فرح در مفهوم قرآنی

بسم الله الرحمن الرحیم

واژگان قرآنی هر یک با دقت تمام از سوی خدا انتخاب و در قرآن به کار برده شده است. شناخت این واژگان می تواند درباره علل و آثار رفتار و کردار ما کمک شایانی کند؛ زیرا هریک از رفتارها و کردارهای انسانی با واژه یا واژگانی بیان می شود که می تواند بار مثبت و منفی به دنبال داشته باشد. واژه های فرح، سرور، بُشر، ضحک، تبسم و مانند آن ها بیانگر حالات متفاوتی انسان است که با اشتراک در کلیات معنایی دارای لطائف ظریفی است که توجه به آن ها می تواند ما را نسبت درستی یا نادرستی رفتار و کردار ما آگاه سازد.

فرح محبوب و فرح مذموم

فرح حالت هیجانی شدید است که در انسان بر انگیخته می شود. هیجانی که انسان را از حالت طبیعی خارج می سازد و آثار آن در بدن و رفتار و حرکات بروز می کند.

از نظر قرآن، فرح به اعتبار عامل ایجادی آن می تواند محبوب یا مذموم باشد. اگر عامل ایجاد فرح امری معنوی باشد، فرحناکی امری پسندیده و محبوب است و اگر فرحناکی مرتبط با عامل مادی باشد، امری مذموم و ناپسند است.

از نظر قرآن اهل بهشت، اهل فرحناکی هستند؛ زیرا آنان به عنوان پیروزمندان وارد جهانی شده اند که هر از گونه غم و اندوه و خوف و حزن خالی است و همه مولفه های آسایش و آرامش و سعادت و خوشبختی برای آنان فراهم است. در حقیقت آنانی که در دنیا با انجام تکالیف و وظایف الهی خود را در محدودیت شدید قرار داده و بر اساس شریعت اسلام عمل کرده اند، خود را برای فرحناکی حقیقی آماده کرده اند. در حقیقت عامل معنوی و ایمان موجب می شود تا در بهشتی قرار گیرند که فرحناکی در آن طبیعی است؛ خدا درباره شهیدان در راه خدا می فرماید: وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ؛ هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده‏ اند مرده مپندار بلكه زنده‏ اند كه نزد پروردگارشان روزى داده مى ‏شوند به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است‏ فرحناک هستند و براى كسانى كه از پى ايشانند و هنوز به آنان نپيوسته‏ اند شادى مى كنند كه نه بيمى بر ايشان است و نه اندوهگين مى ‏شوند. (آل عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۷۰)

در حقیقت عامل معنوی شهادت و حضور در بهشت مهم ترین عامل در فرحناکی اهل بهشت است که در این آیات به آن توجه داده شده است.

خدا در آیات قرآنی به این نکته توجه می دهد که بهره مندی از فضل و خیر الهی از سوی مومنان مهم تریبن عامل فرحناکی در میان مومنان است: قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ ؛ بگو به فضل و رحمت‏ خداست كه مؤمنان بايد فرحناک شوند و اين از هر چه گرد مى ‏آورند بهتر است. (یونس، آیه ۵۸)

با توجه به این که آیه قبل درباره قرآن و تاثیر آن در شفای دلها است می توان گفت که این بهره مندی از قرآن همان فضل الهی است که می بایست موجب فرحناکی مومنان باشد نه امور مادی و دنیوی. پس اگر کسی بخواهد به سبب عاملی فرحناک باشد، همان عامل معنوی چون قرآن و اسلام وایمان باشد نه امور زودگذر دنیوی.

در حقیقت فرحناکی مثبت و پسندیده آن چیزی است که ریشه در عامل معنوی چون ایمان و قرآن دارد، نه امور مادی دنیوی. از همین روست که خدا درباره فرحناکی محبوب و پسندیده که عامل آن معنوی است ، در جایی دیگر می فرماید: فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ؛ فرجام كار در گذشته و آينده از آن خداست و در آن روز است كه مؤمنان از يارى خدا فرحناک مى‏ گردند. (روم، آیه۴)

در حقیقت مومنان به حکم ایمان نسبت به کسانی که هم عقیده هستند، احساس وابستگی می کنند و پیروزی آنان را پیروزی خودشان می دانند و نسبت به آن واکنش مثبت نشان می دهند. این گونه است که فرحناکی آنان نه تنها مذموم نیست، بلکه خدا آن را تایید می کند؛ زیرا هیجانی بر خاسته از عامل معنوی است نه مادی.

از نظر قرآن، اهل اسلام نسبت به پیروزی مومنان فرحناک می شوند، از همین روست که پیروزی مسیحیان رومی موجب فرحناک مومنان می شود؛ چنان که اهل کتاب نیز وقتی آیات مصدق تورات و انجیل را می شوند، نسبت به آن واکنش مثبت نشان داده و فرحناک می شوند؛ چنان که خدا می فرماید: وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلَا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ ؛ و كسانى كه به آنان كتاب آسمانى داده‏ ايم از آنچه به سوى تو نازل شده فرحناک مى ‏شوند؛ و برخى از دسته ‏ها كسانى هستند كه بخشى از آن را انكار مى كنند، بگو: جز اين نيست كه من مامورم خدا را بپرستم و به او شرك نورزم به سوى او مى‏ خوانم و بازگشتم به سوى اوست. (رعد، آیه ۳۶)

البته از نظر قرآن دشمنان اسلام، هرگاه مومنان با پیروزی مواجه شوند، عصبانی می شوند و هرگاه شکستی به مومنان می رسد، آنان فرحناک می شوند. خدا می فرماید: نْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ ؛ اگر به شما خوشى رسد آنان را بدحال مى ‏كند و اگر به شما گزندى رسد بدان فرحناک مى ‏شوند و اگر صبر كنيد و پرهيزگارى نماييد نيرنگشان هيچ زيانى به شما نمى ‏رساند، يقينا خداوند به آنچه مى كنند احاطه دارد.(آل عمران، آیه ۱۲۰)

در قرآن بیش ترین آیات درباره فرحناکی مذموم و ناپسند است. این فرحناک مذموم هماره ناظر به رفتار دنیاگرایانی است که به سبب دارایی های مادی و دنیوی گرفتار سرمستی و فرحناکی می شوند؛ چنان که خدا درباره قارون می فرماید: إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ ؛ قارون از قوم موسى بود و بر آنان ستم كرد و از گنجينه ‏ها آن قدر به او داده بوديم كه كليدهاى آنها بر گروه نيرومندى سنگين مى ‏آمد؛ آنگاه كه قوم وى بدو گفتند: فرحناک مباش كه خدا فرحناکان را دوست نمى دارد. (قصص، آیه۷۶)

هر چند در آیه از زبان قوم این مطلب بیان شده که خدا فرحناکان را دوست ندارد، ولی عدم نقد آن از سوی خدا در قرآن، بیانگر این معنا است که این گزاره «خدا فرحناکان را دوست ندارد»، حکم قطعی الهی است؛ اما در همین آیه مشخص شده است که عامل این فرحناکی وضعیت بسیار خوب اقتصادی قارون است. در حقیقت عاملی که موجب فرحناکی اوست، همان اموال وثروتی است که در اختیار اوست. پس با این که به شکل جمله اطلاق و عموم بیان می شود که خدا فرحناکان را دوست ندارد، اما این عموم و اطلاق را نمی توان پذیرفت؛ زیرا با توجه به آیات دیگر باید گفت که فرحناکی زمانی مذموم است که ریشه در عوامل مادی دنیوی داشته باشد.

همین مطلب را می توان از آیات دیگر قرآن به دست آورد؛ چنان که خدا می فرماید: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسهاى شما به شما نرسد مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم در كتابى است؛ اين كار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست‏ شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب آنچه به شما داده است فرحناک مشوید و خدا هيچ خیال باف، خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.(حدید، آیات ۲۲ و۲۳)

در این آیات بیان می شود که انسان ها نمی بایست به سبب داده های الهی مانند مال و ثروت مغرور شده و گرفتار فرحناکی شوند؛ زیرا آن چه خدا به شخص می دهد از باب ابتلاء و آزمون و مبتنی بر حکمت و مشیت الهی است. در حقیقت خدا به هر کسی بر اساس مشیت و حکمت الهی چیزی می دهد. این بدان معنا نیست که شخص به علم و دانش خویش آن را به دست آورده است؛ چنان که قارون مدعی بود که ثروتی که در اختیار اوست، به سبب دانش اقتصادی بوده که در اختیار داشته است؛ در حالی که چنین نیست، بلکه خیال بافی قارون است که چنین تصوری را در او برانگیخته است؛ و اگر قارون دقت می کرد می فهمید که آن چه دارد به حکم مشیت و حکمت الهی است. پس اگر فرحناکی انسان به خیال بافی و داشته ها و ثروت و مالی یا دیگر داده های الهی باشد، رفتار نادرست و مذموم است.

خدا در جایی دیگر نیز به همین نکته اشاره می کند و می فرماید: فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ؛ و چون فرستاده نزد سليمان آمد، سليمان گفت: آيا مرا به مالى كمك مى‏ دهيد آنچه خدا به من عطا كرده بهتر است از آنچه به شما داده‏ است، نه بلكه شما به هدیه و ارمغانی خود فرحناکی مى ‏نماييد.(نمل، آیه ۳۶)

در این آیه بیان می شود که چگونه عامل مال و ثروت زیادی که هدیه آورده اند، به عنوان عامل فرحناک مطرح می شود و به عنوان یک عامل و امر مذموم و ناپسند بیان می شود.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، هر چه به انسان از نعمتی می رسد مبتنی بر آزمون و حکمت و مشیت الهی است و نمی توان دارایی را مبنایی برای کرامت قرار داد و بدان فرحناک شد؛ زیرا چنین نگاهی از نظر قرآن، نگاهی بر خاسته از خیال بافی است که به طور طبیعی به فخرفروشی و رفتارهای هیجانی فرح می انجامد؛ چنان که خدا می فرماید: وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ؛ و اگر پس از محنتى كه به او رسيده نعمتى به او بچشانيم حتما خواهد گفت گرفتاريها از من دور شد بى‏ گمان او فرحناک و فخرفروش است. (هود، آیه ۱۰)

هم چنین در جایی دیگر می فرماید: ذَلِكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ ؛ اين عقوبت به سبب آن است كه در زمين به ناروا فرحناکی و سرمستى می کرديد و بدان سبب است كه سخت به خود مى ‏نازيديد. (غافر، آیه ۷۵)

در حقیقت امور مادی و دنیوی موجب می شد تا افراد در زندگی دنیا گرفتار فرحناکی می شود و در مسیری گام بردارند که آنان را از خدا و قیامت دور می داشت و سرمستی و فرحناکی آنان را گرفتار غفلت از آن امور حقیقی می کرد.

اصولا از نظر قرآن، کسانی که گرفتار خیال بافی و دنیاگرایی هستند، بر اساس ظواهر مادی و دنیوی گمان می کنند که ثروت یا دوری از مقام شهادت و مانند آن ها عامل خوشبختی است و این گونه است که گرفتار فرحناکی می شوند، چنان که اهل تخلف از جهاد چنین گرفتار فرحناکی بودند: فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ ؛ بر جاى‏ ماندگان به خانه نشستن خود پس از رسول خدا فرحناک شدند و از اينكه با مال و جان خود در راه خدا جهاد كنند كراهت داشتند و گفتند: در اين گرما بيرون نرويد. بگو: اگر دريابند آتش جهنم سوزان‏تر است. (توبه، آیه ۸۱)

از نظر قرآن کسانی که گرفتار فرحناک مذموم هستند، به همان سادگی از فرح گرفتار حزن شدید می شوند؛ زیرا عامل مادی به همان سادگی که می آید می رود. از همین روست که خدا می فرماید: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسَانَ كَفُورٌ ؛ پس اگر روى برتابند ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده‏ ايم بر عهده تو جز رسانيدن پيام نيست و ما چون رحمتى از جانب خود به انسان بچشانيم بدان فرحناک و سرمست گردد و چون به سزاى دستاورد پيشين آنها به آنان بدى رسد انسان ناسپاسى مى ‏كند.(شوری، آیه ۴۸)

خدا در جایی دیگر نیز در همین باره می فرماید: فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ؛ پس چون آنچه را كه بدان پند داده شده بودند فراموش كردند درهاى هر چيزى از نعمتها را بر آنان گشوديم تا هنگامى كه به آنچه داده شده بودند فرحناک گرديدند، ناگهان گريبان آنان را گرفتيم و يكباره نوميد شدند. (انعام، آیه ۴۴)

بنابراین، خدا گاه با سرگرم کردن اهل دنیا به امور مادی کاری می کند که در اوج فرحناکی گرفتار بلا شوند و به یک باره همه داشته های مادی خود را از دست داده و گرفتار نومیدی و بدبختی شوند.

برخی از اهل دنیا ممکن است به دنبال عامل به ظاهر معنوی فرحناک شوند، ولی این عامل معنوی ، عامل حقیقی نیست؛ چنان که خدا می فرماید: فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ ؛ و چون پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان آوردند به آن چيز مختصرى از دانش كه نزدشان بود خرسند شدند و سرانجام آنچه به ريشخند مى‏ گرفتند آنان را فروگرفت.(غافر، آیه ۸۳)

در این آیه بیان می شود که علم عامل فرحناکی کافران است، اما این علم ، علم ناقص و نارسایی است که نه تنها رهنمون به حق نیست، بلکه موجب می شود تا دارندگان آن اهل حق و پیامبران را به علم ناقص خویش به ریشخند گیرند.

از نظر قرآن ، انسان ها نمی بایست گرفتار غفلت شوند و گمان کنند همیشه شرایط موافق خواسته های آنان خواهد بود، زیرا همان زمانی که احساس فرحناکی دست می دهد، ممکن است خود این نشانه های از عذاب و تغییر اوضاع باشد؛ چنان که خدا می فرماید: هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ ؛ او كسى است كه شما را در خشكى و دريا مى‏ گرداند تا وقتى كه در كشتيها باشيد و آنها با بادى خوش آنان را ببرند و ايشان بدان فرحناک شوند بناگاه بادى سخت بر آنها وزد و موج از هر طرف بر ايشان تازد و يقين كنند كه در محاصره افتاده‏ اند در آن حال خدا را پاكدلانه مى‏ خوانند كه اگر ما را از اين ورطه بر هانى قطعا از سپاسگزاران خواهيم شد. (یونس، آیه ۲۲)

از نظر قرآن انسان نمی بایست به داشته ها و دارایی های مادی دلبسته و آن را عامل فرحناکی خویش قرار دهد؛ زیرا این امور ارزشی ندارد و همان طوری که می آید می رود؛ چنان که خدا می فرماید: اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ ؛ خدا روزى را براى هر كه بخواهد گشاده يا تنگ مى‏ گرداند، ولى آنان به زندگى دنيا فرحناک شده‏ اند و زندگى دنيا در برابر آخرت جز بهره‏ اى ناچيز نيست. (رعد، آیه ۲۶)

مومنان نمی بایست فرحناکی کافران را مبنایی برای حقانیت آنان بشمارند؛ زیرا این نوع هیجانات شدید عاطفی همانند درختی بی ریشه است و این فرحناکی آنان موجب سرور حقیقی نیست. خدا به مومنان هشدار می دهد و می فرماید: لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ؛ البته گمان مبر كسانى كه بدانچه كرده‏ اند فرحناکی مى كنند و دوست دارند به آنچه نكرده‏ اند مورد ستايش قرار گيرند قطعا گمان مبر كه براى آنان نجاتى از عذاب است كه عذابى دردناك خواهند داشت. (آل عمران، آیه ۱۸۸)

از نظر قرآن، کسانی که وابستگی و دلبستگی های دنیوی دارند، چنان به عقاید و افکار و رفتار خویش دلخوش هستند که آن را را عامل فرحناکی خویش قرار می دهند و از همین روست که احزاب گوناگون در میان امت هر یک به آن دلخوش می دارند؛ چنان خدا می فرماید: مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ از كسانى كه دين خود را قطعه قطعه كردند و فرقه فرقه شدند هر حزبى بدانچه پيش آنهاست فرحناک شدند. (روم، آیه ۳۲)

و نیز می فرماید: فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ تا كار دينشان را ميان خود قطعه قطعه كردند و دسته دسته شدند هر دسته‏ اى به آنچه نزدشان بود فرحناک شدند. (مومنون، آیه ۵۳)

با نگاهی به آیات قرآنی معلوم می شود که این حالت هیجانی شدید عاطفی که از آن به عنوان فرح یاد می شود، اگر دارای عامل معنوی حقانی چون اسلام و ایمان و شهادت باشد، حالت بسیاری مثبت و خوبی است؛ اما اگر ریشه آن امور مادی دنیوی زودگذر باشد، یک حالت مذموم و ناپسندی است؛ زیرا عامل غفلت انسان از خدا و قیامت و فلسفه آفرینش انسان خواهد بود.