عوامل و آثار دروغ

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از گناهان بزرگ، دروغ است که از آن به کلید گناهان و بزرگ ترین آفت زبان نیز یاد می شود. شناخت عوامل و آثار آن می تواند، انسان را نسبت به دروغ حساس کند و امکان پرهیز از آن را فراهم آورد؛ زیرا اگر انسان آثار و تبعات عملی را بداند، بهتر می تواند نسبت به آن واکنش نشان دهد و نسبت به عوامل ایجادی وبقایی آن حساس شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام بر آن است تا گوشه ای از آثار زیانبار دروغ و عوامل آن را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

دروغ کلید گناهان

دروغ و در عربی کذب به معنای سخن ناراست، خلاف حقیقت و سخن ناحق است.( فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1516) هر چند می توان با عمل و اشاره و رفتار و مانند آن نیز دروغ گفت، ولی اصل آن در کلام و سخن است؛ یعنی آدمی بیش تر با زبان دروغ می گوید؛ چنان که اصل دروغ درباره گذشته و حال است، ولی می تواند در باره آینده باشد؛ چنان که وعده ای می دهد که نمی خواهد به آن عمل کند. از این رو راغب اصفهانی می نویسد: اصل كذب در گفتار است؛ حال گذشته باشد يا آينده، هم چنین وعده باشد يا غير آن.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 478، ذیل واژه «صدق»)

بر اساس آموزه های قرآنی، دروغ از گناهان کبیره است که خداوند به دروغگو وعده آتش دوزخ داده است.(نحل، آیه 116) این عمل زشت اگر به شکل ملکه و صفت در آید، زندگی فردی و اجتماعی را نابود می سازد و بسیاری از گناهان و کارهای زشت دیگر را موجب می شود. از این روست که گفته اند دروغ کلید گناهان است. حضرت امام حسن عسکری (ع) فرمود : جُعِلَت الخَبائثُ کُلّها فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُها الکِذبَ؛ تمام پلیدیها در خانه ای نهاده شده و کلید آن دروغ است. (بحارالانوار ، ج۷۲، ص۲۶۲؛ جامع السعادات ، ج2، ص322 )

البته در برخی دیگر از روایات، از حسادت به عنوان خورنده ایمان(بحارالانوار، ج۷۳، ص۲۵۵) و از بخل به عنوان «جامِعٌ لِمساوی العُیُوب و هو زِمامٌ یقادُ بِه الی کُلِّ سُوء، جامع و گردآورنده همه‌ بدی ها و افساری که همه‌ بدی‌ها را به سوی خود می‌کشاند»( بحارالانوار ، ج۷۳، ص۳۰۷؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۷۰)، و از غضب به عنوان «مِفتاحُ کُلِ شَرّ ، کلید هر شر»(تحف العقول، ص۵۸۱) و از شراب به عنوان «ام الخبائث و کلید شرور: ان الله جعل للشر اقفالا و جعل مفاتيح تلك الاقفال الشراب و الكذب شر من الشراب ؛ خداى بر در بدى ها و زشتى ها قفل هايى زده و شراب را كليد آن قفل ها قرار داده، ولى دروغ از شراب بدتر است.»( الكافى، ج 2، ص 339، باب الكذب، ح 3) یاد شده است؛ اما در همین روایات بیان شده که دروغ از همه بدتر است. از جمله از حضرت امام محمد باقر (ع) روایت است که ایشان فرمود : خداوند متعال برای شر و بدی قفلهایی قرار داده و کلید آن قفلها شراب است و دروغ از شراب هم بدتر است.(وسائل الشیعه، ج8، ص572؛ اصول کافی، ج2، ص339، حدیث 3)

رسول خدا (ص) در خطبه اش فرمود : از بزرگترین گناهان زبان ، دروغگویی است. (بحارالانوار، جلد 21 ، صفحه 211 ) مردی خدمت پیامبر (ص) رسید ، عرض کرد نماز نمی خوانم و عمل منافی عفت انجام می دهم ، دروغ هم می گویم ! کدام را اول ترک گویم ؟!

پیامبر (ص) فرمود : دروغ را ، و در محضر پیامبر (ص) تعهد کرد که هرگز دروغ نگوید ، هنگامی که خارج شد ، وسوسه های شیطانی برای عمل منافی عفت در دل او پیدا شد ، اما بلافاصله فکر کرد که اگر فردا پیامبر (ص) از او در این باره سوال کند ، اگر بگوید چنین عملی را مرتکب نشده دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری می شود ، و همین گونه در رابطه با سایر کارهای خلاف ، این فکر و ترک دروغ ، سرچشمه ترک همه گناهان او گردید. (تفسیر نمونه، جلد 11 ،صفحه 413 ) امام علی (ع) نیز فرمودند : هیچ بدی و زشتی، بدتر از دروغگویی نیست. ( بحارالانوار، جلد ،72 صفحه 259 ،حدیث 23 )

پیامبر گرامی (ص) دروغ را در ردیف شرک به خدا دانسته است و می فرماید: آیا شما را از بزرگترین گناهان خبر ندهم؟ بزرگترین گناه شرک به خدا و بد رفتاری نسبت به پدر و مادر و دروغ گفتن است.( جامع السعادات ، ج2، ص322)

پس وقتی دروغ همانند شرک باشد باید انسان بداند که شرک ظلمی بزرگ به خداوند و به عنوان گناه کبیره موجب آتش دوزخ و جهنم است؛ هم چنین دروغ نیز موجب ورود انسان به دوزخ خواهد بود.

البته برخی از مردم دروغ می گویند و آن را دروغ نمی شمارند یا آن را خرد و کوچک می دانند که باید مواظب باشند. اسماء بنت عمیس می گوید : به پیامبر(ص) گفتم : اگر یکی از ما در مورد چیزی که میل دارد ، بگوید میل ندارم ، این دروغ شمرده می شود یا نه ؟ پیامبر اکرم (ص) فرمود : دروغ ، نوشته می شود ، حتی دروغ کوچک هم نوشته خواهد شد. (بحارالانوار، جلد 72 ، صفحه 258 )

عوامل دروغ

اما چرا انسان به این بدترین گفتار و رفتار تمسک می جوید و از این گناه کبیره که موجب بسیاری از بدبختی ها از جمله خشم و غضب الهی و ادخال در آتش دوزخ می شود، اجتناب نمی کند و پرهیز نمی جوید؟

در آیات قرآنی عواملی را برای این امر بیان شده که برخی از آن ها عبارتند از: 1. حسادت(یوسف، آیات 9 و 11)، 2. عادت به گناه و گناه پیشگی(جاثیه، آیات 6 و 7)، 3. شیطنت ابلیس و شیاطین(شعراء، آیات 221 و 222)، 4. مکر زنانه(یوسف، آیات 25 تا 28)

البته عوامل دیگری نیز وجود دارد که در برخی از روایات به آن اشاره شده است. از جمله حضرت محمد (ص) فرمودند: دروغگو دروغ نمی گوید به جز به خاطر خواری و کمبودی که در خودش احساس می کند ، و ریشه مسخره کردن ، اطمینان به دروغ گویان است. (اختصاص، شیخ مفید ، صفحه 232) پس از جمله علل و عوامل احساس کمبودی است که دروغگو در خود احساس می کند و با بزرگ نمایی از طریق دروغگو می کوشد تا کمبود خودش را جبران کند.

آثار دنیوی و اخروی دروغ

دروغ در زندگی انسان نقش بسیار مخرب و زیانباری دارد. از همین روست که آن را کلید بسیاری از گناهان و شرور و بدبختی های انسان در دنیا و آخرت و در ابعاد فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی دانسته اند. در آیات و روایات بسیاری به آثار و پیامدهای دروغ اشاره شده است که یکی از مهم ترین آن ها ورود به آتش دوزخ و گرفتاری شدن در آن است. علت این که چنین سرانجامی برای دروغ گو گفته شده می توان موارد متعدد و متنوعی باشد. از جمله در روایات است که دروغ سبب خرابی ایمان می شود . پس کسی که ایمان نداشته باشد، کافر و مشرک خواهد بود و طبیعی است که کافر و مشرک گرفتار دوزخ خواهند شد. حضرت امام محمد باقر (ع) می فرماید: دروغ ویران کننده ایمان است. (بحار الانوار ، ج 69، ص247)

بر اساس روایات، دروغ با ایمان سازگار نیست. امام رضا (ع) روایت می کند که از پیامبر اکرم (ص) سوال شد : آیا انسان با ایمان ممکن است ترسو باشد ؟ فرمود : آری . سوال شد : امکان دارد بخیل باشد ؟ فرمود : آری . آیا ممکن است دروغ گو باشد ؟ فرمود : نه . (وسائل الشیعه ، ج 8 ، ص 573 ؛ جامع السعادات ، ج 2 ، ص322)

آثار دنیوی دروغ

در آموزه های اسلامی برای دروغ آثار دنیوی در بعد فردی و اجتماعی بیان شده که در این جا به برخی از آنها اشاره می شود.

1. بیمار دلی: دروغ رفتاری بیمارگونه است که تکرار آن موجب افزایش بیماردلی شده و دل را می میراند.(بقره، آیات 8 تا 10) امیرمومنان حضرت علی (ع) فرموده اند: بیماری دروغ زشت ترین بیماری است.( مستدرک الوسائل ، ج2، ص100 )
2. بدعت: دروغ در بعد اجتماعی می تواند ریشه بدعت در دین نیز شود؛ زیرا همان طوری که اموری ناراست و ناحق را در باره مسایل دیگر می گوید می تواند به حوزه دین نیز کشیده شود و موجب بدعت گویی و بدعت گزاری در دین از سوی دروغگو شود.(نحل، آیه 116)
3. زیانکاری: دروغ موجب زیانکاری می شود که البته می تواند دنیوی و اخروی باشد. از آیه 28 سوره غافر بر می آید که دروغگو نه تنها از دروغش سودی نمی برد بلکه در نهایت زیان کرده و زیان دروغ به خود شخص باز می گردد. دروغگو گمان می کند با دروغ توانسته است خیر و منفعتی جلب و جذب کند، ولی این فرد همانند کسی است که ربا می گیرد و گمان می کند با سود ربوی از نظر اقتصادی سود برده است، اما در باطن ضرر کرده است؛ زیرا هم برکت از مال و زندگی اش می رود و هم موجبات خشم خداوندی را فراهم آورده است. از این روست رسول گرامی اسلام (ص) دروغ را همانند رباخوار می داند و در تمثیلی می فرماید: بدترین و بالاترین رباها دروغ است. (مستدرک الوسائل ، ج 2، ص100 ؛ سفینه البحار ، ج 2 ، ص473 ) این که آن حضرت(ص) وضعیت دروغگو را بدتر می داند، شاید این باشد که در ربای اقتصادی سرمایه مادی افراد از میان می رود، لکن در دروغ اصل ایمان خدشه دار می شود. پس اگر رباخوار با رباخواری اعلان جنگ می کند، ولی دروغ به جنگ ایمان رفته و خود را در معرکه قرار داده است. حضرت محمد (ص) هم چنین فرمودند : در پی راستی و راستگویی باشید، اگرچه فکر کنید که مایه هلاکت است ، در صورتی که راستگویی موجب نجات است و از دروغگویی پرهیز کنید ، اگرچه فکر کنید دروغگویی عامل نجات است ، در صورتی که آن مایه هلاکت و نابودی است. ( نهج الفصاحه، صفحه 226 ،حدیث 1127 ) امام صادق (ع) دروغ را همانند ربا از مصادیق اعلان جنگ با خدا دانسته و فرموده اند : کسی که با آگاهی قسم دروغ بخورد با خدا به مبارزه و جنگ برخاسته است. (محاسن برقی، صفحه 119، حدیث 131 )
4. ظلم: از دیگر آثار دروغ آن است که شخص به ستمگر و ظالم تبدیل می شود که آثار مخرب ظلم در دنیا و آخرت بسیار گفته شده است.(آل عمران، ایه 94؛ انعام، آیات 21 و 93)
5. محرومیت از درک حقایق: دروغگويى، موجب محروميّت از درک و دريافت حقایق به ویژه حقایق آيات الهى می شود و امور بر او متشبه شده و نمی تواند تحلیلی درست از مسایل داشته باشد.(جاثیه، آیات 7 و8)
6. محرومیت از هدایت: از آن جایی که دروغگو محروم از درک حقایق و دریافت آن می شود، به طور طبیعی از هدایت الهی نیز محروم خواهد شد و راه ضلالت و گمراهی را در پیش می گیرد.(زمر، ایه 6؛ غافر، ایه 28)
7. نفاق: دروغ عاملی برای گرفتاری انسان در امر دین نیز می شود؛ زیرا کسی که عادت به دروغ گویی داشت، دل مرده می شود و کم کم در امر دین و اعتقادات نیز دروغ می گوید و نتیجه آن جز نفاق در دین نخواهد بود.(توبه، آیه 77) رسول گرامی اسلام (ص) فرمود : سه خصلت است که در هر کس باشد منافق است هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند : 1- در امانت خیانت کند؛ 2- در سخن دروغ بگوید؛ 3- در وعده تخلف کند. ( محجه البیضاء ، ج5 ، ص238 ؛ وسائل الشیعه ، ج11 ، ص269)
8. محرومیت از عنایت الهی: دروغگو از درگاه خدا طرد می شود و از عنایت و توجه خداوند محروم خواهد شد. امام سجاد (ع) در مقام نیایش می گوید: خدایا ! شاید مرا در جایگاه دروغگویان یافتی که به حال خود رهایم کردی. (مفاتیح الجنان ،دعای ابوحمزه ثمالی)
9. بوی گند و لعن فرشتگان: دروغ همانند هر گناهی دیگر بوی گندی دارد که انسان های دارای چشم برزخی آن را استشمام می کنند. این بو چنان بد است که موجب تنفر فرشتگان و لعن دروغگو می شود. کسانی که دروغ ملکه آنان شده باشند، حتی مردم عادی از آنان تنفر دارند و گرایشی به آنان نداشته و دوست ندارند با آنان نشست و برخاست کنند، هر چند که گاه علت آن را نمی فهمند. رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: هرگاه مومن بدون عذر دروغ بگوید هفتاد هزار فرشته او را لعنت می کنند و از قلبش بوی گندی بیرون می آید که تا به عرش می رسد ؛ آنگاه نگهبانان عرش بر او لعنت می فرستند. ( مستدرک الوسائل ، ج 2/ ص100 ؛ سفینه البحار ، ج 2 /ص474 ؛ جامع السعادات ، ج2/ص322 ) خداوند در قرآن نیز دروغگو را مستحق لعنت و سزاوار خشم خود دانسته است.(نور، آیه 7 )
10. محرومیت از نماز شب: یکی از گناهانی که توفیق نماز شب را از انسان سلب می کند دروغ گفتن است. نماز شب از اعمال واجب برای پیامبر(ص) و مستحب موکد برای مومنان است؛ زیرا انسان را به کمالات و مقاماتی چون مقام محمود می رساند.(اسراء، آیه 79) حضرت امام صادق (ع) فرمود: مردی که دروغ بگوید به خاطر ان از خواندن نماز شب محروم می شود. ( سفینه البحار ، ج2 ، ص473 )
11. کاهش روزی : رزق و روزی انسان عوامل بسیاری دارد که در آیات و روایات بیان شده است. در قرآن بیان شده که زکات موجب نزول برکات آسمانی و زمینی برای انسان می شود. برخی از گناهان روزی را کاهش یا از برکت می اندازد. از جمله عوامل کاهش روزی می توان به دروغ اشاره کرد. در حقیقت دروغگو هماره در رزق و روزی زیان می کند. رسول گرامی اسلام (ص) می فرماید: دروغ روزی انسان را کم می کند.(جامع السعادات ، ج 2، ص322 ؛ کنزالعمال، جلد3 ، صفحه 623 ، حدیث 8220)
12. نیسان و فراموشی: دروغ افزون بر آثار اجتماعی، آثار روان شناختی نیز دارد. به عنوان نمونه دروغ موجب روانپریشی در شخص می شود به طوری که نمی تواند امور را به خاطر بیاورد. حضرت صادق (ع) فرمود: خداوند فراموشی را بر دروغ پردازان مسلط می سازد.(بحار الانوار، ج 69، ص251 ) پس دروغی می گوید و آنرا فراموش می نماید و بعد خبری می دهد که منافی ( مخالف ) با دروغ اولی است و خود را نزد مردم رسوا می سازد .
13. رسوایی : دروغگویی موجب رسوایی شخص در دنیا و آخرت خواهد شد. امام علی(ع) فرمودند : دروغگویی عیبی رسوا کننده است. (بحارالانوار جلد 66 ، صفحه 313 ، حدیث 7 ) معمولا دروغ بعد از مدتی آشکار می شود و انسان دروغگو در بین مردم رسوا می گردد و دیگر کسی به او اعتماد نمی کند. پس موجب بی اعتمادی دیگران در حق خود نیز می شود. عبید بن زراره گوید از امام صادق (ع) شنیدم که می فرمود : از چیزهای که خدا آن را مایه رسوایی و زیان دروغگویان قرار داده است ، فراموشی است. (کافی، جلد 2 ، صفحه 341 ، حدیث 15 ) چون دروغگو دروغش را از یاد می برد و دچار فراموشی شده و از همین راه رسوا می گردد. از این رو گفته اند، دروغگو بی حافظه یا کم حافظه است. امام علی (ع) نیز فرموده اند : دروغ گویی مایه ننگ و عار در دنیا و موجب عذاب آتش در آخرت است. (غررالحکم، جلد 2 ، صفحه 31 ، حدیث 1708 )
14. اهانت دیگران و خواری در نزد مردمان: امیرمومنان علی (ع) فرمودند: دروغگو با دروغ خودش سه چیز به دست می آورد : 1.خشم الهی بر او 2.اهانت به خودش از طرف مردم 3. سرزنش و نکوهش فرشتگان نسبت به او . (میزان الحکمه، جلد 3 ، صفحه 2678 ، حدیث 1746 ) آن حضرت هم چنین می فرماید: انسان دروغگو خوار و ذلیل است. (غررالحکم، جلد 1 ،صفحه 93، حدیث 339 )
15. دروغ نشانه بی عقلی: از آثار دروغ این است که مردم او را سفیه و نابخرد می شمارند؛ زیرا عاقل دروغ نمی گوید؛ چنان که امیرمومنان علی(ع) می فرماید: هیچ عاقلی دروغ نمی گوید ، و هیچ مومنی زنا نمی کند. ( بحارالانوار، جلد 66 ، صفحه 313، حدیث 7 )
16. فسق و فجور: انسان دروغگو همان طوری که در کلام بی پروا می شود، گرفتار بی پروای در رفتار نیز می شود و گناهان را آشکار و بی پروا انجام می دهد. رسول خدا (ص) فرمودند : از دروغ بپرهیزید ، زیرا دروغ انسان را به فسق و فجور می کشاند و فسق و فجور هم انسان را روانه آتش جهنم می کند. (جامع الاخبار ، صفحه 417 ، حدیث 1157 )
17. بی اعتمادی: از دیگر آثار دروغ بی اعتمادی است. شکی نیست که اعتماد مهم ترین سرمایه اجتماعی هر انسانی است. فقدان اعتماد از شخص یعنی از دست دادن بزرگ ترین سرمایه اجتماعی؛ از این روست که دروغگو در حکم مرده است. امام علی (ع) فرمودند : دروغگو و مرده هر دو یکسانند ، زیرا برتری زنده بر مرده این است که به او اعتماد می شود ، پس وقتی در اثر دروغگویی به سخن او اعتماد نشود ، زنده بودن او بی فایده گشته ، همانند مرده می شود. (غررالحکم ، جلد 2 صفحه 139 ، حدیث 2104 ) اصولا انسان با سخن دیگری اعتماد می کند و آن را خبری راست می شمارد. بنابراین، وقتی کسی دروغ می گوید، به اعتماد آن شخص خیانت کرده است. حضرت محمد (ص) فرمودند : خیانتی بزرگ است که به برادرت سخنی بگویی که تو را راستگو می شمارد و تصدیقت می کند ، ولی تو به او دروغ بگویی. (نهج الفصاحه، صفحه 450 ، حدیث 2120 ) دروغگو با این کارها اعتماد دیگران را نسبت به خود از میان می برد وگاه کار تاجایی پیش می رود که اگر هم راست بگوید ، سخنش را دروغ می پندارند. حضرت علی (ع) می فرمایند : دروغگو در آنچه بگوید متهم است ، اگرچه دلیل و برهان قوی داشته باشد و گفتارش هم راست باشد. (غررالحکم، جلد 2 صفحه 64 حدیث 1849 )
18. محرومیت از حسن جمال و وقار: عیسی بن مریم (ع) فرمود : کسی که دروغگوئی اش زیاد شود حُسن و جمال و وقارش نزد خدا و خلق از بین می رود به طوری که مردم از او متنفر و منزجر می شوند. (اصول کافی )

آثار اخروی دروغ

اما آثار اخروی دروغ که در آیات و روایات بیان شده عبارتند از:

1. روسیاهی در قیامت: دروغ به ویژه دروغ و افترا بستن به خداوند موجب می شود که شخص در قیامت روسیاه محشور شود. خداوند این مطلب را در ایه 60 سوره زمر بیان کرده است. رسول گرامی اسلام (ص) نیز فرموده است: از دروغ گفتن خودداری کنید زیرا انسان را روسیاه می کند.(مستدرک الوسائل ، ج2،ص100)
2. محرومیت از رستگاری: محروميّت انسان از رستگارى از جمله آثاری است که در صورت ملکه شدن این خصلت زشت در انسان پدید می آید؛ زیرا کسی که دروغگو شد به خدا دروغ می بندد و در نتیجه از رستگاری ابدی محروم می شود.(یونس، ایه 69؛ نحل، آیه 116)
3. در دوزخ: همان طوری که راستی و راستگویی در بهشت است، دروغ نیز در دوزخ است. حضرت محمد (ص) فرمودند : راستی پیشه کنید که آن دری از درهای بهشت است و از دروغ بپرهیزید ، که آن دری از درهای جهنم است. (کنزالعمال، جلد 3 ، صفحه 346 ، حدیث 6862 )
4. دوزخ: از آثار مهم دروغ گرفتار شدن در دوزخ است، چنان که گفته شد. مردی از رسول خدا (ص) پرسید : چه عملی سبب داخل شدن در آتش است ؟ فرمود : دروغ ، زیرا دروغ سبب فجور و فجور سبب کفر و کفر سبب داخل شدن در آتش است. ( مستدرک الوسائل )
5. مسخ در قیامت: کسی که دروغ می گوید در قیامت مسخ شده و با صورتی غیر از صورت انسان محشور می شود. رسول خدا (ص) به حضرت زهرا (س) فرمود : در شب معراج زنی را دیدم که سرش مانند سر خوک و بدنش مانند بدن الاغ بود و سببش فتنه انگیزی و دروغگوئیش بوده است. (عیون الاخبار الرضا (ع) )