از يكي از واژگان كليدي در فرهنگ قرآني است، زيرا نه تنها بنياد هر تغيير و تحول مثبتي است، بلكه وظيفه و مسئوليت انساني در قبال آفرينش است؛ چراكه انسان خردمند در جايگاه خلافت بايد با كار و تلاش خويش نه تنها زمينه تحول مثبت و تكاملي خويش را فراهم آورد، بلكه ديگران را نيز به كمال لايق و شايسته خودشان برساند و در مقام مظهريت پروردگاري و ربوبيت، اين مسئوليت را به بهترين وجه ممكن انجام دهد.
نويسنده در اين مطلب برآن است تا نگرش قرآن را به كار به شكل عام و كار نيك به شكل خاص تبيين نمايد و جايگاه و اهميت و ارزش آن را در زندگي فردي و اجتماعي و نيز شخصي و جمعي واكاوي كند. با هم اين مطلب را ازنظر بگذرانيم.
عمل، كار هدفمند
در فرهنگ قرآن، فعل يا همان انجام دادن، هرتلاش و كوششي است كه به قصد يا بي قصد انجام مي گيرد. از اين رو ما از فعل آب در سوراخ كردن سنگ ها و جابه جايي خاك ها و ايجاد دره ها و مانند آن سخن مي گوييم كه از سوي يك موجود غيرزنده بي هيچ قصد و نيتي از سوي فاعل آن، صورت مي گيرد، اما عمل، كاري است كه از يك موجود زنده با قصد انجام شود. لذا عمل يا همان كار، اخص از فعل است، چنان كه عمل در كاربردهاي قرآني، اعم از عمل صالح و كار نيك مي باشد و مي تواند عمل و كار بد را نيز دربرگيرد. (مفردات الفاظ القرآن الكريم، راغب اصفهاني، ص 587)
به هرحال كار و عمل، فعل هدفمندي است كه از عاقل، با قصد صادر مي شود و شخص با انجام آن در انديشه دست يابي به مقصد و منظوري است.
انديشه و كار
كارها به سبب آن كه به قصد و نيتي خاص انجام مي گيرد، مي تواند به اعتبار متعلق آن، مثبت و منفي باشد، زيرا كارها مي توانند به قصد زيان و آسيب به خود و يا ديگري انجام گيرد و مي تواند به قصد سود و بهره رساني صورت گيرد كه از آن به كار نيك يا عمل صالح و كار بد و عمل طالح ياد مي شود.
خداوند در قرآن در بيان ارز ش واهميت كار به اين نكته توجه مي دهد كه انسان چيزي جز سعي و عمل نيست. هرچند كه در آيه 39 سوره نجم آمده است؛ و ان ليس للانسان الا ما سعي؛ و براي انسان چيزي جز آن چه انجام مي دهد و تلاش مي كند، نيست؛ ولي مي توان از اين جمله نيز همان معناي پيشين را استنباط كرد؛ زيرا خداوند در ادامه در آيات ديگر مي فرمايد كه انسان در آخرت، همين عمل خويش را به شكل جزاي كامل مي بيند.
به سخن ديگر، انسان جز همين انديشه و عمل خويش نيست كه از وي صادر مي شود. بنابراين كار انسان و سعي اوست كه او را مي سازد و به شكل سازه اي نهايي در آخرت بروز و ظهور كرده و از زمين خارج مي شود. اين معنا در آياتي از جمله آيه 111 سوره نحل و آيه 70 سوره زمر به شكل بهره مندي كامل انسان از كارهاي خويش در قيامت بيان شده است.
به هرحال، انسان چيزي جز انديشه و كار نيست. اين انديشه است كه به كار، رنگ و رويي خاص مي بخشد و آن را به صورت عمل نيك و بد درمي آورد. انسان نيز در نهايت همين آثار و پيامد انديشه و كار خويش را به شكل شخصيت وجودي خود مي بيند. ( بقره، آيات 134 و 139 و 141 و 286 و آيات ديگر)
براين اساس قرآن، خواهان توجه ويژه انسان ها به مساله كار و انديشه مي شود و از آنان مي خواهد تا انديشه و كارهاي نيك را در نظر داشته و در مسير آن گام بردارند و از انديشه و كارهاي بد و زشت اجتناب ورزند.
البته تاثير انديشه و كار تنها به حوزه مسايل شخصي محدود نمي شود، بلكه آثار آن در حوزه هاي اجتماعي و زندگي جمعي نيز بروز و ظهور مي يابد. از اين رو خداوند در آياتي از جمله 134 و 139 و 141 سوره بقره و نيز آيات 28 و 29 سوره جاثيه از بهره مندي امت ها و جوامع از ثمره عملكرد خويش سخن به ميان مي آورد و تاثيرانديشه و كار را در حوزه هاي اجتماعي به صراحت تبيين مي كند.
آثار و اهميت كار در زندگي بشر
براي اين كه از اهميت كار و عمل در زندگي بشر و تاثيرات و نقش آن آگاه شويم، نگاهي گذرا به برخي از آثار و پيامدهاي كار براساس تفسير و تبيين قرآن مي اندازيم تا با تفكر در آثار و كاركردهاي كار، توجه و اهتمام ويژه اي به مساله كار به ويژه كار نيك داشته باشيم و اجازه ندهيم تا فرصت هاي غيرقابل تكرار به سادگي از دست برود و در آخرت انگشت ندامت و حسرت به دندان بگيريم.
1- شخصيت سازي: يكي از مهم ترين تاثيرات شگرف كار و عمل در مساله شخصيت سازي نهفته است به اين معنا كه انسان ها از نگاه قرآن همانند هيولاي نخستين و ماده ابتدايي هستند كه به سبب انفعال شديد، قابليت هرگونه تغيير و تحولي را دارند. بنابر اين انسان معمولي و طبيعي به طور عادي هرگونه تغيير و تحول و تبدلي را بر مي تابد و به هر شكلي در مي آيد. از اين رو استاد علامه حسن زاده آملي (حفظه الله) انسان را جنس الاجناس مي داند كه قابليت تبديل و تحول به هر ماهيت نوعي را مي يابد؛ زيرا انسان مي تواند به اشكال و قالب هاي بسيار متنوعي در آيد كه ديگر جانداران از آن بي بهره اند. براساس تفسيرقرآني، انسان مي تواند از جماد فروتر شود و از ملك پران گردد به گونه اي كه در مقام مظهريت صادر نخستين در آيد و در ««قاب قوسين او ادني» (نجم، آيه 9) نشيند.
انسان ها با انديشه و كار خويش، شخصيت خود را مي سازند. برخي خود را به سنگ خاراي سخت تبديل مي كنند كه هيچ گونه آب حيات و زندگاني در آن جريان نمي يابد. و در برخي موارد آب حيات نمي تواند حتي در آن راه يابد؛ و گاه ديگر به شكل موجودي مركب از شتر و گاو و پلنگ در مي آيند كه خصلت ها و خصوصيات آنها را با خود دارند. خداوند در آياتي، از اين دسته از انسان ها با عنوان «كالانعام بل هم اضل» تعبير مي كند؛ زيرا پست تر از حيوان شده اند و توانمندي ها و ظرفيت هاي الهي خود را دسيسه و خاك كرده و چيزي از آن در خود بر جا نگذاشته اند. البته برخي ديگر با انديشه ها و كارهاي نيك خويش در مسير تعالي و كمال گام برداشته و از نعمت اسماي الهي به درستي بهره مي گيرند و فرشته وش يا برتر از آن مي گردند.
خداوند در آياتي از جمله آيات 134 و 141 سوره بقره و آيات 57 و 58 و نيز 175 و 176 سوره اعراف و به ويژه در آيه 84 سوره اسراء به صراحت از شاكله و شخصيت وجودي انسان سخن مي گويد كه با عمل ساخته مي شود و رفتارهاي آينده و آتي آنان نيز براساس همين شخصيت و شاكله وجودي مي باشد. به اين معنا كه از كوزه همان برون تراود كه در اوست. آياتي از جمله 19 سوره لقمان و 30 و 31 سوره صافات و 21 سوره طور و 5 سوره جمعه و آياتي ديگر نيز همين معنا را مورد تأكيد قرار داده و از نقش و اهميت خاص و بسيار مهم انديشه و كار در زندگي بشر سخن به ميان آورده است.
2- تحولات تاريخ: اصولا از نظر قرآن تمامي تحولات تاريخي بشر مبتني بر عملكرد و كار مردم است. به اين معنا كه هر جا تحولي در زندگي بشر چه در جهت مثبت يا منفي رخ داده و يا رخ خواهد داد، ريشه در كار و عملكرد جامعه انساني دارد. اين انسان ها هستند كه باكارهاي مثبت و منفي خويش سرنوشت خود را رقم مي زنند و آن را در مسير كمالي يا ضد كمالي قرار مي دهند.
جوامع بشري كه به تمدن و فرهنگ مطلوب دست يافته اند، جوامعي هستند كه با كارهاي عقلاني و نيك خويش، زمينه بروز و ظهور آن را فراهم آورده اند؛ همچنين جوامعي كه به قهقرا رفته و سقوط كرده و نام و نشاني نيز از آنان بر جا نمانده است، جوامعي بودند كه برخلاف اصول عقلاني به كارهاي زشت و ناهنجار دست يازيدند و خود و ديگران را تباه كردند.
خداوند در آياتي از جمله آيات 52 و 53 سوره انفال به نقش و اهميت بسيار حياتي كارهاي مردم در تحولات تاريخي جوامع بشري اشاره مي كند و در آيه 11 سوره رعد با تأكيد مستقيم بر نقش عمل و كار در زندگي فردي و جمعي روشن مي سازد كه چرا و چگونه جوامع دچار تحولات و تغييرات شگرف مي شوند.
3- آرامش: بي گمان يكي از مهم ترين دغدغه هاي اصلي بشر دست يابي به سعادتي است كه آن را در آرامش و آسايش ابدي و هميشگي تفسير و تعبير مي كند. از اين رو همواره در انديشه آن است كه به آرامش و آسايش جاودانه دست يابد و از هرگونه ناامني و بحران روحي و رواني و شخصي و جمعي و مانند آن رهايي يابد و در كمال امنيت و آرامش و اطمينان قرار گيرد و سكونت روحي يابد.
از نظر قرآن ريشه هر سعادتي را بايد در انديشه و كار نيك آدمي جست. از اين رو از انسان ها مي خواهد تا براي دست يابي به اين هدف عالي و بلند، همت بلند دارند و تلاش و كوشش كنند. خداوند در آيه 112 سوره نحل با ارايه مثالي مي كوشد تا اين معنا را گوشزد كند كه آرامش و آسايش جوامع در گرو انديشه و كار نيك است؛ زيرا در شرايطي آرامش و امنيت به جامعه باز مي گردد كه همه انسان ها در مسير درست، انديشه ورزند و كار كنند تا بركات از آسمان و زمين به سوي ايشان روانه شود.
اگر به جوامع بشري نگاهي گذرا شود به سادگي معلوم مي شود كه ابتلاي جوامع به ترس و ناامني چيزي جز بازتاب انديشه هاي پليد و كارهاي زشت آنان نيست. ترس از گرسنگي و ناامني در حوزه هاي روحي و غذايي و جاني و جسمي نتيجه و بازتاب طبيعي پندارهاي پليد و كارهاي زشت بشر است. بر اين اساس بايد با تغيير در انديشه و كار آن را به سوي درست ساماندهي و هدايت كرد و انديشه سالم و پاك را در كنار كار و عمل صالح قرار داد تا به مقصد والا دست يافت.
4- آسايش: چنان كه گفته شد از مهم ترين دغدغه هاي اصلي بشر آسايش و آرامش است. البته دنيا به طور طبيعي از اين ظرفيت برخوردار نيست كه آسايش و آرامش دايمي و جاودانه را به همراه داشته باشد، ولي مي توان در همين دنيا به گونه اي زيست كه از آرامش و آسايش طبيعي پايدار نسبي برخوردار شد. از اين رو خداوند پاداش تقواي الهي يعني انديشه ها و كارهاي نيك بشر را، آرامش و آسايش در دنيا افزون بر آرامش و آسايش ابدي و جاودانه در آخرت مي داند و در آيه 112 سوره نحل بر آن تاكيد مي كند. به سخن ديگر، انسان ها مي توانند در سايه ايمان و تقواي الهي به سعادتي در دنيا دست يابند كه آرامش نسبي و پايداري را براي آنان به ارمغان مي آورد و بركات زمين و آسمان را بهره آنان مي گرداند. البته كساني كه اين گونه عمل مي كنند به طور طبيعي در آخرت از سعادت جاودانه و آسايش و آرامش ابدي برخوردار مي گردند، چنان كه آيه 127 سوره انعام و نيز آيات 21 تا 24 سوره حاقه اين معنا را به صراحت تبيين مي كند.
5-تمدن و اقتصاد شكوفا: از ديگر آثار عمل مي بايست به تمدن و اقتصاد شكوفايي اشاره كرد كه جز از اين راه به دست نمي آيد. خداوند در آياتي از جمله آيه 53 سوره انفال و 112 سوره نحل و 3 سوره اسراء به نقش عمل و كار در بهره مندي انسان از نعمت هاي الهي در زمين اشاره مي كند و خواهان تلاش و كار مردم مي شود تا از نعمت هاي خدادادي در زمين بهره مند گردند و در آسايش و آرامش زندگي كنند و دغدغه گرسنگي و ناامني نداشته باشند. به سخن ديگر تلاش آدمي در دنيا از موجبات بهره مندي انسان از اقتصادي شكوفا و تمدني بزرگ خواهد بود كه زمينه سعادت نسبي در جهان را فراهم مي آورد؛ چنان كه قوم يونس اين گونه عمل كردند و تا مدتي از متاع مستقر و با دوام بهره مند شدند و هيچ گونه دغدغه اي در اين حوزه ها نداشتند.
به هر حال تلاش و كار نيك كه از نگرش نيك و انديشه سالم تراوش مي كند؛ فضاي مطلوبي را براي رشد و بالندگي اقتصادي و رفاهي مردم فراهم مي آورد و تمدن هاي بزرگ را ايجاد و بارور مي سازد. (انسان، آيه 22 و آيات ديگر)
6- فقرزدايي: كار و تلاش، دست كم عامل اصلي در فقرزدايي از جوامع بشري است. حتي اگر انسان نخواهد براي آخرت خويش كاري كند و از فوايد كار نيك در آخرت بهره مند گردد (غاشيه، آيات 8 تا 16) حداقل مي تواند با كار و تلاش، خود و ديگران را از فقر و فلاكت رهايي بخشد. بسياري از جوامع كه دچار فقر و بدبختي هاي متنوع هستند به سبب بي توجهي به اهميت و ارزش كار به اين وضع دچار مي شوند با نگاهي گذرا به جوامع فقير مي توان به سادگي اين معنا را اثبات كرد كه تنها جوامعي گرفتار فقر هستند كه دچار تنبلي هستند و از كار و تلاش دوري و اجتناب مي ورزند و به تكاهل رو آورده اند. از اين رو خداوند گرفتاري جوامع بشري به فقر و فاقه و گرسنگي را نتيجه رفتارهاي ايشان از جمله بيكاري و يا كارهاي نادرست و خلاف موازين عقلي و عقلايي مي شمارد. با نگاهي به آيه 112 سوره نحل مي توان اين معنا را به دست آورد كه عملكرد نادرست، موجب فقر و فاقه جوامع بشري مي شود چنان كه عمل و كار مي تواند درهاي نعمت را به سوي انسان و جوامع بشري بگشايد و آنان را به كمال سعادت در دنيا برساند.
آداب كار و عمل
از آن جايي كه هر كاري در فرهنگ قرآني بايد متوجه امر عالي باشد، از مردم خواسته شده تا در كارهاي عادي و معمولي خويش نيز به اين نكته توجه كنند كه كارهاي خويش را براي مقاصد بزرگ و عالي چون كمالات مطلق انجام دهند. لذا توحيد محوري و آخرت گرايي به عنوان يك ارزش مورد تاكيد قرار مي گيرد تا به كارها رنگ و بوئي ديگر بخشد. در همين راستا خداوند از انسانها مي خواهد تا همواره در تمام كارهاي خويش از آغاز تا انجام متوجه خداوند بوده و از وي درخواست موفقيت در كارها را داشته باشند. (اسراء آيه 80)
خداوند يكي از آداب كار كردن را انجام آن با ياد و نام خود دانسته و آن را به عنوان يك فضيلت مورد تاكيد قرار داده است. لذا سوره حمد را با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز مي كند و در آيات 29 و 30 و 41 سوره هود نشان مي دهد كه اين روش تا چه اندازه ارزشي و داراي فضيلت است.
البته از آن جايي كه مالك همه هستي خداوند است، بايد به اين نكته نيز توجه كرد كه اراده الهي پيش از هر اراده و مشيتي است. پس لازم و بايسته است تا با گفتن ان شاءالله در كارها از خداوند بخواهيم تا هر كاري را به سامان رساند و در مسير خير قرار دهد. (كهف، آيات 23 و 24)
اگر كارهاي نيك را با انديشه نيك انجام دهيم و از خداوند توفيق بخواهيم اميد است كه كارهاي ما همان گونه باشد كه رهبري انقلاب از ما خواسته است. از اين جا مي توان به سادگي دريافت كه همت بلند همان است كه آدمي كارهاي خويش را با آرمان هاي پيش گفته آغاز كند و از خداوند بخواهد تا كارهايش در راستاي دست يابي به آثاري چنان بزرگ باشد كه در بالا گفته شد.
