فرار به سوی خدا و انقطاع الی الله
یکی از برترین مقامات عرفانی در سیر و سلوک قرآنی، رسیدن به مقام انقطاع الی الله و بریدن از غیر است و وصول به معدن عظمت با انوار الهی است که حجاب های نوری را نیز کنار می زند و امکان رویت قلبی خدا را که لطیف است فراهم می آورد و انسان از این رویت سرشار و سرمست از لذت می شود. اما سخن این است که راه رسیدن به این مقام والا و شاخص در سیر و سلوک قرآنی چیست؟
چرایی بریدن از غیر خدا
اسلام بر توحید در همه مراتب از توحید ذات، صفات و فعل تاکید دارد، همان طوری که توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت و توحید در عبادت مورد تاکید است. این بدان معناست که ذات خداوند بسیط محض است و صفات الهی عین ذات و تفاوت مفهومی هیچ تاثیری در مقام مصداقی به جا نمی گذارد و از همین رو، تناقض و تضادی که در اولیت و آخریت و ظاهریت و باطنیت وجود دارد، در خدا معنایی ندارد؛ چنان که هر چه در هستی تحقق می یابد فعل خداوند است هر چند که به مظاهر خلقی نسبت داده می شود؛ ولی این نسبت حقیقی نیست، بلکه نسبت حقیقی هر فعلی با خدا است. هم چنین همان خدایی که آفریدگار هستی است، پروردگار هستی است و هیچ تفویض و واگذاری از سوی خداوند صورت نگرفته است؛ و دیگر آن که تنها اوست که مالوه و معبود است و عبادت تنها شایسته اوست و هیچ یک از مظاهر به هیچ عنوانی شایسته عبودیت و عبادت نیست؛ چرا که هیچ چیزی در عرض خداوند نیست، بلکه همه چیز در مقام مظاهر و طول قرار گرفته و هیچ چیزی شایسته معبودیت نیست.
چنین تصویر فلسفی از توحید دیگر امکان خودنمایی به کسی و یا چیزی نمی دهد و انسان را در مسیری قرار می دهد که چاره ای جز بریدن از غیر خدا نخواهد داشت؛ زیرا همه هستی ملک اوست و او به عنوان مالک مطلق در مظاهر هستی کار می کند؛ پس کسی را ملکیتی در چیزی نیست تا بتواند تصرف و کاری را انجام دهد. از این روست که خداوند در آموزه های قرآنی ضمن تبیین فلسفی این چرایی «انقطاع الی الله» در قالب ادبیات تصریفی و گوناگون، به چگونگی این انقطاع اشاره کرده است.
خداوند به اصل اساسی، «انقطاع الی الله» با واژگان و اصطلاحات چندی توجه داده است. از جمله مهم ترین آن ها می توان به دو اصطلاح «فرار» و «تَبتُّل» اشاره کرد. تبتل از واژه «بتل» به معنای بریدن است. وقتی چیزی از چیزی دیگر بریده شود این واژه به کار می رود. از همین رو، به کسی که «حصور» است و ازدواجی نکرده، واژه «تبتل» به کار برده می شود. واژه «بتول» برای حضرت فاطمه(س) از سوی پیامبر(ص) به کار رفته است که بیانگر انقطاع الی الله در ایشان یا بریده شدن از دوزخ و مانند آن ها است. در فرهنگ و ادبیات عربی به شکل کنایی به صاحبان عفت و حیا، «بتول و بتوله» می گویند.
باید توجه داشت که اصطلاح انقطاع در قرآن به معنا و مفهوم انقطاع الی الله به کار نرفته است، بلکه این مفهوم از طریق واژگانی دیگر از جمله فرار و تبتل بیان شده است. در فرهنگ قرآنی، اصطلاح «تَبَتُّل» به معناى انقطاع الى اللّه در عبادت و نیت به کار رفته است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص107، «بتل».)
خداوند در آیه 8 سوره مزمل، به پیامبرش فرمان می دهد که باید حتما و قطعا از غیر خدا بریده و به خدا بپیوندد. خداوند می فرماید: واذكر اسم ربّك وتبتّل إلیه تبتیلا. و نام پروردگارت را یاد کن و به سویش بریده شو، بریدنی. چنان که گفته شد، بریدن و تبتل هماره از چیزی است.
از آن جایی که در آیه بریدن به قصد پیوستن به خدا با عنوان « تبتّل إلیه تبتیلا» مورد تاکید قرار گرفته، هدف و مقصود از بریدن دانسته می شود؛ اما دانسته نمی شود که از چه چیزی باید برید؟ به نظر می رسد که نیاوردن و عدم ذکر آن به این منظور انجام شد تا بر مردم معلوم شود که باید از هر چیزی غیر از خدا، برید و به خدا پیوست.
همین معنا و مفهوم در رابطه با فرار به سوی خدا مطرح است. خداوند در آیه 50 سوره ذاریات می فرماید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَكُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ؛ پس به سوى خدا بگریزید كه من شما را از طرف او بیم دهنده اى آشكارم.
در این آیه نیز این که باید به سمت چه چیزی گریخت مشخص شده که همان الله است، اما بیان نشده که از چه چیزی باید گریخت. به نظر می رسد که منظور آیه فرار و گریزش از هر چیزی غیر از خدا به سوی خدا است. این بدان معناست که انسان باید همانند یک فراری از دشمن به سوی پناهگاهی به نام خدا بگریزد. پس اصل باید وحشت از غیر و جست و جوی انس در خدا بداند.
مرحوم طبرسی در مجمع البیان می‌گوید: «ففرّوا» به معنای «فاهربوا من عقاب الله إلى رحمته و ثوابه بإخلاص العبادة له»؛ از عقاب خدا به رحمت خدا فرار کنید و عبادت را برای خدا خالصانه انجام بدهید. این جمله، تعبیر اخلاقی و تربیتی بسیار خوبی است که انسان دائماً باید از عقاب خدا به رحمت خدا فرار کند، با سرعت خودش را از دایره عقاب خارج کرده و در دایره رحمت و ثواب قرار بدهد، و راهش هم اخلاص است.
ایشان در ادامه می‌فرماید: «و قیل ففروا إلى الله بترك جمیع ما یشغلكم عن طاعته و یقطعكم عما أمركم به»؛ و گفته شد که باید از جمیع آنچه شما را از طاعت خدا بازمی‌دارد ترکش کنید (ترک جمیع گناهان)، اصلاً «ففرّوا إلی الله»؛ یعنی جمیع گناهان و محرّمات الهیه را ترک کرده و از حرام فرار کنید، که اساساً با توجه به «إنی لکم نذیرٌ مبینٌ» و منذر بودن رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) (که مورد توجه قرار گرفته)، ظهور در همین لزوم ترک محرمات دارد. این ظاهر آیه شریفه است.
سپس می افزاید: قیل معناه «حجوا» عن الصادق (علیه السلام) «إنی لكم منه» أی من الله «نذیر» مخوف من عقابه «مبین» لكم ما أرسلت به؛ گفته شده که معنایش حج بگزارید. این از امام صادق(ع) نقل شده است. من برای شما از آن انذار دهنده آشکار هستم؛ یعنی از خدا و انذار از ترس از عقاب و آشکار کننده از هر چیزی به سوی شما فرستاده شده است» (مجمع البیان، ج9، ص240.)
اما مرحوم علامه طباطبائی در تفسر آیه می‌فرماید: «فالمراد بالفرار إلى الله الانقطاع إلیه من الكفر و العقاب الذی یستتبعه، بالإیمان به تعالى وحده و اتخاذه إلها معبودا لا شریك له. و قوله: “و لاتجعلوا مع الله إلها آخر” كالتفسیر لقوله: “ففروا إلى الله” أی المراد بالإیمان به الإیمان به وحده لا شریك له فی الألوهیة و المعبودیة.»؛ «فالمراد بالفرار إلى الله الانقطاع إلیه من الكفر و العقاب الذی یستتبعه، بالإیمان به تعالى وحده و اتخاذه إلها معبودا لا شریك له»؛ مراد از «ففرّوا إلی الله»، إنقطاع به خدا از کفر و عقاب است و فقط به خدا ایمان داشته باشید و تنها او را معبود قرار دهید که «لا شریک له» است. آیه بعدی که می فرماید با الله، خدای دیگر قرار ندهید، در حقیقت تفسیر همان سخن پیشین است که فرموده است: ففروا إلى الله. مراد از ایمان به خدا، همان ایمان به خدای یگانه ای است که شریکی برای او در الوهیت و معبودیت نیست؛ پس مراد از فرار الی الله، بریدن به سوی خدا از کفر و عقابی است که به دنبال آن می آید و مراد به ایمان به خدای تعالی، ایمان توحیدی است و این که او را معبودی قرار دهد که شریکی برایش نیست.(المیزان، ج18، ص201.)
به نظر می رسد که این تفسیر علامه طباطبایی، یک تفسیر نارسا و نادرستی است؛ زیرا تفسیر علامه از آیه موجب می شود که آیه بعدی تکرار آیه پیشین باشد و حرف جدیدی نداشته باشد که این خلاف ظاهر آیات قرآنی است.
به نظر می رسد که تفسیر به حج بیت الله الحرام، از باب جری و تطبیق است؛ زیرا وقتی انسان از غیر خدا می برد و به سوی خدا می رود، قصد خدا کردن با توجه به مظاهری است که بیانگر توحید عبادی است که از تجلیات آن حج بیت الله است که باطن آن نیز حج و قصد معصومان(ع) است که تمام حج به زیارت و بیعت با آن مظاهر اسمایی الهی و خلفای خداوندی است.
به هر حال، آن چه که در تفسیر مجمع البیان و المیزان آمده، تفسیر مصداقی و تعیین مصادیق است که نمی توان به عنوان تفسیر از آن یاد کرد. به نظر می رسد که همان طوری که خداوند بریدن شدن از چه چیزی را مطلق گذاشته باید گفت که این اطلاق شامل غیر خدا می شود و شخص باید از غیر خدا به سوی غیر خدا فرار کند.
چگونگی انقطاع الی الله
از آیات پیشین به دست آمد که باید از غیر خدا به سوی خدا گریخت و برید و به خدا پیوست. از این بریدن از هر آن چیزی است که انسان را از خدا غافل می کند و یاد خدا را از دل می زداید و سرگرم خود می کند. از این روست که خداوند با تاکید بر ذکر الله بر آن است تا جهت گیری را مشخص کند و راه بریدن از غیر و فرار از آن و پیوستن به خدا را تبیین کند.
خداوند می فرماید: واذكر اسم ربّك وتبتّل إلیه تبتیلا؛ و نام پروردگارت را یاد کن و به سوی خداوند به بریدنی کامل از دیگران ببر.(مزمل، آیه 8) خداوند در آیه 7 سوره مزمل، به این نکته توجه می دهد که در طول روز انسان سرگرم شنا در عالم مادیات برای کسب فضایل روزی یعنی فراتر از روزی قسمت شده است. خداوند می فرماید: إنّ لك فى النّهار سبحا طویلا؛ به راستی برای تو در طول روز سباحت و شنای طولانی است. این سباحت و شنا درباره پیامبر(ص) به فعالیت های اجتماعی ایشان و مانند آن در راستای ابلاغ رسالت و درباره دیگر مردمان به فعالیت های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی دنیوی آنان مربوط می شود.
این آیات به این نکته توجه می دهند که گرفتاری مردم به سبب غفلتی است که به سبب فعالیت های طولانی و سخت روزانه به وجود می آید و شخص می تواند با ذکر الهی خود را از این غفلت رها سازد.
هم چنین از آیات پیش گفته به دست می آید که چون روز انسان سرگرم امورات روزانه می کند، شب می تواند به عنوان بهترین زمان برای رهایی از غفلت روز عمل کند و انسان را از این بحران رهایی بخشد تا شخص هماره گرفتار غفلت نماند و با بیداری شبانه از خواب غفلت نیز بیدار شود. از این روست که این آیات در سوره مزمل آمده است که نماز شب و تهجدهای شبانه در آن محوریت دارد. خداوند در آغاز این سوره می فرماید: یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ. قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا. أَوْ زِدْ عَلَیهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا. إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیكَ قَوْلًا ثَقِیلًا. إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا. إِنَّ لَكَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا . وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا ؛ اى جامه به خویشتن فرو پیچیده. به پا خیز شب را مگر اندكى. نیمى از شب یا اندكى از آن را بكاه. یا بر آن نصف بیافزاى و قرآن را شمرده شمرده بخوان. قطعا برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتار در آن هنگام راستینتر است و تو را در روز آمد و شدى دراز است و نام پروردگار خود را یاد كن و تنها به او بپرداز. در حقیقت ما به زودى بر تو گفتارى گرانبار القا مى كنیم.(مزمل، آیات 1 تا 8)
در این آیات به صراحت به مساله بیداری و تهجدات شبانه به عنوان راهی برای انقطاع الی الله و بریدن از خلق و پیوستن به خالق اشاره شده است. تهجدات شبانه شامل نماز شب، قرائت قرآن و اذکار شبانه است.
به نظر می رسد که از نظر قرآن، انقطاع الی الله با فعالیت های زندگی روزانه هیچ تنافی ندارد؛ به این معنا که شخص با آن که به زندگی روزانه و فعالیت های سنگین و طولانی آن می پردازد می تواند از آن انقطاع داشته باشد؛ زیرا آن چه مهم است رهایی از تعلق خاطر است؛ زیرا بسیاری از مردم حتی ممکن است متعلقاتی در خارج نداشته باشند، ولی تعلق خاطری دارند که ایشان را گرفتار غفلت می کند.
به هر حال، می توان با حفظ فعالیت های روزانه دنیوی و انجام آن، رویه ای را در پیش گرفت که موجب غفلت نشود و انسان با آن که به دنیا و فعالیت های آن می پردازد از تعلق بدان رها و بریده شود. از همین روست که خداوند در آیات 7 و 8 سوره مزمل سفارش می کند با یاد خدا، تبتّل و انقطاع از غیر او همزمان توأم با توسعه زندگى مادّى و فعالیت های روزانه داشته باشند؛ زیرا «سبحاً» در آیه شریفه به معناى فعالیت، عمل و انجام دادن كار براى رفع نیازهاى زندگى است؛ یعنى اى پیامبر، چون مشغله روزانه‌ات زیاد است، شب، وقت فراغت قلب براى تذكّر و یاد خداوند و قرائت قرآن است؛ پس مقدارى از شب را براى عبادت قرار بده تا بهره خویش را از خیر دنیا و آخرت برگیرى. (مجمع‌البیان، ج9-10، ص570-571) اما در همان حال روزانه نیز می توان به ذکر الله خود را از عوامل غفلت زا حفظ کرد. از این روست که به سرعت به دنبال تبیین عوامل غفلت یعنی فعالیت های روزانه بر ذکر نام پروردگار به عنوان یک سفارش و دستور توجه داده و می فرماید: إنّ لك فى النّهار سبحا طویلا . واذكر اسم ربّك وتبتّل إلیه تبتیلا.(مزمل، آیات7و8)
هم چنین در ادامه آیات همین سوره بیان می شود که حتی در روز می توان این انقطاع الی الله را با برخی از اعمال به دست آورد. به عنوان نمونه فاصله گرفتن از مردم به ویژه مردمانی جاهل هستند و در مسیر الی الله سنگ اندازی می کنند، از جمله راه هایی است که در انقطاع الی الله کمک می کند. خداوند می فرماید: وَاصْبِرْ عَلَى مَا یقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا ؛ و بر آنچه مى گویند شكیبا باش و از آنان با دورى گزیدنى خوش فاصله بگیر.(مزمل، آیه 10) در آیه 11 سوره بیان می کند که این افرادی که باید از آنان دوری گزیند کسانی هستند که از ثروت و نعمت برخوردار بوده و مسیر الهی دور هستند. اصولا از آن جایی که رهبران جامعه بیش ترین فعالیت های اجتماعی و درگیری روزانه را دارند و زمینه غفلت فراهم است، توجه یابی به ذکر الله در روز و شب برای آنان یک ضرورت است تا این گونه در مسیر کمالی باقی و برقرار باشند.(مزمل، آیات 7 و 8)
به هر حال، خداوند در آیات قرآنی ضمن بیان چرایی انقطاع الی الله و اهداف آن، به چگونگی آن اشاره داشته و به مردمان می آموزد که چگونه می توان به این انقطاع رسید در حالی که به فعالیت های روزانه دنیوی نیز اشتغال دارد.
به سخن دیگر، همزمان با انجام مسئولیت های اجتماعی و نقش اجتماعی می توان از انقطاع الی الله بهره مند بود و از فواید آن سود برد، بی آن که فعالیت ها و مسئولیت های اجتماعی و فعالیت های دنیوی تاثیر منفی در کمال یابی و انقطاع الی الله ایجاد کند.
در حقیقت انقطاع الی الله و توجه كامل به حضرت معبود و بریدن و گسستن از غیر خداوند هرگز به معنای بریدن از خلق و انزوا و گوشه نشینی و دوری از اجتماع و ترك فعالیت های اجتماعی نیست و بهترین گواه بر این امر این است كه اولیای الهی و تربیت شدگان مكتب آنان چون امام خمینی (ره) در عین حال كه توجه كامل به حق را داشتند و انقطاع الی الله را دارا بودند؛ ولی فعالیت های اجتماعی و سعی و كوشش آنان در راه هدایت مردم و دستگیری از آنها از همه بیشتر بوده است. به ویژه آن که فرائضی چون امر به معروف و نهی از منکر جز با حضور در اجتماع و مشارکت و فعالیت فعال مثبت اجتماعی شدنی نیست.
از سوی دیگر بر اساس آیات سوره عصر تنها راه رهایی از خسران ابدی عمل به چهار وظیفه ایمان و عمل صالح و توصیه دیگران به حق و صبر است که لازمه آن حضور و فعالیت اجتماعی است. پس معنای درست انقطاع الی الله و توجه نداشتن به غیر حق این است كه انسان به جایگاهی برسد كه با وجود زندگی در میان مردم و اشتغال به كارها و فعالیت معمولی زندگی هرگز توجه او از خداوند برداشته نشود و در هیچ حالی خداوند و حضور و احاطه او را فراموش نكند و در واقع همه مظاهر و خلایق و موجودات هستی را آینه خدانما و نمایانگر صفات و كمالات حق ببیند و به هیچ موجودی در وجود و صفات و افعالش استقلال ندهد و هستی و صفات و افعال او را از خود او نداند، بلكه همه را از خداوند و سرچشمه گرفته از آن هستی مطلق و اسماء و صفات او بداند و این همان معنای دقیقی است كه در منابع اسلامی از آن تعبیر به «تجافی» شده است. چنانچه در دعا آمده است: «اللهم ارزقنی التجافی عن دار الغرور و الانابه الی دار الخلود؛ خدایا! كناره گرفتن از سرای فریب (دنیا) و بازگشت همه جانبه به سرای جاودانگی (عالم آخرت) را به من عطا كن». هنر این است كه انسان در عین حال كه با مردم است وجلوه های مختلف دنیا و زر و زیور آن را می بیند، از عالم ملكوت و حضور خداوند در همه ذرات عالم غافل نباشد و در عین برخورداری از مواهب دنیا و نعمت های الهی با دیده استقلال به آنها ننگرد و آنها را قائم به خود و ایستاده بر روی پاهای خود و بی نیاز از خدای خود نبیند.
آشنایان ره عشق در این بحر عمیق
غرقه گشتند و نگشتند به آب آلوده
از مهم ترین راه هایی رسیدن به این انقطاع ذکرالله دایمی است به طور که انسان هماره خود را در نماز و بندگی می یابد و در حضور خویش را در محضر خداوند به نمایش می گذارد و از این حضور و محضر بهره مند می شود. خداوند درباره تهجدات شبانه به عنوان عامل مهم در حفظ این انقطاع و بریدن می فرماید: إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلًا ؛ إِنَّ رَبَّكَ یعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَی اللَّیلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ وَاللَّهُ یقَدِّرُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ؛ قطعا این [آیات] اندرزى است تا هر كه بخواهد به سوى پروردگار خود راهى در پیش گیرد. در حقیقت پروردگارت مى داند كه تو و گروهى از كسانى كه با تواند نزدیك به دو سوم از شب یا نصف آن یا یك سوم آن را [به نماز] برمى خیزید و خداست كه شب و روز را اندازه گیرى مى كند [او] مى داند كه [شما] هرگز حساب آن را ندارید پس بر شما ببخشود [اینك] هر چه از قرآن میسر مى شود بخوانید [خدا] مى داند كه به زودى در میانتان بیمارانى خواهند بود و [عده اى] دیگر در زمین سفر مى كنند [و] در پى روزى خدا هستند و [گروهى] دیگر در راه خدا پیكار مى نمایند پس هر چه از [قرآن] میسر شد تلاوت كنید و نماز را برپا دارید و زكات را بپردازید و وام نیكو به خدا دهید و هر كار خوبى براى خویش از پیش فرستید آن را نزد خدا بهتر و با پاداشى بیشتر باز خواهید یافت و از خدا طلب آمرزش كنید كه خدا آمرزنده مهربان است. (مزمل آیات 19 و ۲۰)
در حقیقت خداوند بیان می کند که راه باقی ماندن دایمی در مقام ذکر الله و یاد خدا، راهی است که در این آیات بیان شده که شامل ذکر دایمی در شبانه روز به عنوان یک فعالیت عام و کلی و تهجدات شبانه در قالب ترتیل قرآن و نماز و تفکر و تدبر در آیات آفاق و انفس به عنوان یک فعالیت خاص در راستای تبتل و انقطاع الی الله است.
امیرمومنان امام علی(ع) در مناجات شعبانیه رسیدن به این مقام را خواستار شده و می فرماید: «الهی هب لی كمال الانقطاع الیك وأنر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیك حتی تخرق الابصار القلوب حجب الفوز فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسك؛ خدایا نهایت بریدن از غیر تو و پیوستن به خودت را روزی ام ساز و چشم های قلبمان را با نظاره به خودت روشن ساز تا بدانجا كه چشم قلبمان حجاب های نوری را پاره كند و به كانون عظمت بپیوندد و ارواح ما به ساحت قدس تو متصل گردد».
پس كمال الانقطاع الیك، همان توحید و فنای فی الله است؛ یعنی از همه چیز فارغ شوم و به تو بپردازم. یعنی خدامحوری كامل در زندگی. روش آن هم این است كه انسان مومن خدای متعال را محور تمامی اندیشه ها و اخلاق و رفتار خود كند و در خدا متمركز گردد. همه چیز را برای به خدا و رسیدن به او بخواهد و از خود موحدی خدامحور بسازد.
و معنای انقطاع، توجه كامل و همه جانبه به خداوند متعال و التفات نداشتن به غیر او است. انقطاع الی الله دارای مراتب گوناگونی است و درجات متفاوتی دارد كه بستگی به میزان معرفت و شناخت انسان از خداوند و صفات الهی و سعی و تلاش در نزدیك شدن به خداوند و قرب به حق دارد. درجه كامل انقطاع مربوط به انبیاء الهی و اولیاء بزرگ خداوند است و دیگران به میزان پیروی از دستورهای الهی و تبعیت از پیشوایان دین و راهنمایان الهی انقطاع به سوی خداوند دارند.
