غیرت؛ دفاع از ارزش ها و حریم ها

یکی از حالات های نفس انسانی، دفاع از حریم ارزش ها و جلوگیری از هر گونه تعرض نسبت به آن است. از این حالت نفس که فضلیتی اخلاقی نیز شمرده می شود، به عنوان غیرت یاد شده است. هر انسانی اهل غیرت است مگر آن که از حالت فطری و طبیعی خود بیرون رفته باشد. غیرت در مردان نماد مردانگی و آزادگی است و تقویت آن به ویژه در حوزه مسایل خانوادگی و ناموسی، امری بایسته و شایسته است؛ چرا که اگر چنین حالتی در مردان تقویت نشود، نمی تواند مرد به عنوان قوام خانواده مطرح باشد و همسر و خانواده بر او تکیه و اعتماد کنند؛ زیرا بی غیرتی مرد، توان دفاع از حریم خانه و خانواده و ارزش ها را از او می گیرد. از این روست که در آموزه های اسلامی بر نقش غیرت تاکید خاص و ویژه ای شده است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، نقش و کارکرد غیرت را در مسایل خانوادگی و اجتماعی و حتی دینی تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

غیرت خداوندی و محبوبیت غیرتمند

غیرت یکی از احوالات نفس انسانی است. غیور کسی است که نسبت به هر گونه تعرض غیر به حریم های شخصی و انحصاری خود به شدت واکنش نشان داده و برای حفظ و نگهداری حریم خصوصی خود، همه نوع ایثار و فداکاری بروز می دهد.

طریحی در مجمع البحرین غیرت را تنفر و ناپسند داشتن کسی از شرکت دیگران در امری دانسته که سخت آن را دوست دارد و مورد علاقه اش است. شرتونی نیز اقرب الموارد، غیرت مرد بر زن خود و همچنین غیرت زن بر شوهر خود را مصادیق حمیت داشتن نسبت به وی و ناپسند شمردن شرکت دیگری در حقی دانسته است که نسبت به او دارد. صاحب قاموس اللغه نیز غیرت را از جمله احساسات بشری دانسته است که در هنگام شک در امانت داری زن، یا هنگام غضب و یا به جهت اهتمام و توجه خاصی نسبت به امری ظاهر می شود.

با توجه به آن چه بیان شده می توان گفت که تعلق خاطر انسان به امور اختصاصی موجب نوعی تنفر و انزجار نسبت به مشارکت دیگری است و شخص بر خود لازم می داند تا به حفاظت و دفاع از آن ها پرداخته و اجازه هر گونه مشارکت را از دیگری سلب نماید. پس می توان گفت که غیرت به معنای نفرت از شرکت دیگران در امور اختصاصی به ویژه خواستنی های اختصاصی است و غیرتمند کسی است که می کوشد تا از آنچه حفظش از دیگری لازم است، محافظت و دفاع کند.

در فرهنگ اخلاق انسانی، این اهتمام ورزی و حساسیت فرد نسبت به آن چیزی که متعلق غیرت مندی واقع می شود، از فضایل اخلاقی انسان شمرده می شود.

چیزی که مورد غیرت واقع می شود به اندازه ای برای صاحبان غیرت ارزشمند و مهم است که حاضرند برای حفظ و نگهداری آن، هر نوع ایثار و فداکاری از خود نشان دهند. البته این چیزها می تواند امور مادی مانند مال و ثروت باشد یا امور معنوی و اخلاقی و ناموسی یا مقدسات دینی.

در علم اخلاق، غیرت را نوعی حمیت دانسته اند و آن را تلاش در نگهداری آن چه دانسته اند که حفظش ضروری است. علمای اخلاق خاستگاه این صفت ارزشی شجاعت، بزرگ منشی و قوت نفس انسان دانسته و آن را یکی از ملکه های نفسانی انسان گفته اند. امیرمومنان امام على علیه السلام غیرت را میوه شجاعت می داند و می فرماید:ثَمَرَةُ الشَّجاعَةِ الغیرَةُ؛غیرت میوه شجاعت است.(غررالحكم، ج3، ص328، ح4620)

در بسیاری از تعابیری که درباره غیرتمندی گفته شده، غیرت را از ویژگی های مردان و نشانه ای از مردانگی دانسته اند؛ ولی این هرگز به معنای آن نیست که زنان غیرت نداشته باشند؛ بلکه زنان نیز در امور اختصاصی و محبوب خویش از جمله در حوزه غیرت دینی می بایست همانند مردان باشند؛ چرا که دفاع از ارزش ها همواره مطلوب است.

در فرهنگ ایرانی اسلامی انسان کامل انسان صاحب متعهد،‌ اخلاقی و صاحب درد است از این رو نسبت به هر گونه حریم شکنی پاسخ می دهد و این گونه مردانگی و غیرت خویش را بروز می دهد. نظامی می سراید:

اگر غیرت بری با درد باشی

و گر بی غیرتی نامرد باشی

هم چنین عطار درباره غیرت و غیرتمندی بر این باور است که:

گر چه غیرت بردن از عاشق نکوست

غیرت معشوق دایم بیش از اوست .

بر اساس آموزه های قرآنی، خداوند غیور و غیرتمند است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:إِنَ اللّه غَیورٌ وَ یحِبُ كُلَ غَیورٍ وَ لِغَیرَتِهِ حَرَّمَ الفَواحِشَ ظاهِرُها وَ باطِنُها؛خداوند با غیرت است و مردان غیور را دوست دارد و از همین رو، زشتى ها را چه آشكار و چه پنهان حرام كرده است.(كافى، ج5، ص535، ح1)

پس دفاع از ارزش های الهی و دینی و اخلاق و هنجارهای اجتماعی که عقل و شرع آن را تاسیس یا امضا کرده اند، امری پسندیده و صفتی الهی است. خداوند نسبت به هر گونه تعرض به حوزه حریم های اخلاقی و احکام دینی واکنش نشان می دهد و همان گونه که خود غیور است کسانی که دارای صفت غیرت هستند دوست می دارد و غیرتمند محبوب خداوند است.

چنان که گفته شد گستره غیرت دامنه گسترده و وسیعی را در بر می گیرد و اختصاص به غیرت نسبت به ناموس و مانند آن ندارد. انسان غیرتمند نسبت به هر چیز ارزشمند، واکشن نشان می دهد. از این روست که نسبت به تجاوزات دشمن به خاک میهن خویش نیز غیور است و به دفاع از آن بر می خیزد. اگر غیرت در انسان نبود، انسان نسبت به تعرضات دیگران به حریم خصوصی و ارزش های مادی و معنوی و فردی و اجتماعی واکنش نشان نمی داد و ارزش های انسانی از میان می رفت. از این روست که غیرت را یکی از صفات برجسته و کلیدی در زندگی انسانی دانسته اند که موجب جلوگیری از تجاوز دشمنان به حریم خصوصی، خاک میهن، استقلال، عزت و ناموس خود می شود .

از آن جایی که همه صفات الهی در انسان به ودیعت نهاده و در فطرت انسانی سرشته شده است(بقره، ایه 31) هر انسان دارای فطرت سالمی غیرتمند است و غیرت در چنین انسانی یک واکنش طبیعی و انسانی است. از این روست که در روایت کسانی که غیرت ندارند، دچار بیماری قلبی دانسته و انسان های معرفی شده که حالت فطری و طبیعی خود را از دست داده اند. در روایت آمده که : اِذا لَمْ یغُرِ الرَّجُلُ فَهُوَ مَنْکُوسُ الْقَلْبِ؛ اگر انسانى غیرت نداشته باشد، قلب وارونه است.( فروع کافى، جلد 5، صفحه 536، باب الغیره، حدیث 2) پس غیرتمند نسبت به دخالتهای نابه جا و ناروای دیگران به آن چیزی که دوست دارد واکنش نشان می دهد و هر چه متعلق غیرت ارزشمندتر و محبوب تر باشد، واکنش نیز شدیدتر خواهد بود و اگر کسی واکنش نداشته باشد بیانگر آن است که فطرت سالم و طبیعی خود را از دست داده و به بیماری روحی و روانی (قلبی) دچار شده است که نمی تواند احساسات و عواطف واقعی خود را نسبت به محبوب و ارزش های خویش نشان دهد.

علاّمه مجلسى درباره این بیماری می فرماید: منظور از قلب وارونه در اینجا این است که همانند ظرف وارونه است که چیزى در آن جاى نمى گیرد، قلب افراد فاقد غیرت نیز تهى از صفات و اخلاق برجسته انسانى است.( مرآت العقول، ذیل حدیث مورد بحث.)

غیرت صفتی درونی و باطنی است که بروز و ظهور آن به اشکال مختلف است. ولی باید توجه داشت که غیرتمندی در انسان، مستلزم اموری چون نفرت متجاوز به حریم خصوصی و ارزشی را به همراه خواهد داشت. هم چنین باید گفت که غیرت از لوازم محبت انسان به چیزی است؛ چرا که هر کس که محب چیزی است و آن را دوست می دارد، نسبت به آن محبوب غیور است. از این رو استاد مطهری می نویسد: غیرتمند کسی است که نگاهدار عصمت و آبرو و شرف و عزّت است و از قبول اهانت بر عِرض خود ابا دارد.( مجموعه آثار؛ فلسفه حجاب، ج19، ص414)

غیرت شرط ایمان

بر اساس آموزهای وحیانی اسلام، انسان نسبت به محبوب خویش غیرت دارد و به دفاع از آن پرداخته و بر محافظت از آن نسبت به هر گونه تعرض و تجاوز دیگران کوشاست؛ به گونه ای که در صورت تعرض، نسبت به ارزشمندی و محبوبیت آن چیز، از خود واکنش نشان می دهد.

انسان ها همسر، فرزند، دین، سرزمین، آبرو، مال و ثروت، جان و مانند آن را دوست می دارند و نسبت به آن ها غیرت می ورزند. پس در صورت هر گونه تعرضی به آن ها آرام نمی نشینند و به دفاع و مقابله بر می خیزند.

چنان که بیان شد، خداوند غیور است و نسبت به مخلوقات و نیز دین و احکام دینی، غیرت می ورزد و از هر گونه تعرض به دین و هنجارهای اخلاقی و احکام دینی، واکنش نشان می دهد. همین غیرت الهی است که فواحش را حرام کرده و به عنوان حریم اجازه نزدیکی و تعرض به آن را نداده است.(كافى، ج5، ص535، ح1)

پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز در این باره فرموده است:أَلا وَإِنَّ اللّه حَرَّمَ الحَرامَ وَحَدَّ الحُدودَ وَما أَحَدٌ أَغیرُ مِنَ اللّه وَمِن غَیرَتِهِ حَرَّمَ الفَواحِشَ؛بدانید كه خدا حرام را ممنوع فرموده و حدود را مشخص كرده است و هیچ کسی غیرتمندتر از خدا نیست و از غیرت اوست كه زشتى ها را حرام فرموده است.(امالى صدوق، ج1، ص348)

خداوند اصولا غیرت و غیرتمند را دوست می دارد؛ چرا که غیرت نشانه ای از حمیت شخص است و شخصی که امری را چون جان عزیز می دارد و برای او محبوب است اجازه نمی دهد تا بدان تعرض کنند. از این روست که امام صادق (ع) فرمودند: ان الله غیورٌ یحب کل غیور؛ خداوند غیور است و هر غیرتمندی را دوست دارد.»

پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ضمن اشاره به غیرت ابراهیم(ع) می فرماید که خود ایشان از حضرت ابراهیم(ع) هم غیورتر و غیرتمندتر است. آن حضرت می فرماید :كانَ إِبراهیمُ أَبى غَیورا وَأَنَا أَغیرُ مِنهُ وَأَرغَمَ اللّه أَنفَ مَن لایغارُ مِنَ المُؤمِنینَ؛پدرم ابراهیم با غیرت بود و من با غیرت تر از اویم. خدا بینى مؤمنى را كه غیرت ندارد، به خاك مى مالد.(بحارالأنوار، ج103، ص248، ح33)

غیرت حق و غیرت باطل

البته باید توجه داشت که نوعی غیرت باطل نیز وجود دارد که در ادبیات قرآنی از آن به حمیت جاهلی نیز یاد شده است(فتح، آیه 26) چرا که حمیت و غیرت جاهلی، نسبت به اموری است که واقعا ارزشی و محبوب نیست و به اشتباه و غلط ارزشی و محبوب قرار گرفته است. از جمله کفر و دفاع از بتان به عنوان پروردگار و خدایان است که غیرت درباره آنان غلط است و هم چنین غیرت نسبت به ارزش های باطلی چون اشرافیت و تبرج جاهلی که در حقیقت ضد ارزش است و به عنوان ارزش قرار گرفته است.(احزاب، ایه 33)

امیرمومنان امام على علیه‏السلام درباره غیرت باطل یا غیرت بی مورد و بی جا می فرماید :ایاكَ وَ التَّغایرَ فى غَیرِ مَوْضِعِ غَیرَةٍ فَاِنَّ ذلِكَ یدْعُو الصَّحیحَةَ مِنْهُنَّاِلَى السَّقَمِ وَلكن اَحْكِمْ اَمْرَهُنَّ فَاِنْ رَأَیتَ ذَ نْبا فَعاجِلِ النَّـكیرَ عَلَى الْكَبیرِ وَ الصَّغیرِ وَایاكَ اَنْ تُعاقِبَ فَتَعْظُمَ الذَّنْبُ وَ تُهَوَّنَ الْعَتْبُ ؛از غیرت نابه‏جا بپرهیز؛ چرا كه این كار، زنان درستكار را به لغزش مى‏كشانَد؛ اما بركارزنان، نظارت داشته باش و هرگاه گناهى از آنان دیدى، چه بزرگ و چه كوچك، ازطریق نشان دادن ناخشنودى خویش، با آن برخورد كن و از مجازات كردن بپرهیز، چراكه گناه، بزرگ و تذكّر، كم اثر مى‏گردد.

امیرمومنان امام على علیه السلام در جایی دیگر به مومنان هشدار می دهد که از غیرت بی جا و تعصبات و حمیت های جاهلی پرهیز کنند و واکنش درست و متناسبی نسبت به مسایل داشته باشند. آن حضرت می فرماید : إِیاكَ وَالتَّغایرَ فى غَیرِ مَوضِعِ غَیرَةٍ فَإِنَّ ذلِكَ یدعُو الصَّحیحَةَ إِلَى السُّقمِ وَالبَریئَةَ إِلَى الرَیبِ… ؛از غیرت نابجا بپرهیز زیرا این كار، زن درستكار را به انحراف و زن پاكدامن را به تردید مى كشاند.(نهج البلاغه، نامه 31)

به هر حال،‌ غیرت حق و صحیح غیرتی است که متعلق آن اموری ارزشی از نظر عقل و عقلاء‌ و شریعت باشد؛ از این روست که امیرمومنان امام على علیه السلام می فرماید:غَیرَةُ المُؤمِنِ بِاللّه سُبحانَهُ؛ غیرت مؤمن به خاطر خداوند سبحان است.(غررالحكم، ج4، ص379، ح6395) به این معنا که غیرت صحیح و ارزشی غیرتی است که لوجه الله انجام می شود و بر مدار اصول عقلانی و عقلایی و شرعی است.

غیرت ورزی به میزان ارزشی متعلق غیرت

هم چنین واکنش غیرتمند می بایست با توجه به میزان ارزش و اهمیت متعلق غیرت باشد و در این امر زیاده روی نکند؛ چرا که زیاده روی در واکنش می تواند تاثیرات مثبت غیرت ورزی را کاهش دهد؛ و چنان که از امیرمومنان علی(ع) روایت شد غیرت بی جا یا بی تناسب می تواند از تاثیر آن بکاهد و تاثیر منفی به جا گذارد.

امام صادق علیه السلام نیز در بیان رعایت تناسب میان غیرت ورزی و ارزش ها می فرماید :إنَّ المَرءَ یحتاجُ فى مَنزِلِهِ وَ عِیالِهِ إِلى ثَلاثِ خِلالٍ یتَكَلَّفُها وَ إن لَم یكُن فى طَبعِهِ ذلِكَ: مُعاشَرَةٌ جَمیلَةٌ وَ سَعَةٌ بِتَقدیرٍ وَ غَیرَةٌ بِتَحَصُّن؛ مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نیازمند رعایت سه صفت است هر چند در طبیعت او نباشد: خوشرفتارى، گشاده دستى به اندازه و غیرتى همراه با خویشتن دارى.(تحف العقول، ص322)

پس نمی بایست غیرت ورزی از حالت اعتدال و تعادل بیرون رود و همواره تناسب میان واکنش غیرتمند و متعلق غیرت مراعات شود؛ تا با غیرت ورزی بیش از حد تناسب،‌ ارزش ها کم اهمیت نشود و تاثیر غیرت و واکنش کاهش نیابد.

خداوند نسبت به مسایل مهم و ارزشمند غیرت نشان می دهد و مومن نیز می بایست این گونه متاله و دارای صفات خدایی باشد و واکنش های به جا و میزان متناسبی داشته باشد. به عنوان نمونه، دفاع از مظلوم و قیام برای عدالت بسیار ارزشمند است و حتی فلسفه بعثت پیامبران و ارسال کتب آسمانی، دست یابی به عدالت و رفع و دفع ظلم دانسته شده است.(حدید، ایه 25) بنابراین، حساسیت شدید نسبت به ظالم روا داشتند امری پسندیده و شایسته است. خداوند در آیه 75 سوره نساء‌ غیرت خویش را نسبت به حقوق مظلومان به نمایش می گذارد و مومنان را بازخواست می کند که چرا به دفاع از مظلومان ناتوانی چون زنان و کودکان نمی پردازند و به جنگ و قتال ظالمان و مستکبران نمی روند و غیرت نمی ورزند.

برای سنجش غیرت فرد می بایست به میزان حمیت و تعصب شخص نسبت به ارزش ها و باورها و هنجارها توجه کرد. هر چه شخص نسبت به ارزش ها دارای تعصب بیش تر باشد ، غیرت او بیش تر و واکنش آن شدیدتر خواهد بود. امیرمومنان امام على علیه السلام در این باره می فرماید :عَلى قَدرِ الحَمِیةِ تَكونُ الغَیرَةُ؛ غیرت به اندازه تعصّب و ننگ داشتن بستگى دارد.(غررالحكم، ج4، ص311، ح6175)

غیرت نسبت به مسایل خصوصی و عمومی جامعه

غیرتمند همان گونه که نسبت به حریم های عمومی و ارزش های دینی و اسلامی حساس است و به جنگ و مقاتله دشمنان اسلام و میهن می رود،‌ در دفاع از حریم خصوصی و جان و مال و عرض خویش نیز حساس است و به دفاع از حریم خانه و خانواده می پردازد. رسول اكرم صلى الله علیه و آله می فرماید :إِنَّ اللّه تَعالى لَیبغِضُ الرَّجُلَ یدخَلُ عَلَیهِ فى بَیتِهِ فَلایقاتِلُ؛خداى متعال، بى گمان نفرت دارد از مردى كه به زور وارد خانه اش شوند و او نجنگد.(كنزالعمال، ج3، ص387، ح7074)

تجلی غیرت مردان را می بایست در حمایت از عفت خویش و ناموس جست و جو کرد. این که کسی به عنوان انسان عفیف شناخته شود می بایست آن را در غیرت خویش به نمایش گذارد و اجازه ندهد که عفت از حریم خود و خانواده برداشته و حذف شود. امام على علیه السلام معیار سنجش عفت هر مردی را میزان غیرت او نسبت به ارزش ها و حریم ها دانسته و می فرماید:عِفَّتُهُ (الرَّجُل) عَلى قدرِ غَیرَتِهِ؛پاكدامنى مرد به اندازه غیرت اوست.(نهج البلاغه، حكمت 47)

با نگاهی به آیات و روایات می توان دریافت که غیرت به سبب آن که از صفات الهی و انسانی و از فضایل برجسته اخلاقی است؛ مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته و به عنوان صفت مومن و شرط تحقق ایمان معرفی شده است. رسول خدا صلی الله علیه در این باره می فرمایند:«غیرت از صفات و شروط ایمان است». آن حضرت هم چنین در جایی دیگر می­فرماید:«أنّ الله تعالی غیور یحبّ الغیور». یعنی خداوند غیرتمند است و غیرتمند را دوست دارد.( نهج­الفصاحه،ص298)

رسول اكرم صلى الله علیه و آله هم چنین درباره جداسازی ایمان از نفاق به مساله غیرت توجه می دهد و آن را معیاری برای سنجش ایمان از نفاق معرفی می کند و می فرماید:اَلغَیرَةُ مِنَ الایمانِ وَالمِذاءُ مِنَ النِّفاقِ؛غیرت از ایمان است و بى بند و بارى از نفاق. نهج الفصاحه، ح 2045

غیرت مردان در محافظت از ناموس و خانواده اش تجلی بیش تری دارد. مردان با غیرت کسانی هستند که نسبت به حیا و عفت زنان خویش سخت گیری می کنند و اجازه نمی دهند که بی دلیل در جامعه حاضر شده و روابط باز و ولنگاری داشته باشند به گونه ای که در خیابان ها و معابر در میان مردان حرکت کنند و تن به تن مردان بسایند و بمالند و در میان آنان رفت و آمد کنند و در بازارها در میان مردان بگردند. امیرمومنان امام على علیه السلام در خصوص غیرت مردان نسبت به ناموس و حیا و عفت زنان خویش می فرماید:أَلَم یبلُغنى عَن نِسائِكُم أَنَّهُنَّ یزاحِمنَ العُلوجَ فِى السواقِ أَلا تَغارونَ؟ مَن لَم یغِر فَلا خَیرَ فیهِ؛به من خبر رسیده كه زنانتان در بازار تنه شان به تنه مردان بى ایمان و لاابالى مى خورد آیا غیرت ندارید؟! كسى كه غیرت ندارد خیرى در او نیست. (كنزالعمال، ج3، ص780، ح8735)

شیخ حر عاملی می نویسد که در عصر خلافت حضرت علی (ع) به آن حضرت گزارش می دهند که در مسیر راه ها بعضی از مردان و زنان رعایت حریم عفت را نمی کنند. آن حضرت بسیار ناراحت شد، مردم کوفه را جمع کرد و در ضمن سخنانش فرمود: نبّئت انّ نسائکم یدافعین الرجال فی الطریق، اما تستحیون؟ لعن الله من لایغار؛ یعنی به من حبر رسیده که زنان شما در مسیر راه ها به مردان تنه می­زنند. آیا حیا نمی کنید؟ خداوند لغنت کند کسی را که غیرت نمی ورزد!.( وسائل الشیعه ج14،ص174)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از مسایل مربوط به موضوع غیرت و غیرت ورزی به عنوان یک فضلیت انسانی و اسلامی است. بیان همه مباحث و مسایل وقت دیگری می طلبد که بیرون از حوصله این مقال است.