عوامل و آثار حیات معنوی

یکی از اقسام حیات که در قرآن مطرح شده حیات معنوی است. حیات معنوی ارتباط تنگاتنگی با روح انسانی دارد. از نظر آموزه‌های قرآنی، حیات معنوی در گرو ایمان و عمل صالح است. بنابراین حیات معنوی را تنها مومنان واقعی درک می‌کنند که یک حیات حقیقی است.

خداوند در آیاتی از جمله 36 و 122 سوره انعام با ایجاد تقابل میان ایمان و کفر، مرگ و زندگی معنوی را بیان می‌کند. در این آیات آمده که کافران هر چند که از حیات طبیعی برخوردارند، ولی فاقد حیات معنوی هستند؛ در حالی که اهل ایمان هم از حیات طبیعی بهره می‌برند و هم از حیات معنوی برخوردارند. از این رو در این آیات  وآیات دیگر از جمله 80 و 81 سوره نمل، کافران را مرده معرفی می‌کند و حیات واقعی را تنها برای مومنان اثبات می‌کند.
آثار حیات معنوی
از نظرقرآن، حیات معنوی که با ایمان ایجاد می‌شود دارای برکات و آثاری است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. نورانیت: کسی که از حیات معنوی بهره مند شده، دارای نورانیتی است که در کس دیگر نیست؛ زیرا از نظر قرآن ایمان نوری است که خداوند در دل‌های مومنان قرار می‌دهد. پس نورانیتی در مومنان است که در جایی دیگر یافت نمی‌شود.(انعام، آیه 122) این نورانیت همواره با مومنان است. در روز قیامت هر انسانی می‌بایست با خودش نور داشته باشد؛ زیرا خورشیدی نیست تا آنجا را روشن کند، کسانی که از نورانیت ایمانی برخوردارند، در قیامت از نور خود بهره می‌گیرند و دیگرانی که فاقد آن نور هستند خواهان نور مومنان می‌شوند؛این نور،ذاتی هر کسی است و تنها در دنیا که محل عمل است قابل دست آوری است؛ چرا که ایمان از مصادیق عمل است و در دنیا است که انسان می‌تواند عملی چون ایمان داشته باشد و آن را ذاتی خود کند و از نورانیت آن بهره مند شود.
2. برتری: از دیگر آثار حیات معنوی برتری دارندگان آن است. این برتری در همه ابعاد قابل تاکید است.(انعام، آیه 122)
3. تاثیرپذیری از قرآن: حیات معنوی موجب می‌شود که شخص از وحی و آموزه‌های وحیانی از جمله قرآن بهره مند شده و تحت تاثیر آموزه‌های آن قرار گیرد.(یس، آیات 69 و70)
عوامل حیات معنوی
از مهم‌ترین علل و عواملی که قرآن برای حیات معنوی بیان کرده ایمان و عمل صالح است.
1. ایمان: قرآن مهمترین و اصلی‌ترین عامل حیات معنوی بشر را ایمان و اسلام واقعی مطرح کرده است.(انعام، آیه 122؛ نحل، آیه 97؛ نمل، آیات 80 و 81؛ روم، آیات 52 و 53؛ فاطر، آیه 22).
2. عمل صالح: دومین عاملی که قرآن بیان کرده، عمل صالح است که مصادیق بسیاری دارد و خود ایمان یکی از برترین آنهاست؛ زیرا ایمان عقد قلبی و مرتبط به اراده انسانی است؛ چرا که بسیاری از مردم نسبت به حقیقت ،یقین قطعی دارند ولی ایمان بدان نمی‌آورند و به انکارآن می‌پردازند.(نمل، آیه 14) خداوند در آیه 97 سوره نحل بر نقش کلیدی عمل صالح به عنوان عامل حیات معنوی تاکید کرده است:«من عمل صالحا من ذکر وانثی و هو مومن فلنحیینه حیاه طیبه».
خداوند در آیات 23 و 24 سوره فجر نیز عمل صالح را پیش شرط دست یابی به حیات معنوی و حقیقی و نورانیت آن بویژه در قیامت می‌داند؛ چرا که مقصود از «حياتى» در این آیات همان حيات حقيقى و حيات آخرتى و منظور از «قدمت لحياتى» تقديم عمل صالح براى حيات آخرت است. (الميزان، ج 20، ص 284 ـ 285)
3. حق پذیری: این عامل خود مصداقی از همان عمل صالح است؛ ولی جداگانه به علت ارزش و اهمیت آن مورد تاکید قرار گرفته است.(انعام، آیه 36؛ نمل، آیات 80 و 81؛ روم، آیات 52 و 53)
4. وحی: از دیگر عواملی که خداوند بیان کرده وحی است. شکی نیست که وحی برای صاحب آن حیات معنوی می‌آورد و کسانی که از آن بهره مند می‌شوند هر چند با واسطه باشد آنان نیز در دنیا از حیات معنوی برخوردار خواهند شد. پس برای پیامبران وحی به عنوان عامل مستقیم حیات معنوی و برای پیروان به سبب ایمان با واسطه ،موجب حیات معنوی خواهد بود.(نحل، آیه 2؛ غافر، آیه 15).
5. قرآن: خداوند قرآن را عامل حیات معنوی می‌داند که با توضیح پیشین به خوبی علت آن دانسته می‌شود.(شوری، آیه 52) مقصود از «روحا مّن أمرنا» در آیه همان قرآن است كه مايه حيات معنوی و حقیقی انسان است. (مجمع البيان، ج 9 ـ 10، ص 98)
6. دعوت خدا: در آیه 24 سوره انفال دعوت خداوند و پاسخ گویی به آن عامل حیات معنوی برای انسان معرفی شده است. البته این نیز به یک معنا به همان ایمان باز می‌گردد؛ زیرا خداوند انسان را به ایمان دعوت می‌کند و کسی که به آن پاسخ مثبت می‌دهد از حیات معنوی برخوردار می‌شود. این دعوت از طریق پیامبران و وحی انجام می‌گیرد و در زمان ما قرآن، نماد این دعوت الهی است؛ چنانکه پیامبر(ص) نیز واسطه این دعوت الهی است.
7. پذیرش دعوت محمد(ص): چنانکه گفته شد پذيرش دعوت و رهنمودهاى پيامبر(ص) که بیانگر دعوت الهی است، مايه نيل شخص و جامعه به حيات معنوى خواهد بود.(انفال، آیه 24)
8. پذیرش دعوت عقل و فطرت: شکی نیست که عقل و فطرت بشری نیز به ایمان و نورانیت آن دعوت می‌کند که باز در چارچوب‌های عمومی دعوت الهی و ایمان به حق و خدا و مانند آن قرار می‌گیرد.(یس، آیه 70) در روايتى از امام على(ع)، «حيّاً» در آیه 70 سوره یس(لینذر من کان حیا) به عاقل تفسير شده است. (مجمع البيان، ج 7 ـ 8، ص 675) پس معلوم مى شود كه عقل، مايه حيات معنوی بشر است.