غیرت، پایگاه دفاع از ناموس

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان، دارای اعتقاداتی است که باید از آن دفاع کند و مرزهای اعتقادی خویش را پاس دارد. البته از نظر قرآن این اعتقادات باید برخاسته از عقلانیتی باشد که مطابق فطرت و حقایق هستی است؛ نه اعتقاداتی که کورکورانه یا به پیروی از نیاکان پذیرفته و هیچ مبنای عقلانی و عقلایی ندارد. اعتقادات هر انسانی ناموس او را تشکیل می دهد و باید از آن دفاع کند و نسبت به آن عصبیت و حمیت عقلانی و عقلایی نه جاهلی داشته باشد. دفاع از ناموس چه اعتقادی و چه غیر اعتقادی از جمله خانواده و سرزمین، یک امر عقلایی است که شارع مقدس نیز آن را امضا و تایید کرده است.

نویسنده در این مطلب جایگاه و اهمیت غیرت را در دفاع از انواع نوامیس بشری بر اساس آموزه های وحیانی اسلام تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

دفاع از نوامیس از واجبات شرعی

هر انسانی اموری چون خانواده، خانه، چراگاه و کشور را به عنوان ناموس خویش قرار می دهد و خود را ملزم به دفاع از آن می داند. در فرهنگ عربی از این امر به عنوان «حمیت» یاد می شود. حمیت مصدر جعلی از «حمی» به معنای دفاع و صیانت است. محامی کسی است که به دفاع از شخص به عنوان وکیل عمل می کند. البته باید توجه داشت که «حمی» به تشدید میم به معنای تب و داغ است.(لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه حمی) به نظر می رسد محامی وکیل و مدافعی است که با گرما و حرارت و شدت بسیار به دفاع از شخص یا چیزی می پردازد.

ناموس به کمینگاه و نهانگاهی گفته می شود که صیاد و شکارچی خود را در آن مخفی می کند تا دیده نشود. حال فرقی نمی کند که این شکارچی انسان باشد یا شیر یا هر جانوری دیگر. البته قانون و شریعت را نیز ناموس می گویند؛ زیرا انسان به آن پناه می برد و خود را از شر ظلم و ستم در امان نگه می دارد. در ادبیات فارسی به زن و خانواده نیز ناموس گفته می شود که انسان از آن دفاع می کند و اجازه تعرض به کسی نمی دهد.

فطرت آدمی به گونه ای است که از خود و خانواده و نوامیس خویش دفاع و صیانت می کند و اجازه تعرض به کسی را نمی دهد. اصولا در هر انسانی سه قوه اصلی عقل و شهوت و غضب است. مسئولیت قوه شهوانی جذب هر آن چیزی است که انسان بدان نیاز دارد و مقتضیات بقا و رشد شخص را فراهم می آورد. مسئولیت قوه غضبانی دفع هر آن چیزی است که به ضرر و زیان انسان است و در حقیقت موانع موجود را رفع کرده و بر می دارد و اجازه نمی دهد تا مانعی ایجاد شود و پیش از ورود آن را دفع می کند. پس دو قوه شهوانی و غضبانی به عنوان قوای جاذبه و دافعه عمل می کند. عقل عهده دار ایجاد اعتدال میان دو قوه و مدیریت و مهار آن است.

بنابراین، قوه غضبی در انسان به عنوان قوه دافعه هر آن چیزی را که شخص وی یا نوامیس او را تهدید می کند، دفع کرده و از نوامیس خود از جمله جان و مال و عرض دفاع و صیانت می کند.

از آن جایی که آموزه های وحیانی اسلام بر اساس فطرت سالم بشری است(روم، آیه 30)، این دفاع و صیانت را تایید و امضا کرده است. از همین روست که صیانت و دفاع از نوامیس به عنوان یک واجب اسلامی در شریعت و احکام آن مطرح شده است.

البته در اسلام از حمیت به دو شکل مثبت و منفی یاد شده است. از نظر قرآن، حمیت می تواند: 1. عقلانی؛ 2. غیر عقلانی باشد. خداوند می فرماید: إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا؛ آنگاه كه كافران در دلهاى خود حمیت و تعصب آن هم تعصب جاهليت ورزيدند، پس خدا آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت؛ و در واقع آنان به رعايت آن آرمان و دفاع از مسجدالحرام و کعبه سزاوارتر و شايسته آن بودند و خدا همواره بر هر چيزى داناست.(فتح، آیه 26)

در این آیه پس از آوردن واژه حمیت، آن را به قید جاهلی مقید کرده تا دانسته شود که حمیت می تواند به دو قسم جاهلی و غیر جاهلی تقسیم شود. باید توجه داشت که جهل در بیش تر آیات قرآنی به معنای سفاهت و بی خردی یعنی جهل در برابر عقل است نه جهل در برابر علم. جاهل همان بی عقل و بی خرد و سفیه است. بنابراین، مراد از جاهلیت در این موارد جهل در برابر عقل یعنی بی خردی است. بر این اساس، حمیت می تواند عقلانی یا غیر عقلانی باشد. حمیت عقلانی آن است که بر اساس فطرت الهی انسان باشد که مومنان بدان سزاوار هستند؛ زیرا ایشان اعتقادات خویش را بر اساس مبانی عقلانی ایجاد کرده و بدان معتقد شده اند نه بر اساس تقلید کورکورانه از نیاکان و یا امور خرافی. از همین روست که دفاع مومنان از مسجد الحرام و کعبه یک دفاع و حمیت عقلانی است نه جاهلی.

پس کسانی که از اعتقادات عقلانی خویش دفاع و صیانت می کنند و نسبت به آن نوعی تعصب می ورزند، انسان های ارزشمندی هستند؛ زیرا تعصب و حمیت عقلانی یک ارزشی فطری و مثبتی است که شریعت نیز آن را امضا و تایید کرده است؛ در حالی که تعصب و حمیت جاهلی و غیر عقلانی، یک امر ضد ارزشی است؛ زیرا دفاع و صیانت از امور خرافی و باطلی است که جز سفیهان و بی خردان کسی این کار را انجام نمی دهد.

غیرت ورزی مصداقی از حمیت عقلانی

یکی از اصطلاحات در فرهنگ اسلامی، واژه غیرت است. غیرت مصدر جعلی از غیر به معنای غیر زدایی از حریم حرمت ها و دفاع از مرزها و نوامیس است. غیور کسی است با حمیت عقلانی و تعصب منطقی نسبت به هر بیگانه ای حساسیت به خرج می دهد و اجازه نزدیکی و تعرض به غیر نمی دهد تا به حریم حرمت نزدیک یا وارد شود.

در آموزه های وحیانی قرآن، همان طوری که به مومنان و مسلمانان اجازه داده نمی شود تا به حریم حرمت های شرعی نزدیک شوند، اجازه داده نمی شودتا به حریم نوامیس دیگران نزدیک شده و یا متعرض آن شوند. از همین روست که چشم فروهشتن از نوامیس دیگران از جمله ناموس جنسی و زنان و دختران دیگران واجب دانسته شده است.

خداوند می فرماید: ای رسول ما ، مردان مؤمن را بگو تا چشمها بپوشند و فروج و اندامشان را از كار زشت با زنان محفوظ دارند كه این بر پاكیزگی ( جسم و جان) شما اصلح است؛ و البته خدا به هر چه كنید كاملاً آگاه است .(نور، آیه 30)

و به زنان با ایمان بگو : از برخی نگاه ها چشم پوشی كنند و دامن های خود را حفظ نمایند وجز آنچه ( به طور طبیعی)ظاهراست ، زینت های خود را آشكار نكنند و روسری خود را بر گریبان بیفكنند ( تا علاوه بر سر ، گردن و سینه ی آنان نیز پوشیده باشد ) و زینت خود را ظاهر نكنند جز برای شوهر ، یا پدر یا پدر شوهر ، یا پسر ، یا پسر شوهر ( كه از همسر دیگر است ) یا برادر ، یا پسر برادر ، یا پسر خواهر ، یا زنان ( هم كیش ) ، یا آنچه مالك شده اند ( از كنیز و برده ) ، یا مردان خدمتكار كه تمایل جنسی ندارند ، یا كودكانی كه ( به سنّ تمییز نرسیده و ) بر امور جنسی زنان آگاه نیستند . و پای خود را به گونه ای به زمین نكوبند كه آنچه از زیور مخفی دارند آشكار شود. ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا بازگردید و توبه كنید تا رستگار شوید .(نور، آیه 31)

البته از نظر قرآن همان گونه که انسان باید نسبت به حریم حرمت های دیگران محفوظ به حیا و عفت باشد و متعرض نوامیس دیگران نشود، هم چنین باید نسبت به نوامیس خویش نیز مراقبت داشته و به صیانت و دفاع از آن پرداخته و غیرت ورزد و اجازه ندهد بیگانه به حریم نزدیک یا وارد شود.

از نظر آموزه های قرآنی کسی که حمیت عقلانی نداشته و به صیانت و دفاع از حریم نوامیس خویش با غیرت ورزی اقدام نکند، دیوث است. رسول خدا (ص) فرمود : سه گروه هرگز داخل بهشت نمی شوند : 1- دیوث ، کسی که نسبت به عفت ناموس خود بی تفاوت است . 2- زنی که خود را در لباس و حرکات و امور دیگر شبیه مرد سازد . 3- شرابخوار.(میزان الحکمه : ج 2 ، ص 102)

غیرت ورزی و غیرتمند بودن از صفات نیک الهی انسان است؛ زیرا خداوند خود غیور است و هرگز اجازه شرک نمی دهد و کسی که به وی شرک ورزد و ناموس توحید را تهدید کند، مجازات می کند. انسان نیز باید نسبت به همه نوامیس حقیقی خویش این گونه غیور باشد. از نظر آموزه های وحیانی اسلام، غیرت جزو امور ارزشی و مثبت است که باید هر کسی بدان خویش را بیاراید. امام صادق(ع) می فرماید: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى غَيُورٌ يُحِبُّ كُلَّ غَيُورٍ وَ لِغَيْرَتِهِ حَرَّم‏ الْفَوَاحِشَ ظَاهِرَهَا وَ بَاطِنَهَا؛ همانا خداوند تبارک و تعالی با غيرت است و مردان غيور را دوست دارد و از همين رو، زشتى ها را چه آشكار و چه پنهان حرام كرده است.(كافى، ج5، ص 535 و 536 ، ح1)

از نظر پیامبر اعظم و اکرم اسلام(ص) ایمان نشانه هایی دارد که یکی از نشانه های ایمان غیرت ورزی است. آن حضرت (ص) می فرماید: اَلغَيرَةُ مِنَ الايمانِ وَالمِذاءُ مِنَ النِّفاقِ؛ غيرت از ايمان است و بى بند و بارى از نفاق.( نهج الفصاحه ص 587 ، ح 2045)

پیامبر گرامی اسلام هم چنین فرموده است : كانَ إِبراهيمُ أَبى غَيورا و َأَنَا أَغيَرُ مِنهُ وَ أَرغَمَ اللّه أَنفَ مَن لا يَغارُ مِنَ المُؤمِنينَ؛ پدرم ابراهیم (ع) مرد غیرتمندی بود، لکن من غیرتمندتر هستم؛ و خداوند بینی مسلمانی را که غیرت ندارد به خاک ذلّت می مالد.(مکارم الاخلاق : ص 239؛ وسائل الشیعه : ج 14 ، ص 76 ؛ بحار الانوار : ج 103 ، ص 249 ؛ کافی : ج 5 ، ص 536 )

حضرت امام علی (ع) می فرماید : خداوند لعنت کند کسی را که غیرت ندارد. و نیز فرمود : کسی که غیرت ندارد قلبش واژگون و سیاه است .( وسائل : ج 14 ، ص 176 ؛ کافی : ج 5 ، ص 536 .)

در سنت و سیره آن حضرت نیز غیرت ورزی به نمایش گذاشته شده است. یحیی مازنی می گوید : من مدّت زیادی همسایه حضرت علی (ع) بودم و ( منزل ما ) نزدیک خانه ای بود که حضرت زینب در آن ساکن بود . به خدا قسم در این مدت نه من زینب را ( بیرون ) دیدم ، و نه صدایش را ( از داخل خانه ) شنیدم . و هر وقت می خواست به زیارت قبر شریف جدش رسول خدا (ص) مشرف شود شبانه از منزل خارج می شد در حالی که امام حسن (ع) در طرف راست او و امام حسین (ع) در طرف چپش و امیر المؤمنین (ع) در جلو او حرکت می کردند ؛ و هنگامی که حضرت زینب به قبر شریف رسول خدا (ص) نزدیک می شد حضرت علی (ع) جلوتر می رفت و نور چراغی را که بالای سر پیامبر (ص) بود کمتر می نمود . یک مرتبه امام حسن (ع) علت این کار را از آن حضرت سؤال نمود ، حضرت علی (ع) در جواب فرمود : می ترسم ( کسی زیارت آمده باشد ) و به خواهرت زینب نگاه کند .(زینب کبری سلام الله علیها ، علامه نقدی، ص 28)

علی بن ابراهیم در تفسیرش می گوید : وقتی حضرت موسی (ع) خواست با دختر شعیب به طرف منزل حضرت شعیب (ع) برود دختر حضرت شعیب در جلو حضرت موسی به راه افتاد . در اثر وزش باد ، لباس به بدن وی می چسبید و حجم بدن آشکار می شد . حضرت موسی به او گفت : تو در پشت سر من راه بیا و به وسیلـۀ سنگ راه را به من نشان بده ، چون ما از قومی هستیم که به پشت سر زنان نگاه نمی کنیم . حضرت شعیب به دخترش گفت : چگونه دانستی که او امانتدار است ؟ دختر در جواب پدرش گفت : او در میان راه از من خواست تا پشت سر او حرکت کنم و پیش رویش راه نروم .( مستدرک الوسائل ، ج 14، ص 273.)

ابن عباس می گوید : حضرت موسی ( ع) مرد غیرتمندی بود و به سبب همین با مردان در خانه اش رفت و آمد نمی کرد، تا همسرش دیده نشود. ( سفینه البحار باب ، غیر.)

امام صادق (ع) فرمود : بهشت بر دیّوث حرام است . ( کافی : ج 5 ، ص 537 .)

رسول گرامی اسلام (ص) فرمود : هر مردی که زنش خود را آرایش کند و با آن حالت از منزلش بیرون آید ، آن مرد دیوث می باشد . و اگر کسی چنین مردان بی تفاوت در مقابل همسر و ( دختران و خواهرانشان ) را دیوث بنامد گناهی نکرده است . و نیز زنی که خود را زینت و خوشبو نماید و از خانه اش خارج شود و شوهرش به این کار راضی باشد برای هر قدمی که این زن بر می دارد برای شوهرش خانه ای در جهنم بنا می شود . ( بحار الانوار، ج 103 ، ص 249 ؛ سفینه البحار ج 2 ص 586)

رسول خدا (ص)فرمودند:خداوند هفت نفر را لعنت کردند که یکی از آنها مردی است که نسبت به پوشش و عفت همسرش بی توجه است.( مستدرک الوسایل ، ج، 14ص291)

امام رضا (ع) درباره علت حجاب فرمود : حرام شد نگاه به موهای زنان برای آن كه اگر موهای آنها در برابر مردان نامحرم آشكار شود باعث تحریك و جلب خواهد شد . ( و این جلب شدن مردان به زنان ) فساد و بی بند و باری را به دنبال دارد و سبب می شود كه ( مردم ) در كارهای حرام وارد بشوند .(علل الشرایع ج 2 ص 287 باب 364)

رسول خدا (ص) فرمودند : هر زنی كه خود را معطّر سازد و از منزل خارج شود و از كنار گروهی بگذرد ، تا بوی او را دریابند وی زناكار است و هر چشمی كه این زن را ببیند زنا كار است. ( سنن نسائی : ج 8 ص 153 ؛ كنزالاعمال : ج 16 ص 383 شماره 45010.)

هم چنین رسول خدا (ص) فرمودند : هر زنی كه خود را برای غیر شوهرش خوشبو و آرایش كند ، خداوند نماز او را قبول نمی كند ، تا اینكه برای پاك ساختن خود از آن ، غسل كند چنانكه خود را از جنابت ، غسل می دهد . ( كافی : ج 5 ، ص50 )

رسول خدا ( ص) فرمودند : وقتی زنی برای غیر از شوهرش خود را خوشبو كند، مایۀ آتش جهنم و باعث ننگ است. (نهج الفصاحه ص 36 كنز العمال : ج 16 ص 381 شمارۀ 45001. )

رسول خدا (ص) فرمود : دو گروه اهل جهنم هستند از جمله زنان بد حجابی ( كه در ضمن اینكه پوشیده اند برهنه و عریانند ) آنان برای فتنه و فریب مردان خود را آرایش و زینت می كنند و مانند كوهان شتر سبكسر ، موهای خود را بیرون می گذارانند . این زنان نه داخل بهشت خواهند شد و نه بوی بهشت به مشامشان خواهد رسید .( كنز الاعمال : ج 16 ص 383 شماره 45013 ، و نیز ج 16 ص 401 )

حضرت علی ( ع) فرمود : بر شما لازم است لباس ضخیم ( در برابر نامحرم و بیرون ا ز منزل ) بپوشید . هركسی كه لباسش نازك است، دین او هم مثل لباسش ۰ضعیف و نازك است . ( وسائل الشیعه : ج 3 ص 357)

البته باید توجه داشت که غیرت نیز همانند حمیت می تواند عقلانی و غیر عقلانی باشد. از همین روست که حضرت على عليه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام فرموده است: إِيّاكَ وَالتَّغايُرَ فى غَيرِ مَوضِعِ غَيرَةٍ فَإِنَّ ذلِكَ يَدعُو الصَّحيحَةَ إِلَى السُّقمِ وَ البَريئَةَ إِلَى الرَيبِ؛ مواظب ‏باش در غير موضع غيرت، غيرت بخرج ندهى؛ زيرا اين عمل افراد صحيح‏ را به سوى فساد و افراد پاكدامن را به جانب گناه متمايل خواهد ساخت.( بحارالانوار، ج 103 ، ص 252)