كشاورزي به عنوان يك عبادت، اطاعت و ماموريت انسان در آموزه هاي قرآني مطرح شده است.
خداوند براساس آيه 61 سوره هود، يكي از ماموريت هاي انسان را در زمين، آباداني زمين معرفي مي كند. اين ماموريت در دو شكل ابتدايي و كمالي آن انجام مي شود؛ چرا كه همه انسا نها درهر مرتبه اي كه باشند، خلافت ربوبي بر زمين دارند و زمين را آباد و پرورش مي دهند؛ اما در مرتبه عالي تر، اين ماموريت به گونه اي ديگر تفسير مي شود كه همان ربوبيت و پرورش مطلق است كه موجب رشد كمالي هر موجود زميني مي شود.
اما درهمان مرتبه نخست، ماموريت انسان، آباداني زمين است كه كشاورزي يكي از مصاديق عيني و ملموس آن مي باشد. كشاورزي افزون براين كه زمينه تغذيه انسان را فراهم مي آورد، تاثيرات شگرف ديگري نيز دارد. از جمله آثاري كه براي كشاورزي مي توان بر شمرد، قوام جامعه و حكومت است.
اهميت كشاورزي
انسانها نخستين نيازي كه در زندگي دنيوي دارند، نياز غذايي است. بسياري از مشكلات جوامع بشري، ريشه در تغذيه و كمبود آن دارد. ترس از گرسنگي، انسان را به كارهاي زشت و زننده اي مي كشاند كه قتل فرزند يكي از پست ترين مصاديق آن است. (اسراء آيه 36)
بي گمان شكوفايي اقتصادي را مي بايست در تامين اين مهم جست وجو كرد. جامعه اي كه از تامين غذايي خود عاجز و ناتوان است، از اقتصاد بيمار رنج مي برد حتي اگر بتواند در صنايع ديگر رشد داشته باشد؛ چرا كه تامين غذا نخستين نياز آدمي است. كشوري كه از تامين موادغذايي ناتوان باشد، با كوچك ترين تعرضي نابود مي شود حتي اگر از لحاظ درآمدهاي صنعتي و خدماتي در اوج شكوفايي باشد. اين گونه اقتصاد را در اصطلاح، اقتصاد بادكنكي مي گويند. امام خميني(ره) براساس آموزه هاي اقتصادي اسلامي، كشاورزي را اولويت نخست كشور مي دانست.
البته اين بدان معنا نيست كه از ديگر منابع اقتصادي غافل شويم، بلكه به اين معناست كه بنياد اقتصاد بر كشاورزي و تامين موادغذايي جامعه است. اگر كشاورزي صنعتي در كشوري رشد كند و صنعت كشاورزي از شكوفايي مناسبي برخوردار باشد، اين كشور هرگز نيازمند به جايي نخواهد بود و به سادگي به استقلال واقعي مي تواند دست يابد؛ چرا كه وقتي از نظر غذايي، كشوري تامين باشد، مي تواند در عرصه هاي ديگر نيز در مسير شكوفايي و رشد قرار گيرد و از صنعت مستقل و پايدار برخوردار شود.
خداوند نيز به عناوين گوناگون بر اهميت كشاورزي به عنوان بنياد اقتصاد، قوام جامعه و حكومت پرداخته و در آيه 205 سوره بقره و نيز 47 و 55 و 56 سوره يوسف به اين مهم توجه داده است. بنابراين، چنان كه امام خميني(ره) بيان داشته بايد، كشاورزي را به عنوان مهم ترين ركن ركين اقتصاد جامعه و حكومت مورد توجه و اهتمام قرار داده و سرمايه گذاري ها را متوجه اين بخش كنيم. امام خميني مي فرمايد: خوشبختانه يكي از بركات انقلاب اسلامي، استقلال سياسي است و بايد بدنبال ايجاد اين استقلال در ساير مسائل بويژه در بخش اقتصاد كه كشاورزي محور اصلي آن است، نيز باشيم؛ چرا كه مباحث علوم استراتژيك در كشاورزي يك بحث اقتصادي نيست، بلكه در اين مورد بحث كشاورزي وارد حوزه امنيت مي شود.
ايشان در يكي از بيانات خود مي فرمايند: «چقدر براي يك مملكتي عيب است و سرشكستگي كه دستش را دراز كند طرف آمريكا كه گندم بده، كشكول گداييش را باز كند پيش دشمنش و از او بخواهد كه رزقش را بدهد. چقدر براي ما سرشكستگي دارد. تا اين ملت بنايش را بر اين نگذارد كه كشاورزيش را تقويت كند و بسازد به آنكه خودش به دست مي آورد، ما نمي توانيم استقلال پيدا كنيم.»(صحيفه امام، ج11، ص222) ايشان در جاي ديگر در همين باره مي فرمايند: «مهم اين است كه ما بفهميم كه ديگران به ما چيزي نمي دهند؛ ما خودمان بايد تهيه كنيم. اگر كشاورزها اين معنا باورشان بشود كه خارج به ما چيزي نمي دهند، خود كشاورزها كار را انجام مي دهند.» (صحيفه امام، ج14، ص116)
بنابراين، محور استقلال كشور و جامعه و حكومت را مي بايست در خودكفايي و استقلال كشاورزي دانست. امام خميني(ره) بارها استقلال و قوام جامعه و حكومت را در خودكفايي در همه بخشها به ويژه كشاورزي دانسته و بر اينكه «جامعه اي كه نيازهاي خود را نتواند تأمين كند، زنده نمي ماند» و كشوري كه خودكفا نباشد، به محض شنيدن اسم تحريم به خود مي لرزد، تأكيد مي داشت.
خداوند در آياتي از جمله 15 و 18 سوره سبا، كشاورزي، كشتزارها و محصولات و فرآورده هاي كشاورزي را نمود بركت الهي دانسته و در آيه 9 سوره ق، كشاورزي و محصولات آن را به عنوان مبارك و بركت مورد توجه قرار داده و به عنوان آيتي بزرگ كه قابل تفكر و تدبر و تشكر است، از آن ياد نموده است. كشاورزي آنچنان از نظر قرآن مهم و اساسي است كه تدبر و تفكر در آن را مساوي با خداشناسي معرفي مي كند. (رعد، آيه4، زمر، آيه21 و نحل، آيات 10 و 11)
عوامل پيشرفت و نابودي كشاورزي
از آن جايي كه نگرش قرآني به همه هستي، نگرش مبتني بر توحيد و خداشناسي است، نمي توان موردي از آيات ديد كه به دور از نگاه تبيين توحيدي باشد. در همه آيات هر پديده اي به عنوان آفريده اي ديده مي شود و ارتباط تنگاتنگ آن با خدا مورد توجه و تأكيد قرار مي گيرد؛ چرا كه قرآن كتابي است كه توحيد در سرتاسر آن موج مي زند و هر آيتي، نشانه اي از توحيد است.
بر اين اساس، هنگامي كه به مسايلي چون عوامل پيشرفت و يا نابودي كشاورزي مي پردازد، تنها به عوامل مادي توجه نمي دهد، بلكه در كنار عامل مادي، ارتباط آن را با عامل معنوي تبيين مي كند. از اين رو افزون بر عوامل پيشرفت چون خاك مناسب و آب كافي، مسايلي چون زكات و انفاق را به عنوان عوامل پيشرفت كشاورزي ذكر مي كند؛ چرا كه هستي يك مجموعه به هم پيوسته و وابسته است و اگر نگوييم كه رابطه ميان آفريده ها و پديده ها، رابطه علي و معلولي نيست، ولي به يك معنا علت ناقصه را مي توان در آنان به عنوان سبب و پيوند شناسايي كرد؛ چرا كه همه در دايره ربوبيت الهي قرار دارند و خداوند همان گونه كه آب را به ريشه و ساقه و برگ و ميوه هدايت مي كند، انفاق و احسان شخص را به گياه پيوند مي زند و به آن بركت مي بخشد.
بر اين اساس بايد گفت كه همان اندازه كه آب (انعام، آيه99 و يونس، آيه 24 و رعد، آيه4)، خاك و اصلاح و آباداني آن (روم، آيه9)، بذر مناسب (يوسف، آيه 47 و روم، آيه9 و واقعه، آيات 63 و 64)، كار و تلاش (يوسف، آيه 47 و روم، آيه9)، ابزار و ادوات مناسب (بقره، آيه 71) و مديريت آب و خاك و بذر و كار (يوسف، آيات 46 تا 49 و نيز 55 و 65 و 88) در توسعه كشاورزي نقش اساسي دارد، همين طور امور معنوي چون اراده و مشيت الهي (واقعه، آيات 63 تا 67)، زكات و انفاق (بقره، آيات 267 و نيز انعام، آيه 141 و سبا، آيات 15 و 16) به عنوان مهم ترين عوامل پيشرفت بشمار مي روند.
خداوند درباره عوامل نابودي كشاورزي، بيش از عوامل مادي، به عوامل معنوي توجه مي دهد؛ چرا كه بسياري از مصيبت هاي بشر به سبب عواملي چون طغيان بشر نسبت به خداوند و نوعي سر باز زدن از اطاعت اوست.
به سخن ديگر، اصل در هستي، رحمت رحماني خداوند است كه به شكل وفور نعمت در همه بخش ها بروز و ظهور مي يابد، ولي به سبب رفتارهاي طغياني و عصياني بشر نسبت به خداوند در اشكال مختلف، خداوند نعمت را به نقمت تبديل مي كند و آب و باران را كه عامل توسعه و رونق كشاورزي است، به عامل ويرانگر آن تبديل مي كند.
عوامل معنوي نابودي كشاورزي
خداوند در آيه 117 سوره آل عمران «گناه» را از مهمترين عوامل نابودي كشاورزي و كشت معرفي مي كند و بادهايي را كه مي بايست براي بهره وري گياهان باشد، به بادهاي آفت زا تبديل مي كند؛ چرا كه انسان با ظلم به نفس يعني گناه (مجمع البيان، ج1 و 2، ص 818) موجبات غضب و خشم الهي را فراهم مي آورد و بادهاي مفيد را به بادهاي زيانبار تبديل مي كند.
طغيانگري بشر از مهم ترين عوامل نابودي كشاورزي و زراعت است كه آيات 19 تا 31 سوره قلم به خوبي آن را تبيين و روشن كرده است. در كنار اين طغيانگري و فرار از اطاعت و عبوديت است كه بسياري از مشكلات براي بشر فراهم مي آيد و مهم ترين ابزار زندگي و بقاي بشر با بحران كمبود و قحطي مواجه مي شود. اين گونه است كه كفر (كهف، آيات 32 تا 42) و غفلت از خدا و ياد و تسبيح او (قلم، آيات 20 و 28) و نيز ناسپاسي و كفران نعمت (سباء، آيات 15 و 16) نظام كشت و زراعت را به هم مي ريزد و هرگونه كار و مديريت بشر بي نتيجه مي ماند.
از آيات 32 تا 42 سوره كهف همچنين برمي آيد كه نوع رفتار آدمي در زندگي چون غرور و خودبيني به جاي خدابيني و تكبر نيز مي تواند تاثيرات شگرفي در كشت و كشاورزي به جا گذارد. تكبر و خودبيني بشر و غفلت از خداوند و اين كه اوست كه نعمت هايي چون غذا و محصولات كشاورزي را در اختيار او مي گذارد، موجب مي شود تا كشاورزي با بحران مواجه شود. انسان بايد دريابد كه عامل اصلي تنها مديريت و كار بشر نيست، بلكه فراتر از آن اطاعت و عبوديت اوست كه موجبات جلب نعمت و بركت زايي مي شود.
بادهاي شديد سرد يا سوزان (آل عمران، آيه 117) سيل و توفان بنيان كن و ويرانگر (سبا، آيات 15 و 16) به ظاهر مظاهر طبيعي آسماني است؛ ولي اگر انسان به خوبي دقت كند و حقيقت مالكيت و ربوبيت خداوند را دريابد، براي او روشن مي شود كه اين بلايا به سبب گناهان، انكار قيامت و حساب و كتاب (كهف، آيات 32 تا 42)، ترك انفاق و پرداخت بخشي از محصولات كشاورزي به مستمندان و نيازمندان (قلم، آيات 17 تا 26)، تكبر و غرور (كهف، آيات 32 تا 42) كفر و شرك (همان) و مانند آن پديد مي آيد.
به سخن ديگر، هر چند كه بي توجهي به قوانين طبيعي مرتبط با كشاورزي و عدم مديريت خاك و آب و بي توجهي به مكان هاي مناسب كشت و زراعت يا زمان نامناسب، (آل عمران، آيه 117 و مجمع البيان، ج1 و 2، ص 819) در كنار عدم استفاده از ابزارهاي مناسب (بقره، آيه 71) يا عدم آبياري مناسب (همان) يا شخم نامناسب (همان) و بي تدبيري در داشت و مديريت منابع و مانند آن (يوسف، آيات 26 تا 88) تاثيرات شگرفي در نابودي كشاورزي يا عدم دست يابي به پيشرفت مناسب در اين صنعت بجا مي گذارد، ولي فراتر از اينها بايد به ابعاد معنوي و علل و عوامل اصلي يعني عدم اطاعت و عبادت انسان توجه كرد؛ چرا كه هرگونه تخطي از مسير آفرينش و عدم اطاعت در قالب پرداخت زكات و انفاق و مانند آن (انعام، آيه 141 و بقره، آيه 267 و نيز مجمع البيان، ج3 و 4، ص 578) يا گرايش به كفر و شرك در حوزه اعتقادي است كه نابودي كشاورزي را به همراه دارد.
خداوند به صراحت در آيه 205 سوره بقره، حاكميت فاسد و ستمگرانه را از دلايل عمده نابودي كشاورزي و محصولات غذايي بشر معرفي مي كند؛ چرا كه حكومت ستمگر كاملا برخلاف مسير عدالت آفرينش گام برمي دارد و آثار آن در همه جاي زمين از دريا و خشكي بروز و ظهور مي كند، بنابراين، وجود دولت هاي فاسد و ستمگر به عنوان يك عامل معنوي نابودي كشاورزي بايد مورد توجه قرار گيرد.
به هر حال، برخلاف تصور ظاهر آنچه به چشم مي آيد، عوامل مادي كمتر در توسعه يا نابودي كشاورزي نقش دارد، بلكه نقش علل و عوامل معنوي در حوزه اعتقادي يا عمل اجتماعي بيش از هر عامل ديگري چون آب و خاك و باد است؛ چرا كه در صورت فقدان عوامل معنوي همين عوامل مادي به جاي آنكه سازنده و مفيد باشد، آفت كشاورزي خواهد بود، چنان كه سيل و بادها و توفان هاي بنيان كن نمونه هاي بسياري است كه ما هر روز شاهد آن هستيم كه چگونه كشت و زراعت را به دمي از ميان مي برد و نابود مي سازد.
بنابراين، مسئولان امور مديريت كشاورزي به جاي اينكه تنها بر عوامل مادي چون آب و خاك و بذر و مانند آن تاكيد كنند بايد در كنار آن بر اموري چون ترك گناه، اطاعت خدا، پرداخت زكات و انفاق از محصولات و مانند آن تاكيد كنند و مردم را اين گونه به توسعه و ترويج كشاورزي تشويق نمايند.
