هر انسانی گرایش به کمال دارد و اموری را به عنوان کمال می شناسد و در پی آن می رود؛ چنان که از نقص می گریزد و اموری را نیز به عنوان نقص شناسایی و از آن پرهیز می کند. البته گاه در مقام شناخت و گاه در مقام عمل به اشتباه می رود و امر کمالی یا موجبات آن را ضد کمال و در برابر نقص یا موجبات نقص را امری کمالی می شمارد.
علل و عوامل چندی در ایجاد اشتباه و خطا و دگرگون ذائقه طبیعی انسان دارد. اشتباهات و تغییراتی که موجب سقوط انسان می شود.
نویسنده در این مطلب بر آن است که به یکی از عوامل سقوط بر اساس آموزه های قرآنی اشاره کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
دسیسه حق و تغییر فطرت
انسان موجودی کمال گرا و کمال خواه و نقص گریز است. بنابراین، ضمن شناسایی کمال و نقص، دنبال کمال می رود و موجبات آن را فراهم می آورد تا به کمال دست یافته و از نقص رهایی یابد؛ زیرا هنگامی که به خود می نگرد، در تمامی وجودش نواقص بسیاری را می یابد که می تواند آن را به کمال تبدیل کرده و از شر و آسیب نقص رهایی یابد.
در حقیقت فطرت آدمی او را نسبت به کمال خواهی تحریک می کند. با این همه وقتی به خود می نگرد، همان اندازه که شر و نقص می یابد، بستر و توانایی دست یابی به کمال را نیز می یابد. از این روست که مساله حرکت و تغییر در آدمی امری طبیعی می شود؛ زیرا استعداد و قوه کامل شدن و رهایی در نقص او را به حرکت از نقص به سوی کمال وامی دارد و حرکت جوهری به سمت کمال و تغییرات مثبت را به صورت کدح و تلاش بی پایان می پیماید.
حقیقت زندگی آدمی در دنیا، همان حرکت جوهری برای شدن های کمالی و تغیرات مثبت پیاپی است. از این روست که خداوند در آیه 6 سوره انشقاق، از حرکت و کدح و تلاش بی پایان انسان برای رسیدن به کمال مطلق در دنیا سخن به میان می آورد. این کمال مطلق بر اساس تفسیر قرآن نمی تواند جز خداوند و لقای او باشد.(همان)
حرکت از قوه به فعل حرکت جوهری انسان برای رسیدن به کمال است؛ چرا که همان اندازه که انسان به کمال گرایش دارد از نقص گریزان است و این استعداد را در خود می یابد که این حرکت و تغییرات مثبت را انجام دهد و به کمال برسد.
اما چرا بسیاری از مردم در شناخت کمال ناتوان هستند و یا به جای کمال به سمت ضد آن حرکت می کنند و به جای شدن های کمالی گرفتار شدن های ضد کمالی و سقوط می شوند؟
قرآن در پاسخ به این پرسش به این نکته توجه می دهد که هر انسانی به طور فطری و طبیعی، قدرت شناخت کمال از نقص و توانایی حرکت به سوی کمال و رهایی از نقص را دارا می باشند؛ چرا فطرت آدمی بر بنیاد عقل نهاده شده و هر انسانی به طور فطری از روی عقل توانایی شناخت حق از باطل یعنی امر کمالی و مثبت از امر ضد کمالی و منفی را دارا می باشد؛ چنان که استعداد و توانایی حرکت به سوی کمال و رهایی از نقص را دارا می باشد. بنابراین، عوامل بیرونی و طغیان درونی است که آدمی را از حرکت طبیعی و فطری باز می دارد و یا قدرت شناخت وی را تغییر می دهد یا از میان می برد.
خداوند ریشه طغیان درونی که قدرت شناخت درست و حرکت راست را از وی می گیرد، خروج از حالت اعتدال و استوا می داند. به این معنا که انسان در حالت استوا و اعتدال آفریده شده است.(اعلی، آیه 2؛ انفطار، آیه 8؛ بلد، آیه 10) و توانایی شناخت و حرکت به دو سوی حق و باطل، تقوی و فجور، خیر و شر و خوب و بد را دارا می باشد(شمس، آیه 8)؛ اما به سبب پیروی از هواهای نفسانی به جای بقای بر اعتدال و فعال سازی همه قوای بشری برای رسیدن به کمال و رهایی از نقص، بخشی را تقویت و بخشی دیگر را سرکوب می کند. از این روست که خداوند از دسیسه و دفن کردن حقانیت به سبب تسلط هواهای نفسانی سخن به میان می آورد.(شمس، آیه 10)
کسی به دنبال هواهای نفسانی می رود و حق هر قوه ای را چنان که بایسته و شایسته است، ادا نمی کند، اقدام به دسیسه و دفن کردن فطرت حق طلبانه خود می کند واین گونه است که راه سقوط را در پیش می گیرد. اما کسی که در مقام استوا و اعتدال می ماند و هرگز را افراط و تفریط را در پیش نمی گیرد، در مسیر فطرت باقی می ماند و ضمن حفظ سلامت عقلانی خود از سلامت حرکت مثبت در مسیر سلامت و کمال نیز بهره مند می شود. این گونه است که در سبل السلام (مائده، آیه 16) به دارالسلام می رود(یونس، آیه 25) و در کمال مطلق و ساحل امن بهشت لقا و رضوان الهی قرار می گیرد(انشقاق، آیه 6؛ مائده، آیه 119؛ مجادله، آیه 22؛ فجر، آیات 27 تا 30) و از تقرب متاله و ربانی شدن بهره مند می گردد.(آل عمران، آیه 79)
البته در این میان دشمن آشکار و سوگند خورده ای نیز هست که با وسوسه اجازه نمی دهد تا انسان مسیر فطرت و سلامت کمال را به آسانی بپیماید. از این روست که همواره به اشکال گوناگون موجبات خطا و اشتباه و گمراهی در حرکت آدمی می شود و سقوط از مسیر کمالی را موجب می شود. وسوسه های ابلیس و شیطان های جنی و انسی، عامل بیرونی است تا هواهای نفسانی تقویت شود و دسیسه حق و کمال خواهی تحقق یابد. خداوند در آیات بسیاری به انسان هشدار می دهد که تحت تاثیر وسوسه های شیطانی و ابلیسی قرار نگیرند.(سوره ناس؛ و نیز یوسف، آیه 6 ؛ طه ، آیه 120 و آیات دیگر)
همراهی انسان با هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی موجب می شود تا قدرت شناخت آدمی کاهش یابد و قدرت فهم و درک عقل و قلب کاسته شده و منابع شناختی انسان تغییر ماهیت داده و به سبب دسیسه و دفن و پوشیده شدن، فطرت تغییر ذائقه دهد و حق را باطل و باطل را حق شناسد و بداند و بدان سمت حرکت کند و کمال را نقص و خوب را زشت و بر عکس نقص را کمال و زشت را کمال بشناسد و بدان گرایش یابد.
البته این تغییرات در قوای شناختی و تغییر در ذائقه و دفن و دسیسه فطرت و طبیعت کمال گرایی انسان، در یک فرآیندی تحقق می یابد که در قرآن از آن به زنگار گرفتن(مطففین، آیه 14) و سپس دسیسه شدن و در نهایت ختم و مهر شدن(بقره، آیه 7 ) و تغییر طبیعت قلب وعقل(مومن، آیه35) تعبیر کرده است. این گونه است که انسان با پیروی از هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی، قدرت شناختی خود را از دست می دهد و ذائقه فطرت پاک تغییر می کند و زشت را زیبا و نقص را کمال می یابد و بدان سو گرایش می یابد و حرکت خود را بر پایه آن سامان می دهد.
اما اگر انسان بر پایه فطرت سالم خود باقی بماند و در مسیر تقوای الهی حرکت کند(شمس، آیات 8 تا 10) خداوند را مقصد کمال مطلق خود می شناسد و از فقر مطلق و نقص کامل خود به سوی کمال مطلق یعنی خداوند حرکت می کند و می کوشد تا خدایی و ربانی شود.(انشقاق، آیه 6 و آیات دیگر)
غرور و تفاخر، عامل سقوط انسان
از جمله عواملی که بستر مناسبی برای هواهای نفسانی و طغیان آن و مسلط شدن وسوسه های شیطانی و ولایت شیطان و طاغوت فراهم می آورد، غرور بی جا و تفاخر و فخرفروشی به نداشته های خود یا داشته های غیر ذاتی خود است.
هر انسانی، گرفتار فقر ذاتی است(فاطر، آیه 15) چرا که همه موجودات در ذات خود فقیر الی الله هستند و تنها خداوند است که غنی بالذات است.(همان) بنابراین، هر آن چه که انسان دارد، داشته های دیگری است و انسان تنها زمانی به نوعی غنا یعنی کمال می رسد که متصل به غنی بالذات باشد و از او بریده نباشد. این در حالی است که مردمان داشته های دیگری را داشته های خود می دانند و به توهمی به جای متصل شدن از خدا منقطع می گردند. این گونه است که نمی توانند خدایی و متاله شوند و صفات کمالی را در خود به اتصال و تقرب به خداوند تحقق و ظهور بخشند.
انسانی زمانی، از فقر ذاتی به نوعی غنا می رسد که دارایی خداوند را دارایی خود بیابد و خداوند همه دارایی های او باشد: ماذا وجد من فقدك وما الذى فقد منْ وَجَدَك. اما کسی که خدا را نشناخت و به خداوند متصل و از غیر خدا منقطع نشد و به سوی خدا از غیر نگریخت(ذاریات، آیه 50) هیچ چیز ندارد. اینان مانند کسانی هستند که زینت های آسمان و زمین را را آرایه های خود می دانند و با آرایه های دیگران به زینت خویش می پردازند.
این توهم غنا یا استغنا(عبس، آیه 5) است که عامل بسیاری از طغیان های موجودات مرید و مختار یعنی جن و بشر است. با نگاهی به گزارش های قرآنی به سادگی می توان دریافت که هر کسی طغیان کرد، در دام غروری افتاد که توهم غنا و استغنا به او داده است. ابلیس نیز به خود مغرور شد و توانایی و قدرت خود را به رخ کشید و مدعی توانایی ولایت الهی و خلافت او شد و از پذیرش ولایت انسان سرباز زد.(ص، آیه 76)
در حقیقت جهل از وضعیت خود است که موجودی را به توهم غنا و استغنا دچار می سازد. از این روست که خداوند ریشه رفتارهای غلط و باطل انسان را در جهل او نسبت به حقیقت خود و هستی و خدا ارزیابی می کند و خواهان دست یابی به علم و دانش و تدبر و تفکر در هستی و خود می شود.(تکاثر، آیات 1 تا 5)
این جهل موجب می شود تا دارایی های خداوند را دارایی های خود بداند و بدان مغرور شود و غرور بی جایی برای او پدید آید و گرفتار تفاخر و فخرفروشی شود.(نساء، آیه 36؛ لقمان، آیه 18؛ حدید، آیه 23)
همین جهل است که شخص ثروت(کهف، آیات 34 و 35؛ قصص، آیات 76 و 79) و نعمت های الهی (هود، آیه 10؛ حدید، آیه 23) و قدرت زیاد(فصلت، آیه 15؛ زخرف، آیه 51) و کثرت فرزند(سباء، آیه 35) را دارایی خود می شمارد و آرایه های دیگری را آرایه های خود می داند و بدان مغرور شده و تفاخر می کند.
خداوند به صراحت در آیه 14 سوره آل عمران از تصور نادرست مردمان درباره دارایی ها و زینت های دیگری به عنوان آرایه ها و دارایی های خود سخن به میان می آورد و آن را عامل گمراهی بشر می داند؛ زیرا به توهمی نادرست گمان می کند که چیزی دارد که کمالی است و آن کمال از آن اوست.
در حقیقت، جهل موجب می شود که امر کمالی دیگری را مال خود بداند یا امر غیر کمالی را کمال بشناسد و در پی آن برود. این در حالی است که امر کمالی جز خداوند نیست و انسان می بایست به سوی او فرار کند (ذاریات، آیه 50) و هر چیز دیگر را کمال نداند، هر چند که ظاهر آن کمالی است؛ زیرا آن چه کمالی دیده می شود حتی اگر کمالی باشد، مظهر کمال الهی است.
به سخن دیگر، هر امر کمالی که انسان آن را به کمال می شناسد و حقیقتا کمالی باشد، مظهر کمال مطلق است. پس انسان اگر می خواهد به کمال برسد به جای مظهر کمالی و توهم کمال می بایست به خود منشای کمال گرایش یابد و بدان سمت حرکت کند. پس به جای این که به کمالات دیگری تفاخر کند، به کمال مطلق تفاخر کند و با متاله و خدایی شدن به کمال مطلق برسد.
انسان اگر بخواهد به اموری چون ماشین ها و لباس های مدل بالا و مارک دار دل خوش دارد و آن را کمال داند و به زیبایی های دیگری بنازد، دچار توهم کمال و غنا و استغنا شده است و جز سقوط نتیجه ای نخواهد داشت.
جهالت انسان درد بزرگ انسانیت است؛ چرا که به اموری دل بسته است که اصلا مال او نیست. احمقانه ترین انسان های جاهل کسانی هستند که به نیاکان(مومنون، آیه 101؛ بقره، آیه 200)، موقعیت اجتماعی(توبه، آیه 19؛ مریم، آیه 73)، مردگان خویش(تکاثر، آیات 1 و 2)، مال وثروت(کهف، آیه 34)، قدرت (فصلت، آیه 15)، فرزند(کهف، آیه 34)، جمعیت(تکاثر، آیات 1 و 2 ) و نعمت هایی چون ماشین و خانه و باغ و بوستان (آل عمران، آیه 14؛ کهف، آیات 32 و 34) و مانند آن تفاخر می کنند و بدان مغرور می شوند.
چنین انسانی های جاهل و مغرور، در رفتارهای خویش تفاخر پوچ(تکاثر، آیات 1 و 4) خود را به نمایش می گذارند. از جمله این که تجمل گرا می باشند و تظاهر به اموری می کنند که اصلا ارزش و کرامت نیست و یا این که اهل بخل و ضد احسان و انفاق هستند(نساء، آیات 36 و 37)، اهل کفران نعمت و ریخت و پاش و تبذیر و اتراف(همان و آیات دیگر) اهل تکبر و رفتارهای متکبرانه (لقمان، آیه 18) و اهل غرور می باشند و در برابر کسی تواضع نمی ورزند وزیر بار حق و حقیقت نمی روند و چون داشته های دیگری و آرایه های دیگری را مال خود می دانند، اهل حرکت به سوی کمال نیستند و در برابر کمال موضع گیری کرده و آن چه را خود دارند عین کمال می شناسند و به جهل خود بسنده می کنند و در پی علم ودانش و کمال نمی روند تا از این جهالت بیرون آیند.(نساء، آیات 36 و 37 و ایات پیش گفته)
به هر حال، مهم ترین عامل سقوط و بازدارنده انسان از حرکت به سوی کمال جهلی و نادانی است که انسان های مغرور و اهل تفاخر به آن گرفتار هستند و این همین جهل و غرور و تفاخر اجازه نمی دهد تا به سمت کمال واقعی یعنی خدایی و متاله شدن حرکت کنند. ذائقه اینان همانند فطرت ایشان تغییر کرده و امر کمالی را نمی شناسند و یا اگر بشناسند به داشته های ظاهری و عرضی خود بسنده می کنند.
