عوامل و موانع بصیرت

بصیرت در آموزه ها و فرهنگ قرآنی، حالتی است که به انسان توانایی درک درست حقایق و تحلیل واقعیت ها را می دهد. از این روست که آیات قرآنی، به مساله بصیرت از ابعاد مختلف پرداخته است؛ زیرا با بصیرت است که آدمی موقعیت خود را می سنجد و نسبت به آن واکنش مناسب نشان می دهد.

در آموزه های قرآنی این معنا مورد تاکید قرار می گیرد که انسانی که در دنیا به بصیرت نرسد در هنگام مرگ و کنار رفتن پرده ها، به این بصیرت طبیعی دست می یابد که در آن زمان برای بسیاری دیر هنگام خواهد بود؛ زیرا در مسیری قرار گرفته اند که دیگر راه بازگشت و تصحیح و اصلاح رفتار نیست.

نویسنده با توجه به اهمیت مساله بصیرت در زندگی به ویژه زندگی سیاسی و اجتماعی ، به سراغ آموزه های وحیانی قرآن رفته است تا دیدگاه قرآن را در این زمینه تبیین نماید.

مفهوم شناسی بصیرت

بصیرت در لغت به معنای عقیده قلبی ، شناخت ، یقین ، زیرکی و عبرت آمده است.(لسان العرب، ابن منظور، ج 2 ، ص 418 ذیل واژه بصر) در اصطلاح ، بصیرت عبارت از قوه ای است در قلب شخص که به نور قدسی منور بوده و به وسیله آن حقایق امور و اشیاء را درک می کند، همان گونه که شخص به وسیله چشم ، صورت ها و ظواهر چیزها را می بینند.(موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون)

برخی از محققان درباره بصیرت گفته اند که بصیرت ، شناخت و معرفت و نیز اعتقاد حاصل شده در قلب نسبت به امور دینی و حقایق امور است.(ترتیب العین، ج 1 ، ص 166)

این مفهوم در قرآن، با واژگانی چون بصر و مشتقات آن و نیز رای و برخی دیگر از عبارات و جمله ها بیان شده است. از نظر قرآن، بصیرت ، نیاز اساسی بشر است و خداوند برای این که انسان به این حالت دست یابد، همه شرایط و بسترهای لازم را فراهم آورده است. این گونه است که همه موجودات و آفریده های جهان را به عنوان مایه بصیرت معرفی می کند؛ زیرا انسان با بررسی و دقت در آفریده های جهان که نشانه ها و آیات الهی هستند می تواند فراتر از ظاهر و کارکردهای عادی و معمولی آن ها، به حقایقی دست یابد که وی را به مسیر درست زندگی هدایت می کند.

البته از نظر قرآن، برخی از آیات و نشانه ها، ویژگی خاص و برتری دارند و بهتر می توانند آدمی را به سوی حقایق و باطن امور و چیزها سوق دهند. از این دسته از آیات و نشانه های بصیرت زا گاه به معجزه یاد می شود. بر این اساس معجزات الهی در هر شکل و شمایلی ، عوامل بصیرت زا و مایه دست یابی انسان به حقایق اموری است که به سادگی امکان شناخت و دست یابی به آن نیست تا برای انسان اطمینان و آرامشی نسبت به آن ایجاد شود.

ارزش و اهمیت بصیرت

از تعاریفی که برای بصیرت بیان شد می توان ارزش واهمیت بصیرت را نیز در زندگی بشر به دست آورد؛ با این همه می توان به عنوان تاکید و اهتمام بخشی به ارزش و جایگاه بصیرت به اموری اشاره کرد که از آن به آثار بصیرت یاد می شود. با شناخت نسبت به این آثار و کارکردهای بصیرت می توان ارزش و اهمیت آن را نیز بهتر درک کرد. از این روست که خداوند در آیاتی به آثار و کارکردهای بصیرت توجه می دهد تا اهمیت و اهتمام بشر به این مساله را بیافزاید.

خداوند در آیه 16 سوره رعد و نیز 72 سوره قصص ، بصیرت را عامل دست یابی انسان و راه یابی وی به توحید و قدرت الهی می شمارد؛ زیرا انسان زمانی که به بصیرت دست یافت ، درک درستی از همه آفریده های الهی می یابد و از دام تکثرات به وحدت وجود می رسد. با نگاهی به کارکرد دانش های مادی چون شیمی و فیزیک می توان نقش دانش و شناخت های دقیق بصیرت زا را در حوزه عقیده توحیدی و قدرت الهی بهتر فهمید. هنگامی که از دانش فیزیک و شیمی به درستی بهره گرفته شود به آسانی می توان دریافت که همه این تنوع در موجودات مادی جهان و رنگارنگی آن ها ، به اصول واحد و یگانه ای باز می گردد. هر چند که عناصر را تا بیش از صد و ده عنصر نیز شمرده اند، ولی همین عناصر صد گانه در برابر این همه تنوع جهان موجودات به خوبی نشان می دهد که تکثرات همانند نور واحدی است که بر شبکه های رنگارنگ افتاده است. ترکیب و چینش کربنی تفاوت های را ایجاد می کند که گاه آدمی را به حیرت می افکند. این در حالی است که این همه نقش و نگار که بر عالم است همه از یک چیز تجلی و ظهور یافته است.

در حقیقت ، تفکر در آیات الهی و دقت بصیرت زا موجب می شود تا آدمی به این نتیجه برسد که این همه کثرات جلوه هایی از یک حقیقت بی کرانی به نام خداوند است.

بنابراین رسیدن به توحید ناب و شناخت حقیقت قدرت و توانایی الهی یکی از مهم ترین آثار وکارکردهای بصیرت است که در این آیات به آن توجه داده شده است.

کارکرد و نقش دیگر بصیرت که در آیات چندی از جمله 13 سوره آل عمران و 24 سوره هود و 44 سوره نور و 58 سوره غافر و 2 سوره حشر به ان اشاره شده است، عبرت آموزی انسان است. انسان های سالم و با فطرت و شخصیت متعادل ، با نگاهی به رخدادها و دقت در آن ها به امور و حقایقی دست می یابند که مایه پند و عبرت آنان می شود. همان گونه که تاریخ ، مایه عبرت است، هر رخداد و واقعه ای در زندگی بشر نیز مایه پند وعبرت است. آدمی با دقت در این امور می تواند دریابد که چه کاری بهتر و در هر موقعیتی چه کاری مفید تر و سازنده تر می باشد و می تواند او را در مسیر آسایش و آرامش و سعادت دنیوی و اخروی قرار دهد.

بسیاری از مردم به سبب عدم پندگیری از رخدادها و وقایع زندگی ، همان کار و شیوه را تکرار می کنند و بارها و بارها از یک سوراخ گزیده می شوند و آسیب های جدی می بینند. این در حالی است که اهل بصیرت، به سبب عبور از ظواهر رخدادها و دست یابی به کلیات آن ، می تواند استنباط جامع و فراگیری داشته باشد و در شرایط و موقعیت های دیگر مشابه و همانند، رفتاری درست در پیش گیرد و از مشکل و معضل به سادگی عبور کند و خود را در مسیر درست کمالی و بهره گیری از رخداد و فرصت قرار دهد.

به سخن دیگر، اهل بصیرت به سبب عبرت گیری و پند آموزی از هر رخداد و حادثه ای ، هر تهدیدی را به فرصتی تبدیل می کنند و به جای آن که تهدیدات عامل بازدارنده در مسیر شخص و جامعه او شود، به یک فرصت بی مانند تبدیل می شود که توانایی و ظرفیت های وی و جامعه اش را افزایش می دهد. این گونه است که فتنه ها به آزمون های رشد و بالندگی تبدیل می شود و فرصت های بی مانندی را به شخص بصیر می بخشد.

خداوند در آیه 104 سوره انعام ، حصول منفعت برای نفس آدمی را از نتایج بصیرت و ژرف نگری وی ارزیابی می کند تا این گونه تبیین کند که هر رخداد و آیه ای برای این دسته افراد نه تنها ایمان آفرین است بلکه با روشنگری که ایجاد می کند موجب می شود تا بهترین بهره را از یک چیز حتی فتنه و بلا ببرد و منافع خویش را افزایش دهد.

از نظر قرآن، هر رخدادی آیه ای روشنگر است. از این روست که از آن به بصایر یعنی مایه های روشنگری یاد می کند. انسانی که اهل بصیرت می باشد، با این روشنایی که از هر رخداد به دست می آورد و باطن و حقایق امر آن را می یابد ، این امکان را برای خود فراهم می آورد تا از آن چیز بهترین استفاده را داشته باشد.

از دیگر کارکردهایی که قرآن برای بصیرت بیان می کند، انذار پذیری است. به این معنا که انسان دارای بصیرت به هر رخداد و آیه ای به عنوان یک انذار و هشدار الهی می نگرد و از آن درست و عبرت می گیرد. براین اساس هر گاه با رخدادی مواجه شد اگر در خواب غفلت بود بیدار می شود و اگر بیدار بود هوشیار می گردد و اگر هوشیار بود به بهترین وجه از آن رخداد بهره می برد و منافع خویش را افزایش می دهد و به سوی بالندگی و رشد کشیده می شود.

قرآن در برخی از آیات خود تبیین می کند که هر آیه از آیات قرآنی برای اهل بصیرت و مومنان، عامل شادی ، رشد و بالندگی و کمال یابی می شود در حالی که همین آیه قرآنی برای دیگرانی چون مشرکان و کافران، افزایش بی ایمانی و تردید می شود؛ زیرا هر کسی به سبب شاکله وجودی خود نسبت به امور واکنش نشان می دهد. انسان مومن نسبت به آیات قرآنی دو حالت رشدی می گیرد که افزایش آرامش و ایمان و یا خوف و خشیت نسبت به خداوند است . هر دو حالت برای انسان مومن عامل رشد و بالندگی و تقرب است. این در حالی است که انسان غیر مومن، نسبت به این آیات راه تمسخر و استهزا را در پیش می گیرد و به جای رشد و بالندگی عامل سقوط و هبوط و افزایش گمراهی و ضلالت وی می شود. این گونه است که اهل بصیرت، با هر آیه و رخدادی به بصیرتی برتر و کامل تر می رسند و مایه افزایش روشنایی و روشنگری آنان می شود در حالی که برای اهل کفر و نفاق و ضلال، هر آیه و رخدادی مایه گمراهی و بدبختی آنان می شود. از این روست که در نهایت بصر و دیدن معمولی خود را از دست می دهند و هر رخدادی را به گونه ای تحلیل و تبیین می کنند که به کوری و نابینایی آنان از حقایق بلکه واقعیت های می انجامد. اینان زمانی که در هنگام مرگ و یا قیامت به دنبال کنار رفتن پرده های ضخیم ظواهر ، حقایق هر چیز و رخدادی را در می یابند خواهان رجعت می شوند.

در حقیقت رجعت به دنیا پیش از قیامت یا پس از آن ، در خواستی که از سوی کوردلان واقعی درخواست می شود. آنان زمانی به اهمیت و ارزش بصیرت دست یافته اند که فرصت ها از دست رفته است. از این روست که خداوند درخواست ایشان برای رجعت به دنیا برای دست یابی به بصیرت را به تمسخر می گیرد ؛ زیرا این درخواست بصیرت زمانی بیان می شود که کار از کار گذشته است.(سجده آیه 12)

در مسایل دنیوی نیز کوردلانی از منافقان و مشرکان و کافران ، هنگامی که در دام قانون و مجازات می افتند و پرده های ضخیم فریب رسانه ای به کنار می رود و ظواهر رنگ می بازد و حقایق آشکار می شود، ایشان خواهان بازگشت به میدان زندگی برای دست یابی به بصیرت می شوند در حالی که این زمان مجازات است و نمی توان آنان را به جامعه بی تنبیه و مجازات باز گرداند.

به هر حال بصیرت چنان که دیده شده از چنان ارزش و جایگاهی در زندگی بشر برخوردار است که هر کسی می بایست اهتمام و توجه ویژه خود را به آن مبذول داشته و با بهره گیری از ابزارها و عوامل بصیرت زا به سوی دست یابی به آن کشیده شود.

خداوند در آیات 50 سوره انعام و 24 سوره هود و 16 سوره رعد و 19 سوره فاطر از بدیهی بودن برتری بصیرت در زندگی بشر از کوردلی و نابینایی و توجه به ظواهر به جای حقایق و بواطن سخن گفته است تا این گونه مردمان را به ارزیابی و سنجش وادار نماید. دراین آیات بارها و بارها این نکته تکرار می شود که آیات کوری و بینایی یکسان است؟ هر کسی به سادگی می تواند دریابد که بینایی در برابر کوری تا چه اندازه تفاوت فاحشی دارد. بنابراین می بایست هر انسانی نسبت به کشف حقایق نیز این گونه اهتمام داشته باشد که خواهان بینایی در برابر کوری است. از این روست که پیامبر گرامی (ص) پیروان خویش را به بصیرت و روشن دلی دعوت می کند تا از کوری در سطوح میانی و عالی نیز رهایی یابند.(یوسف آیه 108)

ابزارهای بصیرت

برای این که انسان به بصیرت دست یابد می بایست از همه ابزارها وفرصت های که خداوند در اختیار وی نهاده بهره گیرد. بی گمان برای شناخت هر چیزی خداوند ابزارهای شناختی حسی و غیر حسی قرار داده است. انسان به طور طبیعی با ابزارهای حسی و غیر حسی می تواند به شناخت ها در سطوح مختلف دست یابد. از شناخت ظاهری گرفته تا شناخت عمیق و ژرفی که برخی از آن به چشم برزخی یاد می کنند، با ابزارهای حسی و غیر حسی شروع می شود.

خداوند بارها بارها تاکید کرده است که همه ابزارهای رشد و بالندگی انسان برای او فراهم آمده است و تنها انسان باید در این باره تلاش و جهاد کند و از فرصت ها و ابزارها به درستی بهره گیرد تا به همه مقاصد عالی چون متاله شدن و خدایی گونه شدن تا خلافت الهی و تقرب به قاب قوسین او ادنی دست یابد.

چشم و گوش و دیگر حواس ظاهری همانند گونه که واقعیت ظاهری و وجودی چیزها و امور را به آدمی می آموزد مهم ترین منبع شناخت حقایق هستی نیز می باشد؛ زیرا فطرت آدمی تا زمانی که سالم و شخصیت متعادلی داشته باشد، از طریق همین حواس ظاهری نیز می تواند حقایق را در مراحلی دست یابد و در سطوحی شناسایی کند. در این میان قلب آدمی نیز به کمک وی می شتابد و ادراک در سطوح مختلف را فراهم می آورد. این گونه است که انسان همه ابزارها و منابع شناختی حقیقت و واقعیت را در اختیار دارد و به سادگی می تواند به بصیرت مورد نیاز خود دست یابد.(اعراف آیه 179 و احقاف آیه 26 و جاثیه آیه 23)

عوامل بصیرت زا

عوامل چندی در ایجاد بصیرت به انسان کمک می کند. به این معنا که افزون بر ابزارهای شناختی که در اختیار بشر است، عوامل چندی نیز وجود دارد که می تواند به تحقق بصیرت و روشن دلی و شناخت حقایق از واقعیت از دل رخدادها و فتنه ها و امور عادی جهان کمک و یاری کند.

از جمله این عوامل می توان به آیات خداوندی در زمین و آسمان و نیز در درون و بیرون اشاره کرد. به این معنا که آیات آفاقی و انفسی چنان زیاد است که هر کسی با بهره گیری از یک و یا چند تا از آن ها می توان به بصیرت دست یابد.(ذاریات آیات 20 و 21و ق آیات 6 تا 8) در این میان برخی از آیات الهی نقش جدی تری در ایجاد بصیرت ایفا می کنند که از آن جمله می توان به رویش گیاهان (سجده آیه 27 و ق آیات 7 و8)، گردش شب و روز(نور آیه 44) و گسترش زمین و قرار گرفتن کوه های بلند (ق آیات 7 و 8) در آیات تکوینی و آموزه های وحیانی الهی در آیات تشریعی و کتب آسمانی اشاره کرد. از این روست که خداوند تورات (قصص آیه 43 ) و نیز قرآن (اعراف آیه 203 و جاثیه آیه 20) را مایه بصیرت و بازشدن چشم آدمی و برداشتن شدن پرده ها بر می شمارد.

در این میان حفظ و مدیریت نفس برای انسان خیلی مهم و اساسی است ؛ زیرا انسان در حالت تعادل به گونه ای است که به آسانی می تواند در مسیر دست یابی به بصیرت قرار گیرد ولی از آن جایی که هواهای نفسانی درونی و وسوسه های شیطانی بیرونی اجازه حفظ اعتدال و تعادل را به انسان نمی دهد، لازم است که انسان از تقوا به عنوان کلید مدیریت نفس استفاده کند تا بصیرت وی تحقق یابد. از این روست که خداوند در آیه 210 سوره اعراف از تقوا و پرهیزگاری به عنوان یکی از عوامل روشنایی ضمیر و روشن دلی بشر یاد می کند.

هیچ کسی نمی تواند منکر نقش بینش ها و نگرش های در زندگی انسان و تغییرات مثبت و منفی درونی و بیرونی وی شود؛ زیرا بینش ها و نگرش ها هستند که آدمی را شخصیت می بخشند و رفتار و کردار وی را مدیریت می کنند. از این روست که خداوند از ایمان(اعراف آیه 203) و تفکر و اندیشه آخرت اندیشی و دنیاگریزی به عنوان زمینه ای برای روشن دلی و بصیرت (ص ، آیات 45 و 46)یاد کرده است.

از دیگر عوامل مهم بصیرت زا می بایست به امدادهای غیبی الهی در مواقع حساس چون جهاد(آل عمران آیه 13 و حشر آیه 2) اشاره کرد؛ زیرا در این مواقع حساس است که خداوند نشان می دهد که افزون بر قوانین ظاهری قوانین دیگری است که به عنوان اسباب عالی در جهان و نظام آن موثر می باشد. این گونه است که شخص تنها به اسباب ظاهری و قوانین عادی توجه نمی کند و در می یابد که در پس هر ظاهری حقیقتی نیز می باشد و برتر و فراتر از هر اسباب ظاهری اسباب باطنی و موثر دیگری نیز می باشد.

اصولا از نظر قرآن، رخدادهای حساس تاریخی و فتنه ها، از مهم ترین عوامل بصیرت زا می باشند؛ زیرا در این حالت است که اشخاص تیز هوش و زیرک در می یابند که حقیقت ممکن است غیر از آن چیزی باشد که به چشم می آید. از این رو، به تحلیل رخدادها و فتنه ها برای دست یابی به حقایق نهان آن می پردازند.

از نظر قرآن همه معجزات الهی در حکم عوامل بصیرت زا و مایه روشن دلی بشر است. به این معنا که هدف از معجزات تبیین حقایق به شکل دیگر است. جالب این که برخی از این معجزات خود فتنه ها و بلایایی هستند که بر سر بشر می آید و آدمی آن را به عنوان حوادث و رخدادهای طبیعی دست بندی می کند. در معجزاتی که حضرت موسی (ع) آورده است برخی چنان به حوادث طبیعی و رخدادهای عادی زمینی شباهت داشت که موجب فریب و گول خوردن بسیاری شد. از جمله معجزات افزایش وزغ و قورباغه بود که برخی آن را رخدادی طبیعی تعبیر کردند در حالی که معجزه ای بود تا آدمی را بیدار کند. از این روست که خداوند در آیات 101 و 102 معحزات نه گانه حضرت موسی (ع) را مایه بصیرت می شمارد. در حالی که در این معجزات برخی موارد وجود داشت که به حوادث و رخدادهای طبیعی شباهت داشته است.

به هر حال رخدادهایی چون فتنه ها در حقیقت می تواند از عوامل بصیرت زا باشند به شرط این که آدمی به ظاهر آن بسنده نکند.

خداوند در آیه 59 سوره اسراء اعطای ناقه به صالح را که به صورت معجزه اتفاق افتاد و حیوان از دل کوه بیرون امد، به عنوان عامل بصیرت معرفی می کند؛ زیرا کسانی که این معجزه را دیدند می توانستند به بینش صحیح از خداوند و قدرت او و پیامبری آن حضرت دست یابند.

اما برخی از امور است که همواره نقش بازدارنده را ایفا می کند که از آن جمله می توان به دنیا گرایی(ق آیه 22) و غفلت از خداوند و یاد او (اعراف آیه 201) اشاره کرد. کسانی که ذکر و یاد خداوند متعال را از دل خویش بیرون کرده اند نمی توانند امید داشته باشند که نور بصیرت و روشنایی در دل های آنان روشن شود و آنان را به سوی حقایق و آگاهی از آن بکشاند. باشد با تقویت یاد خداوند و بهره گیری از همه فرصت ها و ابزارهای شناختی صحیح ، بصیرتی را در خود ایجاد کنیم که راه حق را از باطل بازشناسیم و مسیر رشد و بالندگی را بیابیم و در آن سیر کنیم.