عوامل و آثار لجاجت مسئولان اشرافی

بسم الله الرحمن الرحیم

لجاجت و لجبازی از هر کسی بد و رفتاری ناشایست و از مسئولان و مدیران ناشایست و بدتر است؛ زیرا آثار لجاجت کودکانه مسئولان و مدیران و عدم پذیرش حقایق و واقعیت ها و مخالفت با براهین و دلایل بر اساس خواهش های نفسانی یا مواضع جناحی و مانند آن ها نه تنها به شخص مسئول و مدیر آسیب می رساند، بلکه به امت اسلام ضرر و خسرانی جبران ناپذیر وارد می سازد که مهم ترین اثر آن در حوزه های مشروعیت زدایی از نظام سیاسی ولایی و مقبولیت آن خودنمایی می کند و به اشکالی ناکارآمدی نظام سیاسی ولایی را به نمایش می گذارد. اگر از گروهی از مسئولان خائن بگذریم؛ زیرا آنان دشمنانی هستند که با نفوذ در ارکان نظام سیاسی اجتماعی و مانند آن ها در خدمت دشمنان هستند، اما برخی از لجاجت های مسئولان دیگر برخاسته از عوامل و انگیزه های دیگر است که شناخت آن ها می تواند برای رهایی از مشکلات اجتماعی امت اسلام بسیار مهم و اساسی باشد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا به عوامل و آثار لجاجت مسئولان به ویژه متاثر از اشرافیت و امتیازات اجتماعی بر اساس قرآن بپردازد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم و اصطلاح شناسی لجاجت

لجاجت و لج بازی به معنای اصرار و پافشاری بر چیزی در برابر دیگری است که با آن خواسته مخالفت می ورزد.( التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏۱۰، ص۱۶۷) بنابراین، همیشه در لجاجت باید دو طرف وجود داشته باشد؛ زیرا لجاجت از عناوین اضافی است؛ چرا که یکی از دو طرف بر چیزی اصرار می ورزد و دیگری انکار می کند. هر گاه خاستگاه اصرار و پافشاری یک طرف، تصور ذهنی باطل یا تصدیق بی دلیل و برهان، یا خواهش های نفسانی و مانند آن ها باشد، از این اصرار به عنوان لجاجت تعبیر می شود؛ بنابراین، لجاجت هرگز حق نخواهد بود؛ زیرا خاستگاه آن امری باطل است.

اما لجاجت در اصطلاح اخلاقی ، به معنای، پافشاری و اصرار ورزیدن در کاری همراه با عناد است که از انجام آن نهی شده است.(مفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ص۷۳۶)

باید توجه داشت که انسان لجوج و لجباز، جاهل نیست، بلکه آگاهانه و عامدانه بر اساس عواملی که بیان می شود، اقدام به لجاجت و اصرار دارد. بر همین اساس، لجباز وقتی از امری مطلع و آگاه و حقیقت روشن می شود، باز هم بر خواسته و کار خویش اصرار می ورزد، در حالی که جاهل ممکن است، چنین کاری نکند.

از آن جایی که لجباز روی عناد و تکبر یا از بد ذاتی، اصرار به باطلی دارد؛ لجاجت وی آگاهی و داناییی یا با فروکش کردن هوسها از بین نمی رود؛ از همین روست که هیچگاه شخص لجوج، به سرعت و فوریت در مسیر درست توبه و ندامت قرار نمی گیرد؛ زیرا لجاجت با خاستگاه های ذاتی و تکبر هرگز تغییر نمی کند، مگر آن که تغییر اساسی در ذات شخص رخ دهد و آن چه به شکل ملکه و یا مقوم ذات او در آمده از وی جدا شود. به نظر می رسد که چنین تغییر بنیادین و اساسی به سادگی شدنی نیست؛ از همین روست که شخص تا زمانی که زنده است، این حالت زشت نیز در وی زنده خواهد ماند؛ مگر آنکه، خدا بخواهد او را هدایت کند.( نگاه کنید: ترجمه المیزان، ج‌۴، ص۳۷۹)

از نظر قرآن، خطاها و گناهانی که شخص بر اساس جهالت و نادانی و ناآگاهی انجام می دهد، قابل توبه و عذرخواهی است(نساء، آیه 17)؛ در حالی که رفتارهای برخاسته از لجاجت این گونه نیست.( نگاه کنید: ترجمه المیزان، ج‌۴، ص۳۷8)

عوامل اساسی لجاجت

در آموزه های قرآنی بر لجاجت افراد و انسان ها ، عواملی بیان شده که عامل ایجاد لجاجت در ایشان است. البته برخی از امور در نقش بسترساز و زمینه ساز هستند؛ یعنی زمینه لجاجت را فراهم می آورند، هم چنین برخی دیگر به عنوان عامل لجاجت عمل می کنند. از مهم ترین زمینه سازها و عواملی که می توان برای لجاجت یاد کرد، اموری چون اطاعت از شیطان(حج، آیه 3)، اطاعت از ظالمان(هود، آیات 50 تا 59)، تقلید کورکورانه(اعراف، آیه 70؛ لقمان، آیات 20 و21)، عجب و خودبرتربینی(ملک، آیات 20 و 21)، هواپرستی(قمر، آیات 2 و 3)، ظلم برخویشتن(انعام، آیات 33 تا 35)، اتراف(مومنون، آیات 64 تا 75؛ زخرف، آیات 22 تا 24) ، قانون شکنی و جرم گرایی( حجر، آیات 12 تا 14) شرک و کفر(اسراء، آیات 89 تا 91؛ صافات، آیه 36) اشرافیت( اعراف، آیه 73؛ ص، آیات 6 تا 15) ومانند آن ها اشاره کرد.

با نگاهی به مجموعه بسترسازها و عوامل ایجادی لجاجت می توان آن ها را به دو دسته عوامل درونی روان شناختی و بیرونی اجتماعی تقسیم کرد. به این معنا که برخی از عوامل در شخصیت فرد و برخی از عوامل بیرونی در ایجاد یا تقویت لجاجت نقش اساسی دارد. در این جا برای توضیح بیش تر به برخی از مهم ترین عوامل روان شناختی و اجتماعی اشاره می شود:

1. دشمنان نفوذی: از نظر قرآن، از جمله علت لجاجت افراد در اجتماع و مخالفت خوانی با حق، دشمنان کافری هستند که حاضر به پذیرش حق نیستند. در هر جامعه ای گروهی کافر وجود دارند، از آن جایی که در نظام سیاسی ولایی دشمنان کافر نمی توانند عرض اندام کنند، در قالب منافقان فعالیت می کنند. جریان نفاق، یک جریان نفوذی است که از سوی دشمنان ساماندهی و مدیریت می شود. این جریان با پوشش اسلام و مسلمانی در ساختار نظام سیاسی و مدیریتی نفوذ کرده و اهداف دشمنان را پیش می برند. از همین روست که در برابر حق تسلیم نمی شوند و با لجاجت و اصرار بر مواضع باطل خویش بر آن هستند تا مقاصد دشمنان را اجرایی کرده و تحقق بخشند. از نظر قرآن همان طوری که کافران مردمانی لجوج هستند(یوسف، آیات 108 تا 101؛ اسراء، آیات 89 تا 91)، هم چنین برخی از به ظاهر اهل ایمان و کتاب نیز این گونه هستند؛ چنان که یهودیان نسبت به حق و اسلام این گونه عمل می کنند؛ به طوری که لجوج تر از ایشان نمی تواند مردمانی را سراغ گرفت.(مائده، آیه 82) بنابراین جریان های درون دینی و درون مذهبی را می توان یافت که به لجاجت بر اساس افکار و رفتارهای خویش می پردازند؛ زیرا اینان در راستای جریان اصلی کفر حرکت می کنند و در خدمت کفر و کافران هستند.
2. اشرافیت و امتیازات اجتماعی: بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، اشرافیت و امتیازات خاص اجتماعی، انسان ها را گرفتار نوعی غرور باطل و عجب و تکبر می کند. این گونه است که این دسته از افراد اجتماع ، خود را برتر از دیگران می دانند. اصولا کسانی هم چون فرعون سیاسی، قارون اقتصادی و هامان فرهنگی، به سبب جایگاه های خاص خویش، گرفتار نوعی خودبرتربینی می شوند و تکبر ایشان در رفتار استکباری آنان خودنمایی می کند. این گونه است که افکار و رفتار خویش را برتر از دیگران تلقی کرده و بر آن اصرار و پافشاری دارند و دیگران را به سبب عدم دست یابی به چنین قدرت، ثروت و دانایی در سطح خویش نمی بینند و حاضر به مشاوره با آنان نیستند و افکار و رفتار دیگران را نمی پذیرند و به آن تن نمی دهند. چنان که قارون بر علم اقتصاد خویش(قصص، آیه 78)، فرعون بر آیین و قوانین مذهبی و کشوری خویش(نازعات، آیه 24؛ غافر، آیه 29) و هامان بر علم و آگاهی و فرماندهی ارتش خویش تاکید داشتند(قصص، آیات 8 و 38 و 39؛ غافر، آیه 24؛ عنکبوت، آیات 39 و 40) و بر آن لجاجت می ورزیدند. رویه علمی و علمی این دسته از انسان ها همانند ابلیس است که گرفتار خودبرتربینی بر اساس استدلال های واهی و ظاهری شده و استکبار ورزید و خود را گرفتار خشم الهی کرد.(اعراف، آیات 12؛ ص، آیات 72 تا 74 و آیات دیگر) از نظر قرآن، افراد ممتاز اجتماع به سبب شرافت مادی و علمی به این گمانه دچار شده اند که برتر از دیگران هستند و باید دیگر مطیع آنان باشند و سخن و رفتار ایشان الگو قرار گیرد. این همان چیزی است که در اصطلاح قرآنی به عنوان استکبار و مستکبر مطرح شده است. مستکبر به کسی گفته می‌شود که بخواهد با ترک پذیرفتن حق، خود را بزرگ جلوه داده و خود را بزرگتر از آن بداند که حق را بپذیرد. این حسِ خود برتربینی، به شخص اجازه نمی‌دهد که به سخنی غیر از سخن خود گوش کند و به همین جهت بدون هیچ دلیل و حجتی از انقیاد در برابر حق سر برمی‏تابد.( ترجمه المیزان، ج‌۱۲، ص۳۳۳-۳۳۴) خدا می فرماید: فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ؛ امّا کسانی که به آخرت ایمان نمی‏آورند، دلهایشان (حق را) انکار می‏کند و مستکبرند.(نحل، آیه 22) از نظر قرآن، اشراف قوم های گذشته از جمله اشراف قوم فرعون، گرفتار لجاجت بودند و زیر بار حقانیت و ربوبیت مطلقه الهی نمی رفتند و تن به آیین موسی(ع) نمی دادند با آن که آن حضرت(ع) دلایل و براهین روشن و معجزات بسیاری را برایشان آورده بود.(یونس، آیات 75 تا 78؛ زخرف، آیات 46 تا 49) بر اساس این آیات، خاستگاه و ریشه این لجاجت تقلید کورکورانه و گناهانی بود که قلب ها و دلهای ایشان را دفن و دسیسه کرده بود. همین رویه را نیز اشراف قوم ثمود(اعراف، آیه 73)، اشراف قوم نوح(هود، آیات 25 تا 32)، اشراف مکه (ص، آیات 6 تا 15؛ مومنون، آیه 64) در پیش گرفتند؛ زیرا چنان در اتراف و رفاه زدگی غرق بودند که خود را برتر از دیگران از هر لحاظ دانسته و حاضر نبودند در برابر حق سر تسلیم فرود آورند و دست از لجاجت بردارند.
3. جناح بندی های سیاسی و گروهی: از نظر قرآن، افرادی تحت تاثیر دیگران رفتارهای را انجام می دهند که غیر عقلانی و غیر عقلایی است. در اسلام تقلید در مواردی جایز دانسته شده است که ریشه و خاستگاه آن عقلانی یا عقلایی باشد؛ یعنی شخص براساس معیارها و شاخص های عقلانی یا عقلایی، از یک اسوه و الگوی رفتاری یا فکری پیروی می کند و به تقلید از آن می پردازد؛ زیرا دلایل و براهین عقلی یا عقلایی بر صحت آن فرد یا اندیشه یا رفتار تاکید دارد. تقلید از مراجع علمی و اطاعت از اوامر و نواهی آنان، ریشه در خاستگاه عقلی یا عقلایی دارد؛ زیرا هر جاهلی برای انجام کاری به عالم و عاقل مراجعه می کند؛ چنان که در پزشکی یا نجاری یا مانند آن ها این رویه عقلایی مورد تاکید خردمندان و عقلای عالم است. تقلید از مرجعیت اسلامی نیز این گونه است؛ اما تقلیدی که بیرون از خاستگاه عقلانی یا عقلایی باشد، امری مذموم و مردود است. از همین روست که تقلید از سنت ها و آیین پدران بی پشتوانه و خاستگاه علمی و عقلی و عقلایی مردود دانسته شده است. در نوجوانی حالتی در انسان ایجاد می شود که نوعی تقلید بر اساس دیگری مهم یا دیگران مهم شکل می گیرد؛ این گونه است که نوعی لجاجت در نوجوانی بروز می کند. برخی از افراد تا آخر عمر خویش گرفتار حالت نوجوانی هستند؛ زیرا گرایش به فرمانبری دارند؛ این گونه است که دیگری مهم یا دیگران مهم برای ایشان همانند فرماندارانی خواهند بود که هرچه فرمان دهند بی چون و چرا اطاعت می کنند. در میان احزاب سیاسی و اجتماعی چنین رویه ایجاد شکل می گیرد. از این روست که تقلید حزبی کورکورانه در میان اعضای گروه های سیاسی و اجتماعی و احزاب بسیار خودنمایی می کند. از نظر قرآن، اعضای احزاب به سبب گرایش های حزبی گرفتار نوعی لجاجت هستند و حاضر به تغییر فکر و رفتار خویش نمی شوند. از همین روست که خدا به صراحت می فرماید: فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِينٍ ؛ تا كار دينشان را ميان خود قطعه قطعه كردند و دسته دسته شدند هر دسته‏ اى به آنچه نزدشان بود دل خوش كردند پس آنها را در ورطه گمراهي‏شان تا چندى واگذار.(مومنون، آیات 53 و 54) و نیز می فرماید: مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ از كسانى كه دين خود را قطعه قطعه كردند و فرقه فرقه شدند هر حزبى بدانچه پيش آنهاست دلخوش شدند.﴿روم، آیه ۳۲﴾ به نظر می رسد که همان طوری که برخی به سنت های اجدادی و نیاکانی خویش دل بسته هستند و بر آن اصرار و پافشاری و لجاجت دارند، همان طوری در گرایش حزبی و جناحی نیز این گونه عمل و رفتار دارند که به نوعی تقلید کورکورانه اما در قالب حزبی و جناحی است. بر همین اساس، باید گفت که آیه تقلید از نیاکان و مذمت آن در باره اینان نیز صادق است. خدا می فرماید: وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی‏ ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ؛ و هنگامی که به آنها گفته شود: به سوی آنچه خدا نازل کرده، و به سوی پیامبر بیایید! می‏گویند: “آنچه از پدران خود یافته‏ایم، ما را بس است!” آیا اگر پدران آنها چیزی نمی‏دانستند، و هدایت نیافته بودند(باز از آنها پیروی می‏کنند)؟!(مائده، آیه 104) پس احزاب و جناح ها و گروه های سیاسی و اجتماعی به سبب لجاجت خویش حاضر نیستند تا به حق گردن نهند و از آن اطاعت و پیروی کنند.

آثار لجاجت مسئولان

در آیات قرآنی، برای لجاجت آثاری فردی و اجتماعی و نیز دنیوی و اخروی چندی بیان شده است که شامل انکار آیات قرآنی(نمل، آیات 13 و 14)، تجاوزگری و تعدی گری( یونس، آیه 74)، دین‌ستیزى و حق‌ناپذیرى(غافر، آیات 69 و 70)، مانع از ایمان آوری( بقره، آیات 6 و 75؛ انعام، آیه 109)، ختم و مهر قلب و عدم قدرت ادراک حقایق( یونس، آیات 73 و 74)، نصحیت گریزی(منافقون، آیات 5 و 6)، نابودی اعمال نیک (اعراف، آیات 146 و 147)، آتش دوزخ(حج، آیات 3 تا 9؛ غافر، آیات 69 تا 72) می شود.

خدا به لجبازان هشدار می دهد که در پیش گیری چنین رویه ای در فکر و عمل موجب می شود تا گرفتار کیفر سخت الهی در دنیا و آخرت شوند؛ چنان که قارون و هامان و فرعون گرفتار شدند.(مومنون، آیات 45 تا 48؛ زخرف، آیات 55 تا 56؛ جاثیه ، آیات 8 و 9)

اما از نظر آموزه های وحیانی قرآن، لجاجت مسئولان در نظام سیاسی ولایی آثار خطرناکی را برای امام و امت به جا می گذارد. از آن جایی که ریشه و خاستگاه این لجاجت متفاوت و متنوع است، اما آثاری که به دنبال دارد، مشترک است؛ زیرا چه از روی تکبر این لجاجت باشد یا از روی نفاق و نفوذ یا مانند آن ها، نتیجه یکی از مواردی است که در این جا بیان می شود. به نظر می رسد که آثار زیانبار لجاجت مسئولان و مدیران در یک نظام ولایی می تواند به سه گروه اصلی زیر دسته بندی کرد:

1. مشروعیت زدایی از نظام سیاسی ولایی: هنگامی که مسئولان نظام ولایی سیاسی در اموری بر اساس رویه عقلانی یا عقلایی عمل و رفتار نکنند، بلکه بر اساس گرایش های سیاسی و حزبی یا تکبر و عجب شخصی اقدام به عمل کنند، مهم ترین تاثیر مخرب آن ، مشروعیت زدایی از نظام سیاسی ولایی خواهد بود؛ زیرا مدیریت اسلامی در راستای اهدافی چون اقامه عدالت، اقامه قسط، اقامه نماز و زکات، امر به معروف و نهی از منکر(حدید، آیه 25؛ مائده، آیه 8؛ حج، آیات 40 و 41 و آیات دیگر) شکل گرفته و می بایست عمل و رفتار کند که تامین سعادت با دو مولفه اصلی آرامش و آسایش مهم ترین آن ها خواهد بود. این بدان معنا است که اگر با لجاجت دولتمردان و مدیران و مسئولان نظام سیاسی این موارد تامین نشود، مردم و امت اسلام نسبت به امام و امامت و رهبری دچار تردید و شک شده و آن را نظامی نمی دانند که تامین کننده اهداف امت باشد. این گونه است که با رفتار لجاجت آمیز مسئولان به دلیل اشرافیت یا تکبر یا نفوذ یا هر عامل درونی و بیرونی دیگر، نظام سیاسی مخدوش و چهره نامطلوبی از آن ارایه می شود. لجاجت مسئولان بر باطل خویش موجب می شود تا مردم از ایشان پیروی کرده و همان مسیر باطل از جمله تکبر و اتراف و اسراف و تبذیر و مانند آن را در پیش گیرند و امت به امت گرفتار نابهنجاری های اجتماعی تبدیل شود.
2. مقبولیت زدایی از نظام سیاسی ولایی: از دیگر آثار و پیامدهای لجاجت اشرافی مسئولان و مدیران، مقبولیت زدایی از نظام سیاسی ولایی است، به طوری که امت اسلام نسبت به قبول چنین نظامی دچار تردید شده و انگیزه حمایتی خود را نسبت به آن از دست می دهند.
3. ناکارآمدنمایی از نظام سیاسی ولایی: حضور گروه های نفوذی و اشرافی در سطوح مدیریتی موجب عدم تحقق اهداف و مقاصد آسایشی و آرامشی در یک نظام سیاسی ولایی شده و به طور طبیعی ناکارآمدی نظام سیاسی را به نمایش می گذارد. از این رو، باید مراقب بود که لجاج مسئولان نظام سیاسی براساس انگیزه ها و عوامل پیش گفته چنین تاثیر سوئی را جا می گذارد و مردم گمان می کنند که نظام سیاسی بر اساس عنصر ولایی و اسلام نمی تواند تامین کننده سعادت دنیا و آخرت آنان باشد. بنابراین، هدف دشمنان دراین سطح تنها ناکارآمدنمایی نظام سیاسی ولایی است.