتماعی با چنین ویژگی هایی را شکل می بخشد.(بقره، آیات 133 و 134؛ زخرف، آیات 63 و 64)
  7. ارزش یابی: انسان ها دارای کرامت ذاتی هستند که خدا به آنان عنایت کرده است(اسراء، آیه 70)، اما حفاظت و بلکه ارتقای این ارزش نیازمند عبادتی است که موجب تقوای الهی شده و کرامت اکتسابی را برای انسان رقم می زند.(بقره، آیه 21؛ حجرات، آیه 13) از نظر قرآن، اگر عبادت و بندگی خدا از سوی انسان نبود، انسان به چنین وزانت و ارزشی نمی رسید(فرقان، آیه 77)؛ زیرا واژه «عبا» ريشه «يعبوا» در اصل به معناى ثقل و سنگينى و ارزش است. (مفردات، ص 544، «عبا») بنا بر احتمالى، منظور از «دعاء» در «لولا دعاؤكم» عبادت است. (مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 284 – 285؛ روح البيان، ج 6 ، ص 329) بنابراین، این عبادت انسان است که به او ارزش و وزانت می بخشد. هم چنین از آیات دیگر قرآن به دست می آید که ارزش انسان ها به همین عبادتی است که در چارچوب اسلام انجام می شود.(تحریم، آیه 5؛ آل عمران، آیات 19 و 85)
  8. قوام بخشی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انجام عبادت خالصانه و مخلصانه موجب می شود تا انسان به استواری و قوامی دست یابد که تامین کننده سلامت دین و آخرت اوست(بینه، آیه 5)؛ زیرا مراد از «دین قیمه» می تواند آموزه های دینی باشد که با عبادت تحکیم می شود و قوام می یابد و هم می تواند به معنای روز جزا باشد که در آن روز حقیقت دین بروز و ظهور می کند و انسان با آن دین می تواند قیام کند و از ذلت فروافتادگی رهایی یابد. اصولا این عبادت مبتنی است که مقوم هویت و ذات هر انسانی می شود و هویت و شاکله متاله و خدایی او را قوام می بخشد. هم چنین این عبادت دینی است که مایه تقویم و ارزش گذاری انسان در روز جزا و یوم الدین است.
  9. امامت: عبادت خداوند، باعث نیل به مقام امامت می شود که انسان را در مقام امام امت قرار می دهد.(انبیاء، آیه 73) مقام امامت مقام بلندی است که در آیات قرآنی آن را به کسانی می دهد که از هر گونه ظلم به هر شکلی در امان باشند و پس از آزمون ها و ابتلائات بسیار و شدید الهی به آن نایل می شوند. چنین مقامی تنها با عبادت خاص الهی به دست می آید.(بقره، آیه 124)
  10. هدایت تشریعی: از نظر آموزه های قرآنی، دست یابی به هدایت های خاص تشریعی که پاداش الهی نسبت به انسان است، تنها در سایه عبادت الهی به دست می آید.(انبیاء، آیه 73)
  11. وحی: وحی نوعی ارتباط خاص میان خدا و انسان است که به بندگانی داده می شود که در چارچوب عبادت الهی حرکت می کنند.(انبیاء، آیه 73) البته وحی می تواند تشریعی و غیر تشریعی باشد. بنابراین، اشخاصی که پیامبر نیستند نیز می توانند از وحی الهی بهره مند شوند؛ چنان که مادر موسی(ع) نیز از این وحی برخوردار شد و یا حضرت مریم(س) مورد خطاب وحی غیر تشریعی قرار گرفت.(قصص، آیه 7؛ مریم، آیات 16 تا 21)
  12. کارهای خیر: عبادت الهی موجب می شود تا انسان از وحی غیر تشریعی برخوردار شود به گونه ای که با کارهای خیر آشنا و بتواند آن را انجام دهد.(انبیاء، آیه 73) خیر هر نعمت سودمندی است که تامین کننده سعادت دنیا و آخرت شخص یا امت است.
  13. برکات آسمانی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برکات آسمانی به ویژه باران که موجب رونق کشاورزی و دامی و اقتصادی است، از آثار و برکات عبادت الهی بندگان خدا است.(هود، آیات 50 تا 52)
  14. رهایی از شرک: یکی از اهداف الهی از عبادت خدا، رهایی بشر از هر گونه شرک است. این که عبادت خالصانه به خدا منحصر شده، مستلزم نفى عبادت دیگران و پرهیز از شرک است. پس فلسفه عبادت خدا، رهایی از شرک و آثار و تبعات آن است.(زمر، آیات 2 و 3)
  15. رحمت و لطف الهی: عبادت خدا موجب می شود تا انسان از لطف و رحمت الهی برخوردار شود و از رحمت رحیمی خدا سود برد.(انبیاء، آیه 84؛ مریم، آیه 2 و 3)
  16. ذکر الهی: اصولا عبادت خدا به معنای ذکر الهی است که به طور طبیعی کسی که عبادت می کند، هماره خدا را به یاد داشته و از آثار و برکات ذکر از جمله اطمینان و آرامش قلبی بهره مند خواهد شد.(انبیاء، آیه 84؛ رعد، آیه 28)
  17. تاخیر مرگ: از عوامل تاخیر مرگ عبادت خدا است؛ مراد از این تاخیر نسبت به اجل معلق و غیر حتمی است، نه اجل مسمی که هیچ تاخیری در آن راه ندارد.(نوح، آیات 3 و 4)
  18. تسلیم: از نظر آموزه های قرآنی، یکی از اهداف عبادت خدا، تحقق حالت تسلیم در انسان است.(حج، آیه 34) بی گمان این حالت به معنای سلامت و رهایی انسان از هر گونه شقاوت دنیوی و اخروی نیز خواهد بود و انسان تسلیم دست کم در سه مرحله از زندگی یعنی تولد و مرگ و قیامت در سلامت کامل خواهد بود. اصولا اسلام آوری به معنای تسلیم در برابرخدا و سنت ها و احکام الهی و شرایع خداوندی و حرکت در مسیر «سبل السلام» است.(مائده، آیه 16)
  19. تقرب به خدا: کسی که می خواهد به خدا نزدیک و آثار قرب الهی بهره مند شود، می بایست عبادت را به عنوان تنها راه دست یابی به قرب خدا بشناسد و بدان عمل کند.(زمر، آیات 2 و 3)
  20. توبه: از آثار و برکات عبادت خدا، دست یابی به مقام توبه و بازگشت و برگشت به سوی مسیر درست و هدایت الهی است و بهره مندی از آثار توبه است.(هود، آیات 2 و 3 و 61)
  21. رضوان و رضایت الهی: کسب رضایت خدا و بهره مندی از رضوان در گرو عبادت الهی است.(فتح، آیه 29)
  22. چشم روشنی و سرور: انسان با عبادت است که مسرور می شود. البته عبادت های خاص مانند عبادت های شبانه موجب چشم روشنی و برکات بیش تری است.(سجده، آیات 16 و 17)
  23. سلام: چنان که گفته شد، عبادت به معنای تسلیم در برابر خدا و موجب دست یابی به سلامت است. از همین روست که اهل بهشت با سلام الهی مواجه می شوند و از همه جهات سالم و در سلامت خواهند بود.(صافات، آیات 109 و 111)
  24. شکر: عبادت به یک معنای شکر عملی است. شکر به معنای استفاده درست از نعمت مبتنی بر حکمت ها و اهداف آفرینش آن نعمت و انسان است. بنابر این، عبادت هم مقتضی و مستلزم شکر است و هم خود موجب بهره مندی از آثار شکر می شود.(بقره، آیه 172؛ نحل، آیه 114؛ عنکبوت، آیه 17؛ زمر، آیه 66)
  25. عزت: عزت به معنای رهایی از ذلت و سلطه درونی و بیرونی دیگران، از مهم ترین خواسته های بشر است. از نظر قرآن عبادت و اطاعت خداى یگانه، تنها راه عزّت است.(مریم، آیات 82 و 83)
  26. عنایت و فضل الهی: بهره مندی از عنایت و فضل الهی در گرو عبادت ارادی انسان است.(فرقان، آیه 77؛ فتح، آیه29)
  27. قدرت: عبادت خدا موجب قوت و افزایش توان آدمی می شود؛ کسانی که بخواهند صاحب قوت و نیروی شوند که هر کاری انجام دهند باید به عبادت به عنوان تامین کننده قوت و نیرو و توان توجه یابند.(هود، آیات 50 و 52)
  28. لقاء الله: پرستش خداى یکتا و پرهیز از شرک، باعث امید وارى به حصول لقاى خداوند می شود.(کهف، آیه 110)
  29. محبت به مومنان: تعبّد و بندگى خاص براى خدا، سبب محبّت انسان به مؤمنان می شود(مائده، آیه 82)؛ چنان که اهل رهبانيّت، با زياده روى در تحمّل تعبّد (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 367، «رهب») بر آن بودند تا رضایت الهی به دست آورند و محبت مومنان در دلهایشان زیاد شود.
  30. دست یابی به برهان: عبادت خالصانه موجب می شود تا انسان از برهان الهی به ویژه در مقاطع و زمان های حساس و سرنوشت بهره مند شود.(یوسف، آیه 24)
  31. یقین: دست یابی به یقین یعنی شهود و علم تردید ناپذیر از طریق عبادت منجر به تقوا به دست می آید.(حجر، آیات 98 و 99؛ بقره، آیه 282)
  32. رهایی از شیطان و گناه: برای رهایی از شیطان و گناه می بایست به عبادت خدا توسل جست(اسراء، آیات 64 و 65؛ یوسف، آیات 21 تا 24)
  33. نجات از عذاب: عبادت خداوند، باعث نجات از عذاب دنیوی و اخروی است و کسی که بخواهد از عذاب رهایی یابد تنها راه آن عبادت الهی در چارچوب اسلام و شرایع آن است.(نوح ، آیات 1 تا 4؛ آل عمران، آیات 19 و 85؛ مائده، آیه 48)
  34. هدایت های تشریعی: افزون از هدایت های فطری این عبادت الهی است که موجب بهره مندی از هدایت های تشریعی و پاداشی می شود.(نحل، آیه 36؛ زخرف، ایات 26 و27)
  35. هم نشینی با پیامبر(ص): پایی بندى به عبادت خدا، سبب شایستگى افراد براى همنشینى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) می شود.(کهف، آیه 28)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا