اجتماعیاخلاقی - تربیتیاصولی فقهیحقوقیسیاسیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

فقه رسانه؛ بایدها و نبایدها : بخش دوم

samamosفقه رسانه در اسلام و به تعبیر عربی آن«فقه الإعلام فی التشریع الاسلامی» از موضوعات و مسایل مستحدثه است. اگر در آموزه های فقه اصغر در اسلام سخن از پنجاه کتاب فقهی با توجه به مبتلائات گذشته بود؛ امروز موضوعات و مسایل جدید و نوینی پدید آمده که نیازمند تفقه است. بنابراین ، باید کتاب الإعلام یعنی فقه رسانه در مجموعه کتب فقهی آورده شود. آن چه در پی می آید نگاهی به این موضوع و مساله مستحدثه و نوینی است که از منظر فقه اکبر و فقه اصغر به آن نگریسته می شود.

مشروعیت رسانه از منظر اسلام

رسانه همانند هر ابزار و فعالیت دیگری دو چهره مثبت و منفی دارد. از آن جایی که رسانه به ویژه در جهان امروز، بزرگ ترین ابزار تاثیر فرهنگی و تعلیم و تربیت، گفتمان سازی، سبک سازی زندگی ، افکار سازی و تغییر عقاید و افکار و رفتار است و انواع پیام ها از راه رسانه تبادل می شود، در همه عرصه های زندگی بشر حضور و نفوذ مستقیم و غیر مستقیم دارد و در حوزه های نظامی و جنگ نرم و سخت مورد توجه همگان از عالی ترین دارندگان نقش اجتماعی از رهبران تا کارگزاران و توده های مردم قرار دارد. از همین روست که باید از سوی رهبران اجتماعی مسلمان نیز در دستور کار قرار گیرد.

خداوند در آیه 60 سوره انفال می فرماید: وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ؛ و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبهاى آماده بسيج كنيد، تا با اين [تداركات‏]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان‏] ديگرى را جز ايشان- كه شما نمى‏شناسيدشان و خدا آنان را مى‏شناسد- بترسانيد. و هر چيزى در راه خدا خرج كنيد پاداشش به خود شما بازگردانيده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت.

در جهان معاصر رسانه همه در قالب ابزار دفاعی و هم ابزار هجومی مورد کاربرد است و نمی توان از رسانه به عنوان یک وسیله دفاعی و حتی هجومی چشم پوشید.

البته در اسلام هرگز هدف وسیله را توجیه نمی کند و به هر ابزار و وسیله ای مشروعیت نمی بخشد. از این روست که برای ابلاغ پیام نمی توان از ابزارهای نامشروعی چون سکس استفاده کرد و پیام حق و مشروع و انسانی را از این راه به دیگران منتقل کرد.

شکی نیست که رسانه و ابزارهای رسانه ای در نشر فضلیت و گسترش فلسفه دین و احقاق حقوق و گسترش فرهنگ عدالت خواهی و ستم ستیزی نقش اساسی دارد و مهم ترین ابزار آموزشی و پرورشی و تعلیم و تربیت در جهان امروز است. پس در مشروعیت آن به عنوان یک ابزار کارآمد و مفید و سازنده شکی نیست.

اما این مشروعیت چنان که خواهد آمد دارای خطوط قرمز و زردی در قالب محرمات و مکروهات است. در یک جمله کوتاه اگر بخواهیم حکم فقه اسلامی را به رسانه و ابزارهای پیام رسانی در جهان امروز بیان کنیم، باید حکم اباحه و جواز را برای کلیت آن داشته باشیم.

البته با توجه به این که پیام رسانی و ابلاغ رسالات الهی یک وظیفه و تکلیف شرعی به عهده همگان است و خداوند در آیاتی چندی از جمله آیه 39 سوره احزاب و آیه 122 توبه بر تبلیغ و آموزش ویژه شماری برای ابلاغ و انذاررسانی سخن به میان آورده می توان گفت که یک واجب شرعی در حد واجب کفایی است.

در مشروعیت یا عدم مشروعیت هر ابزاری از جمله ابزار رسانه و فعالیت های آن باید به کارکردهای آن توجه داشت؛ زیرا این کارکردها است که نه تنها مشروعیت و عدم مشروعیت اسلامی یک چیز را ابزار را مشخص می کند، بلکه وضعیت مشروعیت و ابعاد فقهی آن را در چارچوب حالات احکام خمسه نیز روشن می سازد.

مهم ترین کارکردهایی که برای ابزارهای رسانه ای می توان بیان کرد، شامل موارد زیر است:

الف. روشن ساختن افكارعمومي و بالابردن سطح معلومات و دانش مردم در مسایل گوناگون خبري، انتقادي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي، كشاورزي، فرهنگي، ديني، علمي، فني، نظامي، هنري، ورزشي و نظاير اينها ؛

ب. پيشبرد اهداف اسلام و گفتمان و سبک زندگی اسلامی و تبیین آن برای همه اقشار مختلف مردم با اهتمام به تفاوت های فرهنگی و فکری و فهم و رفتار؛

ج. تلاش براي نفي مرزبندي هاي كاذب و تفرقه انگيز و قرار ندادن اقشار مختلف در تقابل و مقابل هم؛

د. مبارزه با مظاهر فرهنگ استعماري از جمله اسراف، تبذير، لغو،تجمل پرستي، اشاعه فحشا و مانند آن ها و نیز ترويج و تبليغ فرهنگ اصيل اسلامي و گسترش فضايل اخلاقي و رفتارهای هنجاری.

فعالیت های رسانه ای، واجب کفایی

از آیات قرآنی و روایات اسلامی می توان دریافت که فعالیت های رسانه ای در راستای ابلاغ دین و گفتمان و فرهنگ اسلامی و تعلیم و تربیت الهی اسلامی، از واجبات کفایی است.

دلایل بر وجوب کفایی فعالیت های رسانه و استفاه از ابزارهای رسانه (الإعلام فی الفقه الاسلامی و التشریع الاسلامی) آن شامل ادله قرآنی و روایی است:

  1. آیه استعداد: وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ؛ و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبهاى آماده بسيج كنيد، تا با اين تداركات، دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان‏ ديگرى را جز ايشان- كه شما نمى‏شناسيدشان و خدا آنان را مى‏شناسد- بترسانيد و هر چيزى در راه خدا خرج كنيد پاداشش به خود شما بازگردانيده مى‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت.(انفال، آیه 60) بی گمان یکی از مهم ترین ابزارهای دفاعی و حتی تهاجمی در دنیای معاصر، ابزار قدرتمند رسانه است که در جنگ نرم و تغییر افکار و تسخیر قلوب بسیار نقش اساسی دارد و می تواند فلسفه و گفتمان و سبک زندگی انسان ها را تغییر دهد و موقعیت دشمن را به خطر اندازد و در جنگ نرم و روانی دشمن را زمین گیر یا وادار به عقب نشینی کند و موجبات رهب و ترس و وحشت آنان را فراهم آورد. پس رسانه به عنوان یک ابزار و وسیله دفاعی و تهاجمی می بایست مورد استفاده قرار گیرد. از این منظر فعالیت رسانه یک واجب کفایی است که باید حتما گروهی به آن وارد و در آن توانمند شوند.
  2. دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر: یکی از واجب عمومی مسلمانان امر به معروف و نهی از منکر است که این وظیفه برای بخشی از جامعه به عنوان یک وظیفه سازمانی تعریف می شود. از این روست که که خداوند فرمان می دهد تا از امت بخشی به عنوان دعوت کننده به خیر و آمران به معروف و ناهیان از منکر مسئولیت اجتماعی در این زمینه را به عهده گیرند. شاید رسانه و ابزار آن یکی از مهم ترین ابزارهایی باشد که می تواند دعوت کننده مردم به خیر و نیز امر به معروف و نهی از منکر باشد. از این روست که ابزار رسانه در جهان معاصر به عنوان مهم ترین ابزار دعوت به خیر باید مورد استفاده برخی از اقشار جامعه قرار گیرد. این باید در حد واجب کفایی قابل اثبات است. خداوند می فرماید: وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و بايد از ميان شما، گروهى، مردم را به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وادارند و از زشتى بازدارند، و آنان همان رستگارانند.(آل عمران، آیه 104)
  3. آیه نفر: یکی از ادله هایی که برای فعالیت های رسانه می توان به آن استناد کرد، آیه نفر است. خداوند می فرماید: وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ؛ و شايسته نيست مؤمنان همگى كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه‏اى از آنان، دسته‏اى كوچ نمى‏كنند تا در دين با ژرف نگری و فهم عمیق از آن آگاهى پيدا كنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند، شاید كه آنان [از كيفر الهى‏] بترسند؟(توبه، آیه 102)
  4. این آیه بیان می کند بر گروهی از مومنان است تا از سرزمین های خویش به سوی مرکز اسلام کوچ کرده و در دین تفقه نمایند و سپس به میان قوم بازگردند و مردم را انذار کنند. یکی از روش های انذاری بهره گیری از رسانه و فعالیت های رسانه ای است.
  5. آیه تعلیم و تزکیه: در قرآن یکی از وظایف مهم پیامبران(ع) تعلیم و تزکیه دانسته شده است. البته نوع تعلیم و تزکیه آنان با تعلیم و تزکیه دیگران تفاوت ماهوی دارد؛ زیرا آنان در تعلیم و تزکیه خود در جان مردمان تصرفاتی نیز دارند؛ که برای مومنان در درجات پایین شدنی است. خداوند می فرماید: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ؛ اوست آن كس كه در ميان بى‏سوادان فرستاده‏اى از خودشان برانگيخت، تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد، و آنان قطعاً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.(جمعه، آیه 2) هم چنین خداوند می فرماید: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ؛ پروردگارا، در ميان آنان، فرستاده‏اى از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنان بخواند، و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و پاكيزه‏شان كند، زيرا كه تو خود، شكست‏ناپذير حكيمى.»(بقره، آیه 129) هم چنین آیات دیگری چون آیه 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران همین معنا و مفهوم را بیان می کند. از این آیات به دست می آید که تزکیه و تعلیم نقش اساسی دارد در اسلام داراست و هر کسی موظف است تا این مسئولیت را در حد توان و استطاعت خود انجام دهد. برای انجام این مسئولیت نیاز است تا از همه ابزارها از جمله ابزار بسیار مهم و کار آمد رسانه نیز سود برد.
  6. آیه دعوت: از دیگر ادله هایی که می توان از آن برای اثبات بهره گیری از ابزار رسانه و فعالیت های رسانه ای به عنوان یک واجب کفایی اشاره کرد، آیه دعوت است. خداوند می فرماید: ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به شيوه‏اى‏ كه نيكوتر است مجادله نماى. در حقيقت، پروردگار تو به حال كسى كه از راه او منحرف شده داناتر، و او به حال‏ راه‏يافتگان نيز داناتر است.(نحل، آیه 125) این آیه هر چند خطاب به پیامبر(ص) است، ولی هر مسلمانی در مقام دعوت باید از روش های متنوع از جمله روش ها و شیوه های مطرح در این آیه برای تبلیغ دین و دعوت مردم به حکمت الهی بهره برد که از جمله آن ها بهره گیری از روش های رسانه ای است.
  7. آیه تبلیغ: یکی از ادله برای وجوب کفایی بودن استفاده از ابزار رسانه و فعالیت های رسانه ای، تبلیغ دین به عنوان یک وظیفه و تکلیف الهی است. خداوند می فرماید: الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا؛ همان كسانى كه پيامهاى خدا را ابلاغ مى‏كنند و از او مى‏ترسند و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند. و خدا براى حسابرسى كفايت مى‏كند.(احزاب، آیه 39) این آیه هر چند به طور مستقیم امر به تبلیغ نمی کند، بلکه با جمله خبری که در طلب قوی تر است بیان می کند که کسانی هستند که به امر تبلیغ رسالات الهی می پردازند. از جمله این افراد می توان به کسانی اشاره کرد که با ابزار رسانه به تبلیغ دین می پردازند.
  8. جهاد علمی: جهاد علمی یکی از وظایف هر مسلمانی است افزون بر دفع شبهه بر اساس آموزه های قرآنی، با تلاش و مجاهدت مردم را نسبت به آموزه های وحیانی قرآن آشنا و آنان را به سمت فلسفه و سبک زندگی اسلامی و قرآنی دعوت کنند. خداوند می فرماید: وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا؛ پس، از كافران اطاعت مكن، و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.(فرقان، آیه 52) شکی نیست که یکی از ابزارهای مهم در جهاد علمی، ابزار رسانه و فعالیت های رسانه ای است. از آن جایی که جهاد علمی واجب است، این واجب کفایی در حوزه رسانه نیز به عنوان مقدمه واجب و ابزار واجب، واجب می شود.
  9. کتابت و نگارش: قرآن اصل در وحی تمدن ساز و شریعت ساز را کتاب می داند. (حدید، آیه 25 و ایات دیگر) از این روست که بر ارسال رسولان همراه با انزال کتب تاکید دارد؛ زیرا تمدن و حقوق و شریعت در قالب نوشتار می تواند شکل گیرد و عنصر کتابت و نگارش و نوشتار ، عنصر اساسی مدنیت و تمدن است. اصول و قوانین شفاهی تغییر پذیر و فراموش شدنی و غیر قابل استناد است، اما کتاب قابل استناد است. شکی نیست که یکی از مهم ترین ابزارها رسانه ای کتابت و نگارش است. در آموزه های اسلامی بسیار بر نقش کتاب و نگارش و کتابت تاکید شده است. خداوند در آیه نخست سوره قلم به ، قلم سوگند می خورد و می فرماید: ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ؛ نون و سوگند به قلم و آن چه می نگارد. پیامبر(ص) می فرماید: قَیِّدُوا العِلْمَ بِالکِتابَةِ؛ علم را با نوشتن [آن] به بند بکشید.( بحار الأنوار، ج 2، ص 151) و نیز می فرماید: «المؤمن اذا مات وترک ورقة واحدة علیها علم تکون تلک الورقة یوم القیامة سترا فیما بینه وبین النار واعطاه الله تبارک وتعالی بکل حرف مکتوب علیها مدینة اوسع من الدنیا سبع مرات؛ مؤمن چون از دنیا رود و برگه ای دانش دار از خود بر جای نهد، این برگه در روز رستخیز، میان او و آتش دوزخ پرده ای شود. و خدای خجسته و بزرگ برای هر حرفی که بر آن برگه نوشته شده باشد، شهری به فراخناکی هفت گیتی به وی بخشد.»( بحارالانوار، ج 2، ص 144) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «تامل یا مفضل! ما انعم الله [به علی الانسان] … الکتابة التی بها تقید اخبار الماضین للباقین واخبار الباقین للاتین وبها تخلد الکتب فی العلوم والاداب وغیرها؛ درنگی کن مفضل! از نعمت های الهی برای آدمی «نوشتن » باشد که به وسیله آن رخدادهای گذشتگان برای بازماندگان و رویدادهای زندگان برای آیندگان به بند کشیده می شود و نوشتارهای علمی و اخلاقی و جز آن جاودانه می ماند.»( مستدرک الوسائل، ج 13، ص 258)
  10. حرمت کتمان: یکی از محرمات در اسلام، حرمت کتمان حق و آموزه های وحیانی اسلام از مردم است. خداوند علمای یهودی را سرزنش می کند که به کتمان حق می پرداختند. خداوند در قالب نهی از کتمان می فرماید: وَلاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُواْ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ؛ و حق را به باطل درنياميزيد، و حقيقت را- با آنكه خود مى‏دانيد- كتمان نكنيد.(بقره، آیه 42) البته در این آیه از آمیزش حق و باطل برای ایجاد التباس نیز نهی شده است. شکی نیست که رسانه ها مهم ترین ابزار برای ارایه حق است، پس بهره گیری از رسانه واجب است تا حق کتمان نشود و به گوش همگان برسد. البته التباس و آمیزش حق و باطل نیز در رسانه بسیار شدنی است؛ و باید مواظب بود تا گرفتار چنین گناهی نشد. خداوند کتمان کنندگان حق و آموزه های وحیانی اسلام را ملعون می داند و می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَـئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ؛ كسانى كه نشانه‏هاى روشن، و رهنمودى را كه فرو فرستاده‏ايم، بعد از آنكه آن را براى مردم در كتاب توضيح داده‏ايم، نهفته مى‏دارند، آنان را خدا لعنت مى‏كند، و لعنت‏كنندگان لعنتشان مى‏كنند.(بقره، آیه 159) از نظر قرآن عدم پوشش رسانه ای حقایق و سرپوش گذاشتن روی آن برای کسب درآمد کاری بس نادرست است؛ بنابراین باید به هر طریقی از جمله رسانه ها، حقایق به گوش مردم برسد. در این باره آیات بسیاری در قرآن وارده شده است.(بقره، آیه 174؛ نساء، آیات 37 و 42)
  11. حرمت تحریف: از ادله تحریف نیز می توان دریافت که فعالیت های رسانه در راستای تبلیغ دین و جلوگیری از تحریف یک واجب کفایی است. از نظر قرآن تحریف در همه ابعاد آن از جمله تحریف معنوی یعنی يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ، حرام است. البته این کار تحریف از سوی عالمان انجام می گیرد؛ زیرا تحریف معنوی از سوی کسانی صورت می گیرد که علم الکتاب داشته و به آموزه های وحیانی آگاهی و علم دارند. برای جلوگیری از تحریف باید کسانی باشند تا تحریف کنندگان را به مردم معرفی و موارد و مواضع تحریفی را بیان کنند. شکی نیست که رسانه و فعالیت های رسانه می توان جلوی تحریف و تحریف کنندگان را بگیرد همان طوری که جلوی کتمان حق را نیز می تواند بگیرد.

ادله بسیاری دیگر نیز می توان در این زمینه به دست آورد که اصل بهره گیری از رسانه و ابزارها و فعالیت های رسانه ای را نه تنها جایز بلکه واجب کفایی قرار می دهد. می دانیم که از مهم ترین ابزارهای تبلیغی ابزارهایی چون تلاوت (بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)، بیان و سخنوری و سخندانی(نساء، آیه 63؛ طه، آیات 27 و 28 و 44؛ نحل، آیه 35؛ نور، آیه 54)، شعر و نظم (شعراء، آیات 224 و 227 )، جارچیان و منادیان(اعراف، آیات 111 و 112؛ شعراء، آیات 36 و 37)، نامه و رساله (نمل، آیات 28 تا 31) و مانند آن ها است. همه این ها ابزارهای رسانه ای هستند که در تلفن، تلویزیون، اینترنت و پست های الکترونیکی، سینما ، روزنامه ها و مطبوعات و مانند آن ها می توان ردگیری و شناسایی کرد. امروزه چند رسانه ها همزمان همه این اقسام دیداری و شنیداری را در اختیار مخاطب قرار می دهند و پیامرسان می تواند با این ابزارهای پیام خویش را به انواع گوناگون به گیرنده پیام برساند. پس می توان گفت اگر اصل پیام رسانی دینی یک واجب کفایی است، استفاده از این ابزارهای پیام رسانی دینی نیز به عنوان مقدمه واجب کفایی، واجب است.

البته درباره تصویر و مجسمه سازی و شعر حرف و حدیث بسیار است که آیا این ها می تواند به عنوان یک رسانه اسلامی عمل کند یا آن که ذات این امور مشکل داشته و حرام است و اسلام استفاده از هر ابزاری برای رسیدن به هر هدف مشروعی را مشروع نمی داند؛ زیرا هدف هرگز وسیله را توجیه نمی کند و ابزار فساد و باطل را صحیح و حق نمی سازد.

خداوند درباره شاعران می فرماید: وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ؛ از شاعران گمراهان پیروی می کنند. (شعراء، آیه 224) یعنی هان اى پيامبر! نه قرآن شعر است و نه تو شاعر و شعرپرداز؛ كسانى كه اين دروغ رسوا را بر تو مى‏بندند بايد بدانند كه شعر پردازان و شاعران كسانى هستند كه گمراهان و ظالمان و شرك‏گرايان از آنان پيروى مى‏كنند.

امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان می نویسد: در آيه مورد بحث، افزون بر آنچه آمد ديدگاه‏هاى ديگرى نيز آمده است:

1 – «ابن عباس» بر آن است كه: منظور شعرپردازان شرك و بيداد و در خدمت استبداد است.

2 – و پاره‏اى نام گروهى از شعرپردازان گمراه و دروغپرداز و ستايشگر زور و زر و تزوير را آورده و مى‏گويند: اشاره آيه شريفه، به شاعرانى از اين قماش است: 1 – عبد اللّه سهمى،2 – ابو سفيان بن حرث،3 – هبيره مخزومى،4 – مسافح جمحى،5 – ابو عزّه،6 و اميّه ثقفى.

يادآورى مى‏گردد كه پنج نفر آنان قريشى بودند و نفر ششم نيز از بنى‏ثقيف بود. اينان زبان به دروغ‏پردازى و تهمت‏تراشى مى‏گشودند و در هر زشتى و گناه و ستايش ستم و بيداد سروده مى‏سرودند و از دگرسو در عيب تراشى و عيب‏جويى از پيامبر و ياران عدالت‏خواه و ستم‏ستيز آن حضرت، شعر مى‏پرداختند و انبوهى از گمراهان و شرارت پيشگان را گرد مى‏آوردند و بافته‏هاى خود را بر آنان مى‏خواندند و مى‏گفتند: ما نيز بسان آنچه محمد صلى الله عليه وآله آورده است، آورده‏ايم و بدين وسيله با راه و رسم انسان‏ساز و دعوت نجات‏بخش آن حضرت مخالفت مى‏ورزيدند، و گمراهان نيز پس از شنيدن بافته‏هاى زشت و دروغ آنان به گمراهگرى پرداخته و اشعار آنان را به همه محافل مى‏بردند؛ آرى، اين‏گونه بود كه اين آيات فرود آمد و خدا روشنگرى فرمود كه از اين شعرپردازانِ دروغ‏پرداز، تنها گمراهان پيروى مى‏كنند.

3 – به باور «مجاهد» و «قتاده» منظور از گمراهان در آيه شريفه، شيطان‏هايند.

4 – امّا به باور پاره‏اى منظور كسانى هستند كه از وحى و رسالت و پيام آسمانى و سخنان پيامبر و امامان راستين غفلت ورزيده و به شعر پردازى بيهوده و سرگرم كننده دل خوش مى‏دارند.

5 – از ديدگاه برخى منظور، شاعرانى هستند كه به هنگام خشم، دشنام مى‏دهند و به دروغ‏پردازى روى مى‏آورند. اينان بيشتر با گمراهان و بيدادگران دمسازند، چرا كه مردمى گناهكار و بى‏بند و بارند؛ و شعر خود را با ياد عشق و مى و عشق‏بازى و ياد از هوسرانى آغاز مى‏كنند و براى به دست آوردن دل زورمداران و گرفتن جايزه و پاداش از آنان، به بزك چهره كريه خودكامگان مى‏پردازند؛ كسانى كه بدون پرواى از خدا هر كه را خواستند به باد تمسخر مى‏گيرند و عيب باران مى‏كنند و به هر كس كه خواستند هر ضد ارزش را نسبت مى‏دهند و هر آلوده‏اى را آراسته به ارزش‏ها جا مى‏زنند و سراسر سروده‏هاى آنان دروغ و تهمت است.

6 – و از ديدگاه برخى ديگر منظور داستان‏پردازانى هستند كه هر آنچه به ذهن آنان آمد در پردازش داستان‏ها مى‏بافند و مى‏گويند.

7 – «على بن ابراهيم» در تفسيرش مى‏گويد: منظور كسانى هستند كه دين خدا را تغيير مى‏دهند و آن را تحريف مى‏كنند و فرمان او را نافرمانى مى‏نمايند؛ آيا هرگز ديده‏ايد كه انسان خردمند و پرواپيشه‏اى از شاعرى اين گونه بى‏محتوا و بى‏پروا و گناه‏پيشه پيروى كند؟ آيا ديده‏ايد كه شاعرى از اين قماش توانسته باشد دين و آيين و راه و رسم درست و شايسته و آزاد منشانه و عادلانه‏اى را – كه خردمندان و حق‏طلبان و ارزش‏خواهان را قانع ساخته و مورد پذيرش و اطاعت آنان قرار گرفته باشد – بنيان نهند؟

8 – و از ششمين امام نور آورده‏اند كه: انّما عنى بذلك الذين وضعوا ديناً بارائهم فتبعهم الناس على ذلك؛ اينان كسانى هستند كه از سر هوا و هوس و در راه جاه‏طلبى و كسب قدرت و يا خودسرى و گمراهى بر اساس سليقه‏ها و بافته‏هاى بى‏اساس خويش دين و آيينى را مى‏سازند و مى‏بافند و به خورد مردم مى‏دهند و توده‏هاى ساده دل نيز از بافته‏هاى آنان پيروى مى‏كنند؛ و در نكوهش آنان مى‏افزايد: اَلَمْ تَرَ اَنَّهُمْ فِى كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ؛ آيا نمى‏بينى كه اين شعرپردازان در هر رشته و راهى بدون داشتن دانش و صلاحيت، وارد مى‏شوند و دروغ و افسانه مى‏بافند و در هر كار بيهوده‏اى فرو مى‏روند و بناروا و باطل هر كه را خواستند مى‏ستايند و يا به باد نكوهش مى‏گيرند.

آيه شريفه نشانگر آن است كه اين شاعران و سرايندگان، اسير هواى دل خويش‏اند و بسان كسى كه در هر دره و بيغوله‏اى سرگردان باشد، به سروده‏هاى رنگارنگ روى مى‏آورند و با نادانى و بى‏پروايى به بيهوده‏گويى فرو مى‏روند و بناروا بت مى‏سازند و يا كسى را خراب مى‏كنند و با آبرو و كرامت او بازى مى‏نمايند.

و مى‏افزايد: وَاَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لايَفْعَلُونَ؛ و چيزهايى را مى‏گويند و بافته‏هايى را مى‏بافند و ستايش‏ها و نكوهش‏هايى مى‏كنند كه خود بدانها عقيده ندارند و به كارهايى تشويق مى‏كنند و از كارهايى هشدار مى‏دهند كه نه عمل مى‏كنند و نه خود از آنها دورى مى‏جويند.

در آخرين آيه مورد بحث، گروهى از شاعران و سرايندگان را از آنان جدا مى‏سازد و مى‏فرمايد: اِلاَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ‏؛ آرى، شاعران همان‏گونه هستند كه در آيات پيش از آنها سخن رفت، مگر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دهند.

آرى، شاعران درست‏انديش و آگاه و استبدادستيز و با ايمان و شايسته كردارى، چون: «عبد اللّه بن رواحه»، «كعب بن مالك»، «حسان بن ثابت» و ديگر چهرهاى حق طلبى كه با احساس مسئوليت و پرواى از خدا لب مى‏گشايند و سروده مى‏سرايند، درست بسان آنان كه به دفاع از حق لب به ستايش پيامبر و راه و رسم توحيدى و آزادى‏بخش و عادلانه او گشودند و پاسخ شرارت دشمنان تاريك‏انديش و خشونت‏كيش و كينه‏توز و دروغ‏پرداز او را خردمندانه دادند.

از پيامبر گرامى در مورد شعر پرسيدند كه فرمود: انّ المؤمنَ مُجاهدٌ بِسيفه وَ لِسانِهِ و الّذى نفسى بِيدِهِ لكانّما ينضحونهم بالنبل؛ انسان با ايمان و شايسته كردار به وسيله شمشير و زبان حق‏گوى خويش جهاد مى‏كند، به خدايى كه جان من در كف قدرت اوست گويى سرايندگان پرواپيشه و دانشمند و خدا ترس با سرودن شعر خوب، دشمنان خود را به رگبار تير مى‏بندند.

و نيز آن حضرت به «حسان» فرمود: اهجهم و روح القدس معك؛ بر آنان، بر اساس حق و عدالت بتاز كه روح القدس به همراه توست.

به باور پاره‏اى «ابوبكر»، «عمر»، و امير مؤمنان عليه السلام شعر مى‏سرودند، امّا از ميان همه آنان اميرمؤمنان زيباترين و قوى‏ترين شعرها را مى‏سرود.(تفسیر خازن و تفسیر بغوی، ج ۵، ص ۱۰۹ و ۱۱۰؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

از این مطالب به دست می آید که شاید مراد تنها این دسته از شاعران باشند که به مقابله حق رفته اند نه همه شاعران به ویژه آن که حسام از شاعران پیامبر(ص) و در خدمت دین بوده و اشعار بسیاری را برای دفاع از اسلام سروده است. در حقیقت، یکی از ابزارهای کارآمد پیامبر(ص) برای دعوت استفاده از ابزار کارآمد و تاثیرگذار شعر در آن دوره بوده است.

از عایشه روایت شده است که پیامبر برای «حسان بن ثابت» منبری را در مسجد می‌نهادند که در بالای آن شعر بخواند، این حدیث را «ترمذی» از عایشه چنین روایت می‌نماید: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یضَعُ لِحَسَّانَ مِنْبَرًا فِى الْمَسْجِدِ لیقُومَ عَلَیهِ قَائِمًا یفَاخِرُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ أَوْ قَالَتْ ینَافِحُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَیقُولُ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّ اللَّهَ یؤَیدُ حَسَّانَ بِرُوحِ الْقُدُسِ مَا یفَاخِرُ أَوْ ینَافِحُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه وسلم) برای حسان منبری را در مسجد می‌نهادند که بر بالای آن ایستاده پیامبر را ستایش نماید، یا گفت که تا از ایشان دفاع نماید، و رسول خدا می‌فرمودند: خداوند حسان را به وسیله جبرئیل تا آن‌گاه که از پیامبرش دفاع کند، قوی می‌گرداند.(ترمذی، ج ۲، ص ۱۰۷)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا