عوامل و موانع اساسی رستگاری از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

رستگاری رستن از هر چیزی است که انسان را از سعادت و خوشبختی دور می سازد؛ کسی خوشبختی و سعادت را به دست می آورد که بتواند از موانع آن برهد و آنها را پشت سر بگذارد؛ زیرا تا موانع خوشبختی و سعادت موجود باشد، انسان هر آینه حتی اگر در سعادت و خوشبختی موقت باشد، این هراس و دلنگرانی و دلمشغولی را دارد که نکند دوباره گرفتار بدبختی و شقاوت شود. از همین رو، هر کسی برنامه ای برای رهایی و رستن از همه موانع سعادت دارد تا آنها را پشت سر گذارد و سعادت مطلق به دست آورد.

از نظر قرآن، دست یابی به سعادت و خوشبختی با فلاح و رستگاری تحقق می یابد، و خدا برای کسب رستگاری برنامه هایی را به شکل مشخص بیان کرده تا این گونه شخص با رستگاری به سعادت ابدی دست یابد.

رستگاری یا فلاح ؛ فوز و ظفر با شکاف مکارانه موانع سخت

واژه فلاح در فرهنگ قرآنی برای رستگاری به کار رفته است. این واژه در اصل به معنای شکافتن زمین با مکر برای بذرپاشی است؛ زیرا بدون شکاف در زمین امکان بذرپاشی و درخت کاری و مانند آن ها نیست. کشاورزی که بتواند این کار را انجام دهد، با چاره جویی و مکر مناسب انجام دهد، فلاّح نامیده می شود.

البته در فرهنگ عربی و قرآنی، به هر کسی که بتواند موانع سختی را با مکر و چاره جویی از سر راه بردارد و بر امر خویش ظفر یابد، «مُفلِح» می گویند.

به نظر می رسد که به هر شکافتن زمین و مانع زدایی فلاح اطلاق نمی شود، بلکه این واژه بر کسی اطلاق می شود که بتواند با مکر به موفقیت دست یابد و فائز این معنا شود و بر مشکل ظفر یابد؛ از همین روست که در تجارت و خرید و فروش نیز فلاح به کسی گفته می شود که بتواند با تزیین گری یا حتی مکر و خدعه کالایی را به قیمت بالا بفروشد. فروشنده فلاح کسی است که گاه قیمت را بالاتر می گوید تا پس از چانه زدن از سوی خریدار دست کم به قیمت مناسبی آن را بفروشد.

در فرهنگ عربی چنین فلاح در خرید و فروش انسان فائز نیز هست؛ زیرا بر امر خویش ظفر یافته و شرایط را به نفع خویش تغییر داده است؛ زیرا فائز کسی است که از زمین به زمینی دیگر برای کسب موفقیت کوچ کند یا بر امر خویش غالب و ظفر یابد و بتواند مقصود خویش را تامین کند؛ کشاورزی که بتواند زمین را به شکل مناسب بشکافد و بر امر خویش مسلط باشد و گیاه مناسبی را از زمین به دست آورد، او شخص فائز است و جائزه عمل خویش را در میان رقیبان برده است؛ زیرا زمین سخت و موانع دیگر خود رقیبی سرسخت در سر راه موفقیت او بوده است.

به هر حال، اگر بخواهیم، فلاح در فرهنگ قرآنی را بفهمیم می بایست به این نکته توجه داشته باشیم که فلاحت در زمین سخت و شکافتن آن با چارجویی و مکر مناسب و مانع زدایی از کشت و زراعت و کسب فوز در این زمینه و ظفر بر امور از مهم ترین ویژگی های فلاح است.

پس کسی که بتواند موانع سخت را با عقلانیت و چارجویی و مکر کنار زده و سعادت را برای خویش رقم زند، چنین شخصی از مصادیق «مفلحون» و رستگارانی است که فلاح و رستگاری را با خوشبختی به دست آورده است.

به نظر می رسد که واژه رستگاری در فرهنگ فارسی نزدیک به معنای فلاح و مفلح است؛ هر چند که تمام معنای عربی و قرآنی آن را بیان نمی کند و از جهاتی برابر نهاد کامل و تمام واژه عربی آن نیست.

البته چنان که گفته شد، واژه فوز نیز به معنای فلاح دانسته شده است؛ زیرا فائز نیز کسی است که موفقیت خویش را با انتقال از زمینی به زمینی دیگر، یا اظهار چیزی و ظفر و غلبه بر آن به دست می آورد و این گونه خود را از تکانه و مهلکه موجود در جایی رهایی بخشیده و به موفقیت و کامیابی دست می یابد که برای آن اقدام کرده است.

پس هر دو واژه فلاح و فوز به یک معنا نوعی رهایی از موانع و شرایط سخت و دست یابی به شرایط آسانی و مسلط و چیرگی بر امری و موفقیتی است که برای آن تلاش کرده اند.

از آن جایی که در آموزه های وحیانی قرآن، رهایی از مشکلات و سختی های دنیوی و اخروی همانند دوزخ به عنوان نماد بدبختی و شقاوت و دست یابی به  آرامش و آسایش مطلق و ابدی به عنوان مولفه ها و عناصر سعادت و خوشبختی ابدی در بهشت رضوان الهی اصل سعی و تلاش انسان در زندگی دنیوی است، می توان گفت که انسانی به فلاح و فوز و رستگاری می رسد که موانع را با مکر و چاره جویی عقلانی پشت سر بگذارد.

انواع موانع رستگاری و فلاح و فوز از نظر قرآن

براساس آموزه های وحیانی قرآن، موانع بسیاری برای فلاح و فوز در برابر انسان قرار دارد. شناخت این موانع می تواند به انسان در کسب سعادت ابدی کمک کند. مهم ترین موانع را می توان به موانع اعتقادی و رفتاری تقسیم کرد که شامل موارد زیر است:

1. موانع اعتقادی: از نظر قرآن، مجموعه ای موانع اعتقادی موجب می شود که انسان نتواند به فلاح و فوز برسد و سعادت ابدی را برای خود رقم زند. این موانع شامل اموری چون کفر(مومنون، آیه 117؛ قصص، آیه 82)، شرک(کهف، آیات 15 و 20)، بت پرستی(مائده، آیه 90)، ارتداد به بت پرستی(کهف، آیه 20) و مانند آنها است.
2. موانع رفتاری: موانع رفتاری شامل رفتارهای نادرست در حوزه های اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و مانند آنها می شود. خدا قرآن برخی از رفتارهای نادرست انسانی را مانع جدی بر سر راه فوز و فلاح می داند که شامل اذیت و آزار پیامبران(احزاب، آیات 69 و 71)، افتراء به خدا و دروغ(انعام، آیه 21؛ یونس، آیه 17؛ نحل، آیه 116)، بخت آزمایی(مائده، آیه 90)، شراب خواری(همان)، قمار (همان)، بخل(حشر، آیه 9؛ تغابن، آیه 16)، بی حجابی زنان(نور، آیه 31)، بی عفتی(یوسف، آیه 23)، ناسپاسی و کفران نعمت(همان)، جرم و خلاف کاری(یونس، آیه 17)، چشم چرانی(نور، آیه 31)، دنیاطلبی(آل عمران، آیه 185)، رباخواری(آل عمران، آیه 130)، رسوم و سنت های جاهلی(بقره، آیه 189)، سحر و جادوگری(یونس، آیه 77؛ طه، آیه 69)، ظلم و ستم(انعام، آیات 21 و 135؛ یوسف، آیه 23؛ قصص، آیه 37)، عُجب، خودخواهی، خودستایی، توقع بی جا از ستایش بر کار نکرده و فرحناکی بی جا(آل عمران، آیه 188)، لغو و بیهودگى(مومنون، آیات 1 و 3) و مانند آنها می شود.

عوامل رستگاری و فوز و فلاح

انسان برای آن که موانع را بردارد، لازم است تا کارهایی را به شکل ایجابی و مثبت انجام دهد تا موانع باز نگردد و دوباره بازسازی نشود. از همین رو، لازم است که پس از مانع زدایی اقداماتی برای جلوگیری از بازگشت موانع فلاح و رستگاری انجام شود. در حقیقت با ایجاد این عوامل که شامل عوامل اعتقادی و رفتاری است، شخص تلاش می کند تا سدی محکم ایجاد کند تا موانع بازنگردد و دوباره مانعیتی را ایجاد نکنند؛ زیرا از نظر قرآن، تنها با تخلیه و مانع زدایی نمی توان به موفقیت تمام دست یابد و سعادت ابدی را در آغوش گرفت؛ بلکه لازم است تا با تحلیه و زینت بخشی خویش به اعتقادات و رفتارهای حق و صحیح به تثبیت حالات خویش و تبدیل آن به ملکه و مقوم اقدام کرد.

بر این اساس، توجه به عوامل رستگاری به معنای دفع موانع است؛ زیرا انسان همان طوری که می بایست به رفع موانع  اقدام کند، شرایطی را ایجاد کند که دفع موانع نیز انجام شود تا موانع دوباره قد علم نکند. عواملی که خدا در قرآن بیان می کند شامل دو دسته از عوامل اعتقادی و رفتاری است که در اینجا به مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. عوامل اعتقادی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن برای تحقق رستگاری می بایست اعتقادی چون توحید و ایمان به خدا(توبه، آیات 99 و 100)، ایمان به غیب(همان)، ایمان به آخرت(بقره، آیات 3 و 5)، کتب آسمانی و قرآن(بقره، آیات 4 و 5؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 123)، ایمان به آیات الهی(اعراف، آیات 156 و 157) ، رضایت به مقدرات الهی(مائده، آیه 119؛ مجادله، آیه 22) و مانند آنها ایمان داشته باشد تا رستگاری برایش رقم بخورد.
2. عوامل رفتاری: از نظر قرآن، همان گونه که لازم است انسان در رفتارهای گوناگون عبادی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مانند آنها مانع زدایی کند، هم چنین در این ساحات گوناگون نیز می بایست رفتاری را در پیش گیرد که موجب ملکه و مقوم ذات او باشد و او را برای آخرت آماده سازد و سعادت اخروی و ابدی را برایش رقم زند. از مهم ترین عوامل رفتاری رستگاری می توان به مواردی چون تعظیم پیامبر(اعراف، آیه 157)، پیروی و اتباع و اطاعت از ایشان(همان)، اطاعت و اتباع از امامان معصوم(همان)، پیشگامی در ایمان(توبه، آیه 100)، تبری از دشمنان خدا و رسول و امامان(مجادله، آیه 22)، تزکیه نفس(اعلی، آیه 14؛ شمس، آیه 9)، تقوا(بقره، آیات 2 و 5)، توبه و بازگشت به سوی خدا(توبه، آیات 111 و 112؛ نور، آیه 31)، حفاظت از حدود الهی(توبه، آیات 111 و 112)، قانون مداری(همان) روزه و دیگر اعمال عبادی(همان)، توسل و تقرب به خدا(مائده، آیه 35)، جهاد(همان؛ توبه، آیات 88 و 111)، چشم پوشی مرد و زن از نگاه به محرمات(نور، آیات 30 و 31)، حفظ حجاب و عفاف(نور، آیه 31؛ مومنون، آیات 1 و5)، خشوع قلبی در نماز(مومنون، آیات 1 و 2)، خشیت و خوف عالمانه از خدا(نور، آیه 52)، دعوت دیگران به خیر و نیکی(آل عمران، آیه 104)، محبت مهاجران الهی(حشر، آیه 9)، ایثارگری(همان)، ذکر خدا(انفال، آیه 45)، اخلاص(روم، آیه 38)، ادای زکات(مومنون، آیات 1 و 4)، امانتداری(مومنون، آیات 1 و 8)، امر به معروف و نهی از منکر(آل عمران، آیه 104)، انفاق(بقره، آیه 3)، انقیاد و گوش سپاری(نور، آیه 51؛ تغابن، آیه 16)، نماز به ویژه رکوع و سجود و محافظت بر نماز اول وقت(حج، آیه 77؛ مومنون، آیات 1 و 9)، صبر و استقامت(آل عمران، آیه 200)، صداقت و راستی (مائده، آیه 119)، وفای به عهد(مومنون، آیات 1 و 8)، اعمال صالح(قصص، آیه 67) و مانند آنها اشاره کرد.