عوامل و آثار خودپرستی

بسم الله الرحمن الرحیم

قرآن به تقابل میان خداپرستی و خودپرستی اشاره دارد؛ و بر این باور است که جایی که خداپرستی است، خودپرستی رخت بر می بندد؛ و جایی که خودپرستی است، دیگر خداپرستی معنا و مفهومی ندارد. این بدان معناست که نمی توان مدعی خداپرستی بود، در حالی که شخص تحت تاثیر خواهش های نفسانی رفتار و عمل کرد. در حقیقت، چنین شخصی چیزی جز دروغگو و منافق نیست؛ بنابراین از نظر قرآن، بدتر از کافر قلمداد شده و «فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ» جایگاه او مشخص شده تا به عنوان سوخت دوزخ های هفتگانه باشد.

خدا در قرآن بارها از کسانی که خواهش های نفسانی خویش را به عنوان «الهه» و معبود گرفته : أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ (جاثیه، آیه 23؛ فرقان، آیه 43) و به اطاعت هواهای نفسانی به عنوان معبود و همه کاره می پردازند، به عنوان ظالمین و ستمگرانی یاد می کند که نسبت به خویشتن ظلم و ستم روا می دارند؛ زیرا این افراد پیش از آن که به دیگری زیان برساند، به خودشان زیان می رساند، این در حالی است که خودپرستی آنان هیچ زیان و ضرری به خدا نمی رساند؛ زیرا خدا بی نیاز از عبادت غیر است و اگر عبادتی مطرح می شود همانند اجرت و مزد رسالت(سباء، آیه 47) در راستای تامین منافع خود بندگان خدا است. خدا می فرماید: إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللّهُ غَنِیًّا حَمِیداً؛ و اگر کافر شوید، چه باک که آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است از آن خداست و خداوند همواره بی نیاز و ستوده شایسته ستایشاست.(نساء، آیه 132) مولی الموحدین امیرالمومنین امام علی علیه السلام می فرماید: درباره ی رابطه انسان با خدا می فرماید:«غنیاً عن طاعتهم لانّه لا تضرّه معصیه مَن عصاء و لاتنفعه طاعه من اطاعه؛ نه گناه کسانی که گناه می کنند به او ضرر می رساند نه عبادت عبادت کنندگان برای او سودی دارد.( نهج البلاغه،خطبه 193)

آثار خودپرستی

بی گمان برای درک خطرات و خسران هایی که متوجه انسان به سبب خودپرستی و پرستش های هواها و خواهش های نفسانی می شود، لازم است تا نگاهی به آثار زیانبار آن از منظر قرآن شود. در آیات قرآنی برای آن آثاری چون موارد زیر بیان شده است:

1. حق ناپذیری: هواپرستى عامل کفر به حقایق و گرایش به باطل است؛ از همین روست که هواپرستان با گرایشی به قرآن و حقّانیت آن نداشته و با آن مخالفت می ورزند و تکذیب می کنند.(قصص، آیات 48 تا 50؛ قمر، آیات 3 تا 5؛ مجمع‌البيان، ج 7 – 8 ، ص 400 و نیز ج 9 – 10، ص 283)
2. انحراف از حق: خودپرستی و هواپرستی موجب می شود تا انسان از حق و حقانیت منحرف شود و به باطل رو آورد و آن را ملاک ارزشی در فکر و عمل خویش قرار داده و بر اساس آن قضاوت و داوری و رفتار کند.(نساء، آیه 135)
3. انحراف از راه خدا: از نظر قرآن، هواپرستی موجب انحراف انسان از راه خدا و صراط مستقیم می شود.(ص، آیه 26)
4. انکار رسالت پیامبر(ص): هواپرستى مشرکان عامل انکار رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از سوى ایشان است.(قمر، آیات 1 تا 3)
5. استکبارورزی: خودپرستان به سبب عجبی که در خود می یابند، گرفتار استکبار در رفتارهای اجتماعی هستند و دیگران را به استضعاف می کشانند و حاضر نیستند تا جایگاه برتر دیگران را ببیند و بپذیرند.(بقره، آیه 87)
6. گمراهی و ضلالت: خودپرستان گرفتار گمراهی و ضلالت آشکار و از صراط مستقیم عبادت و عبودیت منحرف هستند.(مائده، آیه 77؛ انعام، آیه 56؛ اعراف، آیات 175 و 176؛ فرقان، آیات 42 و 43؛ قصص، آیه 50)
7. اضلال و گمراه سازی: اینان نه تنها خود گمراه و ضال هستند، بلکه مضل و گمراه ساز دیگران هستند و مردم را از راه راست منحرف و به بیراهه می کشانند.(مائده، آیه 77؛ انعام، آیه 119؛ طه، آیه 88؛ طه، آیه 96)
8. اختلاف در دین: خودپرستی و هواپرستى عامل ایجاد تفرقه و اختلاف در دین است، به طوری که خودپرستان هر یک بدعتی می آورند و دین را به بیراهه سوق می دهند و میان مردم اختلاف می افکنند.(شوری، آیات 13 تا 15)
9. تمسخر پیامبر: هواپرستی موجب می شود تا انسان در برابر پیامبران از جمله پیامبر مکرم(ص) قرار گیرد و آموزه ها و سنت ها و سیره اش را به تمسخر بگیرد و استهزاء کند.(فرقان، آیات 41 تا 43)
10. اعراض از قرآن: هواپرستى عامل اعراض هواپرستان تکذیبگر از قرآن و داستانهاى عبرت‌آموز و حکمت‌آمیز آن است.(قمر، آیات 3 تا 5)
11. افتراء: هواپرستى موجب افترا به اهل حق و حقیقت می شود؛ چنان که همین خودپرستی و هواپرستی کفّار مکّه سبب می شود تا معجزه روشن شقّ‌القمر را سحر بخوانند(قمر، آیات 1 تا 3) و بی هیچ دلیل و استناد علمی ، کتب آسمانی چون تورات و قرآن را سحر بنماند و از آن اعراض کنند و دیگران را تشویق به عدم اطاعت از آن نمایند.(قصص، ایات 48 تا 50)
12. بت پرستی: کسی که گرفتار هواهای نفسانی می شود، گرفتار انواع و اقسام باطل گرایی می شود که از جمله آن ها بت پرستی است.(انعام، آیه 56)
13. امتیازخواهی باطل: خودپرستان خواهان امتیازات باطل برای خود هستند؛ زیرا ملاک ها و معیارهایی را انتخاب می کنند که اصولا نمی تواند معیاری برای ارزش گذاری باشد. از همین روست که کفار در عصر پیامبر(ص) به علت ثروت خویش خواهان امتیازات باطلی نسبت به دیگر مومنان غیر ثروتمند شدند(کهف، آیه 28)، چنان که در شان نزول آیه آمده که آيه شريفه درباره اميّة بن خلف نازل شده است که به رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله مى‌گفت: بايد فقرا را از دور خودت برانى تا ما اشراف و صناديد قريش با تو رابطه برقرار كنيم.(الدرالمنثور، ج 4، ص 220)
14. بدعت گرایی: هواپرستى عامل بدعت‌گذارى است. از این روست که چیزهایی را به دین نسبت می دهد که جزو دین نیست.(انعام، آیات 149 و 150؛ نساء، آیه 27)
15. بی ارزش انسان: هواپرستى عامل بى‌ارزشى انسان است؛ از همین رو، خدا کسی که هواپرست را به عنوان بی دلیل و برهان روشن معرفی می کند که در قیاس با انسان دارای بینه و دلیل روشن، از جایگاهی در میان خردمندان برخوردار نیست و آنان برای چنین شخصی به حکم عقل ارزشی قایل نیستند.(محمد، آیه 14)
16. تزیین گری: از آثار زیانبار هواپرستی و خودپرستی این است که زشتی به وسیله نفس تزیین داده می شود و این گونه انسان زشت را زیبا و بد را خوب می یابد و به سمت زشتی و بدی رو می آورد و از خوبی و زیبایی گریزش دارد.(محمد، آیه 14)
17. بی بند و باری: خودپرستی و هواپرستی عامل بی بند و باری انسان می شود به طوری که هیچ قاعده و قانونی را بر نمی تابد و به فسق و فجور گرایش می یابد.(نساء، آیه 27) در شان نزول آیه آمده که يهوديان به خاطر تبعيّت از شهوات‌شان، نكاح با عمّه، دختران برادر و دختران خواهر را حلال مى‌شماردند و این گونه قوانین و حدود الهی را دور می انداختند و به فسق و فجور می پرداختند. (الكشاف، ج 1، ص 501) به یک معنا می توان گفت بدعت گرایی نیز در دین یهود برخاسته از هواپرستی آنان است.
18. بی توجهی به برهان: هواپرستى عامل بى‌توجّهى به دلیل و برهان در تحصیل معارف است(نجم، آیه 23) ؛ چرا این افراد اصولا گرایشی به بینات و دلایل روشن ندارند و تنها معیار ارزشی آنان همان هواهای نفسانی آنان است.(محمد، آیه 14)
19. خردگریزی: هواپرستی عامل خردگریزی و عدم تعقل است.(فرقان، آیات 43 و44)
20. بی عدالتی: از دیگر آثار زیانبار هواپرستی و خودپرستی، بی عدالتی در زندگی نسبت به دیگران است؛ از همین روست که هواپرستان به سادگی ظلم کرده و در اموری چون گواهی و داوری بی عدالتی نسبت به دیگران روا می دارند.(نساء، آیه 135)
21. پیمان شکنی: هواپرستی عامل اصلی در پیمان شکنی افراد و عدم وفا نسبت به تعهدات و میثاق هایی است که با دیگران می بندند.(مائده، آیه 70)
22. تعدی و تجاوز: هواپرستی به معنای اطاعت محض و بی چون و چرا از هواهای نفسانی بر اساس خودپرستی است؛ بنابراین، هرگز نیست به قوانین و حدود تعهداتی نداشته و به سادگی آن را زیر پا می گذارند. از همین روست که خصلت هواپرستان تعدی و تجاوز از حدود از جمله حدود الهی و شرعی است(انعام، آیه 119) و در هر کاری که وارد می شوند رویه اسراف و افراط را در پیش می گیرند.(کهف، آیه 28)
23. تکذیب آیات الهی: هواپرستی موجب می شود تا شخص نه تنها اهل دروغگو برای حفظ و کسب منافع خویش باشد، بلکه حقایق از جمله آیات روشن الهی را تکذیب کرده و آن را دروغ و باطل می داند.(انعام، آیه 150؛ اعراف، آیات 175 و 176)
24. تکذیب پیامبران: هواپرستان نسبت به حق گریزش داشته و تنها به سوی هر چه هواها و خواهش نفسانی بخواهد گرایش دارند. از همین روست که نسبت به پیامبران نیز گریزش داشته و آنان را تکذیب می کنند؛ به ویژه که پیامبران دعوت کننده به حق و حقیقت و ترک عمل بر اساس خواهش های نفسانی و پیروی از آن هستند.(بقره، آیه 87؛ مائده، آیه 70)
25. خسران و زیان: پیروى از هواى نفس موجب خسارت است، به طوری که انسان سرمایه های خودش را از دست می دهد.(مائده، آیه 30)
26. دوری از رحمت خدا: هواپرستى سبب دورى از رحمت خدا می شود.(نساء، آیه 27)
27. سرزنش و توبیخ الهی: هواپرستى موجب سرزنش و توبیخ خداوند است.(فرقان، آیه 43؛ جاثیه، آیه 23)
28. سقوط : هواپرستى سبب سقوط از انسانیّت است.(فرقان، آیات 43 و 44)
29. شرک: هواپرستى عامل شریک قرار دادن براى خداوند است.(انعام، آیه 150؛ فرقان، آیات 42 و 43؛ روم، آیات 28 و 29؛ نجم، آیات 19 تا 23)
30. ظلم به خویش: پیروى از هواهاى نفس باعث ستم به خویش است و بیش از همه خود شخص است که آسیب می بیند.(بقره، آیه 145؛ قصص، آیه 50؛ جاثیه، آیات 18 و 19)
31. انکار معاد و عبث انگاری: هواپرستى عامل انکار معاد و عبث پنداشتن هستى است و شخص بر اساس همین فلسفه، زندگی و رفتار می کند.(ص، آیات 26 و 27)
32. غلو در دین: غلوّ در دین از نتایج هواپرستى است؛ زیرا شخص تابع حق نیست تا از غلو و زیاده روی از آن پرهیز و اجتناب کند.(مائده، آیه 77)
33. از دست رفتن ابزارهای شناختی: هواپرستى موجب از دست دادن ابزارهاى شناخت و ناتوان از درک و فهم حقایق می شود.(جاثیه، آیه 23؛ محمد، آیات 14 و 16)
34. فقدان درک صحیح: تیرگى قلب و هواپرستى عامل از دست رفتن قدرت تحلیل و درک صحیح از مسایل می شود؛ چنان که هواپرستی کافران عامل عدم درک صحیح آنان از وحى و سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) شده بود.(محمد، آیه 16)
35. قتل پیامبران: پیروی از هواهای نفسانی انسان را به جایی می رساند که قتل نفس برای او آسان می شود (مائده، آیه 30) و حتی ممکن است به پیامبر کشی گرایش یابد و به قتل آنان دست یازد.( بقره، آیه 87؛ مائده، آیه 70)
36. گناه: پیروى از هواى نفس موجب ابتلاى آدمى به زشتى و گناهان گوناگون می شود و شخص از هیچ گناهی اجتناب نمی کند بلکه گرایش به آن می یابد.(یوسف، آیه 53)
37. محرومیت از امداد الهی: پیروى از هوا و هوس موجب محرومیّت از امدادهاى الهى است.(بقره، آیه 120؛ رعد، آیه 37؛ فرقان، آیه 43؛ روم، آیه 29)
38. محرومت از مقامات معنوی: هواپرستى عامل محروم شدن ازمقامات معنوى به دست آمده است؛ در حقیقت زمینه می شود تا انسان دچار سقوط و هبوط معنوی شود.(اعراف، آیات 175 و176)
39. محرومیت از بهشت: پیروى از هواهاى نفسانى باعث محرومیّت از بهشت و نعمتهاى بهشتى است.(محمد، آیات 14 تا 16)
40. محرومیت از هدایت پاداشی: هر انسانی به طور تکوینی از هدایت های فطری و تکوینی برخوردار است؛ اما پیروى از هواى نفس سبب محرومیّت از هدایتهاى پاداشی الهى است.(مائده، آیه 77؛ فرقان، آیات 42 و 43؛ قصص، آیه 50؛ روم، آیه 29؛ محمد، آیات 16 و 17)
41. محرومیت از ولایت الهی: پیروى از هواى نفس موجب محرومیّت از ولایت خداوند و گرفتار شدن به ولایت طاغوت است.(بقره، آیه 120؛ رعد، آیه 37)
42. ندامت: پیشمانی و ندامت بازتابی از پیروی از هواهای نفسانی و خواهش های آن است.(مائده، آیات 30 و 31)
43. هدایت گریزی: انسان مطیع هواهای نفس نه تنها از هدایت فطری دور و از هدایت پاداشی محروم می شود، بلکه اصولا نسبت به هدایت گریزان است و هیچ گرایشی به آن ندارد.(نجم، آیات 19 تا 23)
44. کفر به قیامت: هواپرستی موجب می شود تا انسان به قیامت و حسابرسی آن کافر شود و اعتقادی به آن پیدا نکند.(انعام، آیه 150؛ طه، آیات 15 و 16)
45. عناد: هواپرستی موجب می شود تا انسان نسبت به حق و حقیقت از جمله دعوت های اسلام و شریعت عناد ورزد.(قصص، ایات 48 تا 50)
46. غفلت: هواپرستی موجب غفلت از اموری می شود که حق و در برابر دیدگان آدمی است و انسان نسبت به آن ها کور می شود و نمی بیند و هیچ اعتقادی به آن ها نمی آورد.(محمد، آیات 16 تا 18)
47. لجاجت: هواپرستی موجب لجاجت می شود و به رغم پیام های حق و انذارهای الهی نسبت به آن، هیچ گونه گرایشی نداشته و با لجاجت با آن برخورد و مبارزه می کند.(قمر، آیات 3 تا 5)

عوامل خودپرستی و هواپرستی

مهم ترین عوامل اصلی خودپرستی و خدا پرستی را می بایست در دو عامل جهالت به معنای بی خردی و نادانی یعنی فقدان تعقل و فقدان علم از یک سو(روم، آیه 29؛ جاثیه، آیه 18) و غفلت از خدا و یادکرد او(کهف، آیه 28) از سوی دیگر جست و جو کرد.

به سخن دیگر، خودپرستان از فقدان تعقل رنج می برند و با نادانی و فقدان علم در مسیری قرار می گیرند که جز سقوط و آثار پیش گفته ثمری ندارد. هم چنین آنان گرفتار غفلت ازخدایی هستند که همه هستی از آثار وجودی اوست و هیچ در هستی جزخدا نیست؛ در حقیقت آن چه در برابر دیدگانشان است چنان از آن غافل هستند که جز خود کسی را نمی بیند.

بنابراین، برای رهایی از خودپرستی و هواهای آن باید نخست تعقل ورزید و چشم به حقایق هستی از جمله ملکوت هر چیزی که خدا است باز کرد تا در مسیر درست قرار گرفته و از باطل و به حق گرایش یافت.