معارف قرآنی

عوامل و موانع غفلت از خدا

غفلت يكي از مهم ترين عوامل حسرت در روز قيامت است؛ زيرا در آن روز كه پرده ها كنار مي رود، آدمي در مي يابد كه چه فرصت هاي بزرگ و بي مانندي را از دست داده است؛ چرا كه زندگي دنيوي ديگر تكرار شدني نيست و هرگز فرصتي دوباره به كسي داده نمي شود تا به دنيا بازگردد و از گوهرهاي بسيار افتاده بر زمين گرد آورد و در روز قيامت به بهاي بسيار بفروشد.

تاثير بسزاي غفلت در زندگي دنيوي و اخروي انسان چنان است كه آيات بسياري از قرآن به اين مهم اختصاص يافته است؛ زيرا سختي ها، گرفتاري ها و تنگي هاي زندگي دنيوي ريشه در غفلت آدمي دارد و خداوند از بشر مي خواهد تا براي دست يابي به زندگي خوب در دنيا از غفلت رهايي يافته و ياد و ذكر او را در دل و جان داشته باشند.

نويسنده با توجه به اهميت اين مسئله در زندگي دنيوي و اخروي آدمي، با مراجعه به آيات قرآني تلاش كرده است تا عوامل و موانع غفلت را شناسايي و دراين نوشتار تقديم خوانندگان نمايد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.

غفلت و سختي و حسرت

غفلت دو كاركرد اساسي و پيامد اصلي در زندگي دنيوي و اخروي دارد. هرچند كه آثار و پيامدهاي غفلت از خدا و نشانه هاي الهي و يا قيامت و رستاخيز، بسيار متنوع و متعدد است ولي بي گمان هسته مركزي و اصلي آن را مي بايست در سختي ها و حسرت هاي آن در دنيا و آخرت جست؛ زيرا هركسي از خدا غافل شود، خداوند او را در سختي معيشت قرار مي دهد و زندگي را بر او دشوار مي گيرد (طه آيه 124) لذا با وجود همه دارايي ها و توانايي ها، در چنان سختي و تنگنايي قرار مي گيرد كه گويي جهان با همه گشادگي اش بر او تنگ آمده است.

از آن جايي كه شخص غافل، نسبت به خداوند و نشانه هايش كه در همه جا حضور مستقيم و پررنگ دارد، اعتنا و توجهي نمي كند كه گويي اين امور و چيزها اصولا وجود ندارد و ديده نمي شود، خداوند بازتاب اين عمل را در آخرت با نابينايي و كوري نشان مي دهد و در قيامت كور و نابينا محشور مي گرداند تا اين گونه بازتاب و پاداش رفتار و اعمال خويش را ببيند و بچشد. (طه آيه 124)

خداوند در آيات 37 و 39 سوره مريم و نيز 97 سوره انبياء با اشاره به غفلت مردم در دنيا نسبت به اهداف آفرينش و فلسفه آن، مي فرمايد در روز قيامت كه پرده هاي غفلت از جلوي چشمان ايشان برداشته مي شود، حسرت و اندوه و پشيماني به سراغشان مي آيد و از اين كه فرصت ها و ظرفيت هاي بسياري از دست داده اند، بر خويشتن خويش، ملامت و سرزنش مي فرستند مرگ را براي خود آرزو مي كنند كه خداوند مي فرمايد نه تنها يك مرگ بلكه در اين روز رستاخيز، بي پايان مرگ در انتظار ايشان است؛ زيرا چنان در دوزخ جلال الهي شكنجه و عذاب مي شوند كه مي ميرند و دوباره جان مي گيرند و دوباره مرگ و زندگي براي ايشان تكرار مي شود.

غفلت انسان نسبت به خدا و آخرت به معناي بي اعتنايي به وحي و دين و بازيچه قرار دادن آن (انبياء آيات 1 و 2) و ترك ايمان به قيامت و خداست (مريم آيات 37 و 39) از اينرو به سادگي به تكذيب رسولان و پيامبران (انبياء آيات 1 تا 3) مي پردازد و دين و دينداري را دروغ مي شمارد. (همان)

عوامل غفلت از خدا و ياد او

اكنون اين پرسش مطرح مي شود كه چرا و چگونه انسان دچار غفلت از خدا و يا غفلت از ياد او مي شود و درنتيجه از آخرت و رستاخيز غافل شده و در دام تكذيب دين و مانند آن مي افتد؟

قرآن به اين پرسش در آيات چندي پاسخ داده كه در اين جا به برخي از علل و عواملي كه موجب مي شود تا انسان از خدا و يا از ياد او غافل شود اشاره مي شود.

عواملي را كه باعث غفلت انسان از ياد خدا مي شود به دسته اصلي عوامل ايجادي و عوامل زمينه ساز تقسيم كرد؛ زيرا برخي از عوامل خود به طور مستقيم موجب مي شوند تا انسان گرفتار غفلت از خدا شود و برخي ديگر زمينه ها و بسترهايي را فراهم مي آورد تا آدمي گرفتار غفلت شود.

بي گمان اموري چون هواهاي نفساني (كهف آيه 28) و دلبستگي به دنيا و دنياطلبي (همان) در كنار شيطان و وسوسه هاي آن (مائده آيه 90 و 91) مهم ترين عوامل غفلت در انسان است.

خواسته هاي نفساني و هواهاي بي پايان آن، مي تواند انسان را چنان سرگرم خود كند كه ديگر اصل و فلسفه آفرينش و زندگي فراموش شود. از اين رو خداوند رفاه و آسايش (اعراف آيه 95 و 134 تا 136 و يونس آيه 12 و هود آيه 10) را به عنوان زمينه ساز غفلت آدمي برمي شمارد؛ زيرا رفاه زدگي و آسايش زيادي موجب مي شود كه آدمي سرگرم پاسخ گويي به هواهاي نفساني شود و از مسير كمالي و فلسفه آفرينش دور و غافل گردد.

دلبستگي هاي آدمي به فرزندان (منافقون آيه 9) مال و ثروت و دلبستگي به آن (ص آيات 31 و 32) دلبستگي به دنيا و زينت هاي آن (كهف آيه 28) سرگرم شدن به تجارت و داد و ستد (نور آيه 37)، گردآوري ثروت (تكاثر آيه 1 و 2)، تلاش براي افزايش ثروت و قدرت جهت برتري يافتن بر ديگران (همان) موجب مي شود انسان چنان غرق در دنيا و لذت هاي آن شود كه از خداوند غافل گردد.

البته تفاخر به ثروت و قدرت و شمار ياران وخويشان (تكاثر آيات 1 و 2)، تكبر و خودبزرگ بيني) (اعراف آيات 205 و 206 و فصلت آيه 15)، گرفتار شدن در امور باطل و نابهنجاري هاي رفتاري چون شراب خواري (مائده آيات 90 و 91) قماربازي (همان) اسراف گري و تبذير و ريخت و پاش (يونس آيه 12)، افراط در سور و شادماني (غافر آيات 73 و 75) موجب عمده غفلت آدمي و زمينه ساز گرفتاري در اين بلاي بزرگ است كه همه فرصت ها را مي برد و ظرفيت ها را مي سوزاند.

برخي نشانه هاي غفلت از خدا

براي اين كه انسان هاي غافل از خدا را بشناسيم و يا خود را با معياري بسنجيم تا بدانيم آيا از جمله اين دسته از انسان ها هستيم يا نه مي توان به نشانه هايي كه خداوند در قرآن بيان داشته مراجعه كنيم.

خداوند درباره كساني كه گرفتار غفلت از خداوند هستند نشانه هايي را بيان داشته كه در اين جا به شماري از آنها اشاره گذرا مي شود.

ازجمله نشانه هاي غفلت از خدا مي توان به پيشگيري از كارهاي نيك اشاره كرد. كساني كه از خداوند غافل هستند نه خود به كارهاي خير و نيك اقدام مي كنند و نه اجازه مي دهند تا ديگران اين گونه باشند. (توبه آيه 67) آنان به سبب اين كه خداوند را فراموش كرده و از وي غافل گشته اند، اصولا با كار نيك و خير ميانه اي ندارند و هرگونه كار نيك را بي خردي مي شمارند.

تحقير فقيران و بينوايان و ناديده انگاشتن شخصيت انساني تهيدستان و به خود بستن امتيازات موهوم، همه از نشانه هاي غفلت از خداوند است كه در آيه 28 سوره كهف به آن اشاره شده است.

چنان كه گفته شد انسان هاي غافل از خداوند به كار خير و نيك گرايشي ندارند، از اين رو انفاق را دوست ندارند و به كسي كمك مالي نمي كنند (توبه آيه 67) و دست هايشان نسبت به اين امور بسته است و هيچ دست بازي نسبت به كمك و انفاق به ديگري ندارند.

اينان نه تنها به خوبي ها و نيكي ها گرايش ندارند بلكه به زشتي ها گرايش داشته و به ترويج و اشاعه آن مي پردازند و ناهنجاري ها و رذالت ها را تشويق و ترغيب مي كنند (توبه آيه 67) چرا كه در دام هواهاي نفساني و خواسته هاي شيطاني هستند و خدايشان را هواهاي نفساني قرار داده اند و تنها براي رضا و خشنودي آن عمل مي كنند.(كهف آيه 28)

اين گونه است كه انحطاط اخلاقي (اعراف آيه 179)، تكبر و تفاخر (اعتراف آيه 205 و 206)، فسق و فجور و گناه پيشگي (حشر آيه 19) زيبا جلوه دادن اعمال زشت (يونس آيه 12) و گسترش و اشاعه آن (همان) در انسان هاي غافل از خداوند مشاهده مي شود.

از جمله عواملي كه مي تواند موجب غفلت انسانها و خصوصاً انسانهاي مومن شود. مي توان به اسراف و تبذير (يونس آيه 12 و آيات ديگر)، رفاه زدگي (زمر آيه 8 و 49 و فصلت آيه 50 و 51) مشغول شدن به تجارت (نور آيه 37) دنياگرايي (كهف آيه 28) هواهاي نفساني و پيروي از آن (همان) اشاره كرد.

بسيار ديده شده كه اهل ايمان به سبب سرگرم شدن به اين دسته از امور و مسائل، از ياد خداوند باز مانده و دچار تنگناها و فشارهاي زندگي شده اند.

موانع غفلت و عوامل غفلت زدا

راه رهايي انسان از غفلت و آثار و پيامدهاي زيانبار آن، بهره گيري از عقل و تفكر در هستي در كنار تزكيه نفس مي باشد. به اين معنا كه تعليم و تزكيه به عنوان دو عامل مهم در رهايي از غفلت بسيار مهم است؛ زيرا غفلت زماني پديد مي آيد كه انسان نسبت به هستي و فلسفه آفرينش غافل شود و با سرگرم شدن در امور مادي و دنيوي و پاسخ گويي به نيازهاي طبيعي و غريزي، خدا و اهدافش را فراموش كند.

از آن جايي كه انسان ها به طور طبيعي گرفتار دنيا هستند و مظاهر و زينت هاي آن موجبات غفلت و فراموشي را نسبت به خدا و اهداف آفرينش فراهم مي آورد، لازم است كه هر از گاهي به وي گوشزد شود. از اينرو بعثت پيامبران و رسولان الهي راهي براي بازداشتن مردم و جنيان از غفلت قرار داده شده است (انعام آيه 130 و 131) چنان كه تبيين آيات خدا براي مردم، مايه تذكر و زدودن غفلت از آنان مي شود (بقره آيه 221) و پيامبران براي ايفاي اين نقش فرستاده شده اند.

انذار و بيم دهي، مايه زدايش غفلت و بي خبري مردم از اهداف خلقت و بازگشت به مسير درست كمالي است كه در آيات 130 و 131 سوره انعام و 39 سوره مريم و 36 سوره قصص و 3 و 6 سوره يس به آن توجه داده شده است. براين اساس كساني كه در عرصه آموزش و تربيت افراد جامعه فعاليت مي كنند، لازم است كه از انذار و بيم دهي به عنوان يك عامل غفلت زدا بهره گيرند.

بصيرت و بينايي نسبت به حقايق آخرتي، مانع جدي در برابر غفلت و بي خبري از آن است؛ چنان كه انديشيدن در حقيقت دنيا و آخرت (انعام آيات 31 و 32 و روم آيه 7 و 8) و هم چنين نگرش عميق در حقيقت دنيا و آخرت (همان) نقش بسيار مهمي در غفلت زدايي ايفا مي كند بلكه حتي اجازه نمي دهد تا آدمي خود را مشغول به امور دنيوي و سرگرم آن كند و از خدا و اهداف آفرينش غافل شود.

مقايسه دنياي گذرا با حقيقت زندگي آخرتي (نحل آيات 107 و 108 و عنكبوت آيه 64 و قيامت آيه 20 و 21) مي تواند مانع جدي در برابر غفلت باشد، چنان كه مشاهده قدرت خداوند در آفرينش نخستين و تفكر درباره آن نيز از ديگر موانع غفلت است كه در آيات 61 و 62 سوره واقعه به آن اشاره شده است.

خداوند گاه براي بيدار كردن آدمي، از علل و عواملي چون سختي ها و مجازات و گرفتاري ها بهره مي گيرد. از اين رو برخي از فشارها و تنگناها به عنوان عوامل غفلت زدا مورد توجه است. آيات بسياري به اين مهم توجه داده است كه از آن جمله مي توان به آيه 12 سوره يونس و آيه 67 سوره اسراء و 33 سوره روم و 8 سوره زمر اشاره كرد.

خواندن قرآن و توجه به تذكرات قرآن (انبياء آيه 1 و 2 و نور آيه 1 و قصص آيه 51 و مانند آن) و ياد خداوند در صبح و عصر، زداينده غفلت انسان از خداست. (اعراف آيه 205)

اين ها نمونه هايي از موانع غفلت و عوامل غفلت زدا است كه در آيات قرآني به آن توجه داده است. بنابراين انسان مي بايست همواره به اين نكته توجه كند كه عوامل غفلت در درون و بيرون آدمي چنان قوي است كه اگر اندكي غافل شود و هوشيار و بيدار نباشد، ممكن است در دام بزرگ غفلت گرفتار آيد و دنيا و آخرت خويش را تباه كند و انگشت حسرت و ندامت بگزد.

كساني كه خود را در دنيا هوشيار و بيدار نكنند، بايد اين انتظار را داشته باشند كه عذاب قهر الهي، نقطه اي بر پايان غفلت زدگي و بي خبري ايشان باشد (مؤمنون آيات 63 و 64) به اين معنا كه اگر كسي خود را بيدار نكند روزي مي رسد كه عذاب الهي او را از خواب غفلت بيدار خواهد كرد ولي آن زمان بسيار دير است و ديگر راه بازگشت و اصلاح و تصحيح باقي نمي ماند و ندامت و افسوس نيز سودي به حالش نخواهد داشت؛ زيرا عذاب الهي او را دربرگرفته و هيچ شفاعت و معامله اي با وي نمي شود.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا