اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

عوامل ندامت و پشیمانی

بسم الله الرحمن الرحیم

پشیمانی زمانی رخ می دهد که انسان نسبت به خطا و عملکرد نادرست خویش آگاه شود و پذیرای اشتباه باشد و برای جبران آن تلاش کند. این همان مفهوم حقیقی پشیمانی است؛ بنابراین، کسی که نسبت به عملکرد خویش توجهی ندارد و به سنجش آن نمی پردازد یا پس از علم به خطا حاضر به پذیرش و پوزش نیست، یا برای جبران خطا کاری انجام نمی دهد، نادم و پشیمان نیست.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان خردمند کسی است که نه تنها به سنجش رفتار خویش می پردازد، بلکه هنگام آگاهی به اشتباه و خطا، پوزش می خواهد و برای جبران خطا تلاش می کند؛ زیرا گاهی اوقات شرایط به گونه ای رقم می خورد که پشیمانی سودی نخواهد داشت؛ زیرا در زمان و فرصت مناسبی انجام نشده است؛ چنان که پشیمانی و ندامت در قیامت سودی برای کافران و گناهکاران ندارد؛ زیرا راهی برای جبران خطا نیست؛ چرا که جهان دنیا جمع شده و دیگر دنیایی نیست که بتوان به آن بازگشت و به جبران خطا و اشتباه پرداخت.

از نظر قرآن، بدترین زمان ندامت و پشیمانی آخرت است؛ زیرا دست انسان در آن زمان کوتاه است و هیچ راهی برای جبران خطا نیست.

عوامل ندامت در آخرت

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن می توان با عواملی آشنا شد که موجبات حسرت و ندامت در قیامت می شود در حالی که دیگر سودی به حال شخص نادم ندارد. بیان این عوامل به معنای آن است که انسان با شناخت آنها از ارتکاب آن جلوگیری کند و کاری نکند که راهی برای جبران آن نباشد و برای ابد گرفتار شقاوت و بدبختی عملی باشد که در دنیا انجام داده و می توانست با پوزش و عذر خواهی و جبران خطا، خود را از آسیب های آن در امان نگه دارد. از مهم ترین عوامل ندامت و پشیمانی در آخرت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. استهزاء: از نظر قرآن هر گونه استهزاء و تمسخر دیگران به ویژه پیامبران و مومنان به سبب ایمان ایشان، موجب ندامت و پشیمانی در آخرت و قیامت می شود که برای شخص سودی نخواهد داشت.(انبیاء، آیات 41 و 46؛ مطففین، آیات 10 و 29 و 30)
  2. استکبار: استکبار انسان در برابر آموزه های وحیانی و آیات الهی،عامل ندامت و پشیمانی در قیامت است که سودی ندارد.(زمر، آیات 56 و 59 و 60)
  3. اطاعت از گمراهان: اطاعت و پیروى از سران و بزرگان گمراه‌کننده، عامل ندامت از سوى کافران در جهنّم است(احزاب، آیات 64 تا 67)؛ زیرا جمله «يا ليتنا اطعنا اللّه»، از روى حسرت و ندامت از سوی کافران در قیامت بیان شده است که تاثیری به حال ایشان ندارد.(جامع‌البيان، ج 12، جزء 22، ص 61)
  4. اعراض از یاد خدا: اعراض از یاد پروردگار، عامل ندامت در قیامت خواهد بود(انبیاء، آیات 42 و46)؛ چنان که از نظر قرآن، اعراض از یاد خداوند موجب رفیق و همراه شدن با شیطان و عامل ندامت شخص در قیامت می شود که دیگر بسیار دیر شده و فرصت توبه و جبران پایان یافته است.(زخرف، آیات 36 و 38)
  5. تذکر دیر هنگام: اگر انسان در زمان خودش متذکر خطا و اشتباه باشد، شاید برای جبران آن اقداماتی را انجام دهد؛ اما اگر این تذکر دیرهنگام باشد، دیگر کاری برای خطا و جبران آن نیست؛ از همین روست که شخص دچار ندامت می شود که سودی برایش ندارد. از نظر قرآن، کسانی که به دنیا چنان اهتمام می ورزند و از خدا و آخرت غافل می شوند، زمانی متذکر اشتباه خویش می شوند که قیامت برپا شده است و این تذکر دیر هنگام به سبب غفلت خودشان عامل مهم ندامت آنان در قیامت است که دیگر سودی برای آنان نخواهد داشت.(فجر، آیات 23 و 24)
  6. ترک احسان: ترک احسان و نیکی به دیگران یکی دیگر از عوامل ندامت و پشیمانی شخص در قیامت است که سودی برای او نخواهد داشت.(زمر، آیه 58؛ قلم، آیات 17 تا 31) یاد آوری این نکته لازم است که . «ويل» از اداتى است كه معناى حسرت و ندامت دارد. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 888 ) پس «ويل» اقرار به گمراهى و اعتراف به ستمكارى، دليل پشيمانى صاحبان بستان از قصد خويش در ترك احسان بر مساكين است.
  7. ترک اطاعت خدا: ترک اطاعت خدا و اطاعت نکردن از اوامر و نواهی الهی که در قالب اسلام و شرایع آن آمده، موجب ندامت در قیامت است.(احزاب، آیه 66)
  8. ترک اطاعت از آموزه های قرآنی: از دیگر عوامل و موجبات ندامت و پشیمانی می بایست به ترک اطاعت از قرآن و آموزه های وحیانی آن اشاره کرد(فرقان، آیات 28 و 29)؛ زیرا مقصود از «ذكر» در آيه شريفه، به يك احتمال تفسيرى قرآن كريم است. (انوار التنزيل، بيضاوى، ج 3، ص 225) قرآن به مردمان هشدار می دهد که اطاعت نکردن از قرآن، عامل ندامت و پشیمانى به هنگام مشاهده عذاب ناگهانى می شود(زمر، آیات 55 و 56) ؛ زیرا اعراض کنندگان از قرآن، در برابر عملکرد خودشان قرار می گیرند که بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش هستی و خودشان بوده و کارهایشان نمی تواند مورد پذیرش و نجات آنان شود.(اعراف، آیات 52 و 53) گفتنی است که مقصود از «فنعمل غير الذى كنا نعمل»، خبر دادن از وضع و حال كفار و آرزو داشتن آنها براى بازگشت به دنيا جهت جبران عملكرد گذشته خود است. پس از چنين درخواستى مى‌توان استفاده كرد كه آنان از گذشته اعمال خود نادم و پشيمان بودند. (التبيان، ج 4، ص 420.)
  9. ترک اطاعت از پیامبر(ص): هر چند که اطاعت از خدا یا قرآن به معنای اطاعت از پیامبر(ص) است که جز به حق فرمان نمی دهد(نجم، آیه 3) و جز ابلاغ رسالات الهی نیست چنان که پیامبران دیگر نیز این گونه بودند(اعراف، آیه 62 و 68 و 93)؛ اما باید توجه داشت که پیامبر(ص) در مقام رهبری اجتماعی فرمان هایی را می دهد که باید از آن اطاعت کرد(مجادله، آیات 8 و 9) و هر گونه معصیت رسول الله(ص) موجب ندامت در قیامت می شود.(احزاب، آیات 64 و 66؛ نساء، آیه 42؛ فرقان، آیات 27 و29؛ یس، آیات 64 و 66) خدا به مردمان هشدار می دهد اگر امروز به تکلیف عمل نکنند، فردای قیامت دیر خواهد بود ؛ زیرا در آن روز با سختی ها و عذاب های مواجه می شوند که موجب پشیمانی آنان از ترک تکلیف و اطاعت است، ولی این پشیمانی سودی به حال آنان نخواهد داشت.(فرقان، آیات 27 تا 29)
  10. ترک انفاق: ترک انفاق به فقیران، از عوامل ندامت نسبت به تارکان آن در روز قیامت است(قلم، آیات 17 و 31)؛ زیرا آن روز متوجه می شود که صدقه و انفاق مالی تا چه اندازه دستگیر انسان می شود؛ از همین روست که خواهان بازگشت به دنیایی می شود که دیگر جمع شده (انبیاء، آیه 104) تا جبران مافات کند، ولی چنین چیزی شدنی نیست.(منافقون، آیات 9 و 10؛ مومنون، آیات 99 و 100)
  11. ترک عمل صالح: ترک عمل صالح و کارهای نیک در دنیا، عامل ندامت و پشیمانى در روز قیامت می شود که دیگر سودی ندارد.( مومنون، آیات 99 و 100؛ فاطر، آیات 36 و 37؛ فجر، آیات 23 و 24) گفتنی است که از درخواست براى بازگشت به دنيا جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته مى‌توان استفاده كرد كه چنين درخواستى از روى ندامت و پشيمانى صورت گرفته است. هم چنین صرخه و فرياد بلند، هنگام گرفتارى و مصيبت است و اصطراخ به معناى استغاثه به کار رفته است.(لسان العرب، ج 7، ص 318، «صرخ») پس از استغاثه كافران براى خروج از جهنم به قصد انجام دادن اعمال صالح مى‌توان فهميد كه آنها از عملكرد بد خود نادم و پشيمان‌اند ولی سودی به حال ایشان ندارد.
  12. ترک تکالیف: ترک و کوتاهى در انجام دادن تکالیف و وظایف در برابر خداوند، عامل ندامت و حسرت، هنگام مشاهده عذاب در روز قیامت می شود.(زمر، آیات 55 و 56)
  13. تکذیب آیات الهی: کسانی که به تکذیب آیات الهی می پردازند، بر اساس آن عمل و رفتار نمی کنند و فلسفه و سبک زندگی دیگری را بر می گزینند که جز ندامت و پشیمانی برای آنان سودی نخواهد داشت. از همین روست که تکذیب کنندگان در روز قیامت پشیمان می شوند درحالی که فرصت از دست رفته است.(انعام، آیات 25 و 27)
  14. رفیق ناباب: از دیگر عوامل ندامت دوستان نابابی هستند که انسان را از راه راست و کار نیک دور نگه می دارند. از همین روست که قرآن داشتن دوست و رفیق گمراه کننده در دنیا را عامل ندامت در قیامت می داند و به انسان ها هشدار می دهد که با هر کسی دوستی نکنند.(فرقان، آیات 27 تا 29)
  15. رفاه طلبی: کسانی که گرفتار رفاه و بدمستی آسایشی می شوند، گرفتار ندامت خواهند شد. رفاه‌طلبى ظالمان، عامل ندامت آنان، هنگام مشاهده عذاب است که دیگر سودی ندارد.(انبیاء، آیات 11 تا 14)
  16. ولایت کافران: پذیرش ولایت کافران و حتی روابط دوستانه با دشمنان حتی اگر از اهل کتاب چون یهود و نصارا باشند و نیز فریفتگى به آنان، عامل ندامت و پشیمانى در روز قیامت است.(مائده، آیات 51 و 52) پس کسانی که تحت ولایت غربیان در می آیند و آرمان خویش را زندگی آنان و دوستی و ولایت سرپرستی آنان قرار می دهند ، پشیمان می شوند.
  17. شرک: شرک عامل ندامت انسان است، کسی که در دنیا شرک ورزد در قیامت پیشمان می شود که چرا چنین اعتقادی داشته و رویه ای را در زندگی پیش گرفته است.(انبیا، آیات 43 و 46) گفتنی «تقليب اليد»، به هم زدن دستان، نشانه پشيمانى است. (مفردات، ص 682 ؛ مجمع‌البيان، ج 5 – 6 ، ص 610) و هم چنین مراد از «ظلم» در آيه، شرك است. (تفسير التحرير والتنوير، ج 8 ، جزء 17، ص 80)
  18. طغیان: طغیانگرى از حدود الهى بر اثر نپرداختن سهم مساکین از عوامل ندامت در روز قیامت است.(قلم، آیات 17 و 31)
  19. ظلم: هر گونه ظلم به خویش یا دیگران موجب ندامت انسان در روز قیامت می شود.(انبیاء، آیات 12 و 14 و 46 و97) مقصود از اينكه گفتند ما از در قیامت می گویند ما «ظالمين» بوديم، اين است كه ما به خويشتن به خاطر ترك معرفة اللّه‌ و تصديق نكردن پيامبران و ارتكاب معاصى ستم نموديم. (التبيان، ج 7، ص 235) این ندامت در قیامت سودی برای آنان نخواهد داشت.
  20. عدم استفاده درست از قدرت: شکر نعمت آن است که انسان نعمت را در جای مناسب آن استفاده کند و این گونه نشان دهد که مومن به خدا و اهداف آفرینش است نه آن که گمان کند خدا لغو و لهو و عبث آفریده است. از نظر قرآن، اصحاب شمال در قیامت، از این که بهره مناسبی از قدرت نبرده اند پیشمان می شوند که سودی برای آنان ندارد؛ زیرا آنان در دنیا از توانمندى خویش برای کارهای نیک و سعادت آخرتى بهره نبرده اند و آن قدرت را تباه ساختند. اینک پشیمان هستند که چرا چنین کردند، ولی این ندامت سودی نخواهد داشت.( حاقه، آیات 25 تا 29) گفتنی است که سلطان همان سلطه و قدرتی است که در دنیا برای انجام کارهای نیک و خیر داشت، ولی این گونه عمل نکرد و این گونه قدرت و سلطنت از دست او برفت.
  21. عدم استفاده صحیح و درست از مال: بهره مناسب نبردن از اموال و ثروت خویش و ذخیره نکردن آن براى سعادت آخرتى، موجب ندامت اصحاب شمال در روز قیامت می شود.(حاقه، آیات 25 تا 28
  22. دیدن و رویت عذاب: انسان در دنیا و آخرت هر گاه عذاب به عنوان پیامد عمل خویش را ببیند پشیمان می شود که این پشیمانی در آخرت سودی ندارد و در دنیا اگر به اصلاح و توبه منجر نشود بی فایده خواهد بود. کسانی که عذاب را در قیامت می بینند از اعمال خویش در دنیا پشیمان می شوند که سودی برای آنان ندارد.(انعام، آیه 27؛ انبیاء، آیات 11 و 12 و 14 و 46؛ احزاب، ایه 46؛ سباء، آیه 32)
  23. عُجب: انسان با رفاه دنیا فریب می خورد و دنیا او را فریب می دهد و گرفتار غرور دنیا می شود و خودپسندی و عجب او را در برمی گیرد و کارهایی را انجام می دهد که نمی بایست انجام دهد. از همین روست که از نظر قرآن، غرور ناشى از امکانات و رفاهیات دنیا، از عوامل ندامت در قیامت می شود.(انبیاء، آیات 44 و 46) مقصود از «حتى طال عليهم العمر» در آیه اين است كه به رفاهيات و طول عمر خويش غرور پيدا كردند. (تفسير القرآن الكريم، شبّر، ص 491) هم چنین از آيه «و لئن مسّتهم نفحة من عذاب…» فهميده مى‌شود كه اينها با چشيدن كمترين عذاب، به علت عملكرد بد خود اظهار ندامت و پشيمانى مى‌كنند که سودی ندارد.(التفسير المنير، ج 17، ص 64 ـ 65).
  24. غفلت: غفلت از قیامت و حسابرسی آن، از عوامل ندامت و پشیمانى در هنگام مواجه با آن در قیامت است.(انبیاء، آیه 97) چنان که گفته شد واژه «ويل» در معناى حسرت و ندامت استعمال مى‌شود. (مفردات، ص 888، «ويل»)
  25. فراموشی از لقای الهی: فراموشى قیامت و لقاى الهى، از عوامل ندامت مجرمان در قیامت می شود.(سجده، آیات 12 و 14) مقصود از «نسيتم لقاء يومكم هذا…»، كنايه از بى اعتنايى آنان به لقاى الهى است که موجب ندامت در قیامت می شود. (الميزان، ج 16، ص 253 ـ 254)
  26. قتل بی گناه: از عوامل پشیمانی در قیامت قتل نفس محترم و بی گناه است.(مائده، آیات 30 و 31) از امام سجاد (علیه السلام) روايت شده است كه از جمله گناهانى كه موجب ندامت مى‌شود كشتن آدم بى گناه است. خداوند در قصّه قابيل پس از كشتن هابيل مى‌فرمايد: او از عمل خود پشيمان شد. «…فاصبح من النّادمين». (معانى‌الاخبار، ص 270، ح 2؛ بحارالانوار، ج 70، ص 375، ح 12)
  27. گناه: هر گونه عملکرد بد در قالب گناه و انجام محرمات موجب ندامت در قیامت می شود.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیه 31؛ نباء، آیه 40) این که شخص خواهان این است که کاش خاک بود، بیان گر ندامت است. گفتنی است که خاك، فاقد شعور و اراده است، لذا تكليف و عقابى نيز نخواهد داشت و آرزوى خاك بودن، نشانه پشيمانى كافران از عملكرد گذشته شان است تا شايد بدين طريق از عقاب و تكليف رهايى يابند.
  28. محرومیت از هدایت پاداشی: از نظر قرآن، همگی از هدایت تکوینی و فطری بهره مند هستند.(طه، آیه 50، شمس، آیات 7 تا 10) و هیچ کسی از ضلالت تکوینی و فطری برخوردار نیست؛ اما بهره مندی از هدایت تشریعی و پاداشی منوط به عملکرد انسان نسبت به هدایت تکوینی و فطری است؛ وگرنه شخص گرفتار ضلالت کیفری می شود. از نظر قرآن، محرومیّت از هدایت پاداشی تشریعی، عاملى براى ندامت و پشیمانى شخص در قیامت است که چرا با دفنیه کردن فطرت ، از هدایت تشریعی پاداشی محروم شده است.(زمر، آیات 56 تا 58)
  29. مخالفت با پیامبران: مخالفت و پیروى نکردن از انبیا و ترک اجابت از دعوت آنان، عامل ندامت هنگام فرا رسیدن عذاب در دنیا و آخرت است.(ابراهیم، آیه 44؛ احزاب، آیات 64 تا 66)
  30. فقدان برهان: نداشتن هرگونه برهان و دلیل براى توجیه عملکرد خود، در قیامت، عامل ندامت و پشیمانى شخص در مواجه با عذاب الهی است(حاقه، آیات 25 تا 29)؛ زیرا «سلطان» به معناى حجت و دليل نيز آمده است. (مفردات، ص 420، «سلط».)
  31. قرین و هم نشینی با شیطان: همنشینى با شیطان از ابلیس و دیگر شیاطین جنی و انسی، از عوامل ندامت در قیامت است.(زخرف، آیات 26 تا 28)
  32. کتمان حق: هر کسی در دنیا حق را کتمان کند، در قیامت نادم و پشیمان خواهد شد.(نساء، آیه 42) تساوى با زمين، در آیه كنايه از وجود نداشتن و نيستى و نابودى است و اين آرزو از سوى كافران در صحنه قيامت، نشانه پشيمانى آنها از لجاجتها و طغيانگريها در دنيا است.
  33. کفر: کفر و عدم ایمان به آیات الهى، از عوامل ندامت در قیامت است؛ زیرا شخص خود را مجرم و گناهکار و فاقد هر گونه عمل صالح می یابد که بتواند خود را از عذاب الهی نجات دهد؛ از این روست که نادم می شود که سودی ندارد.(بقره، آیه 167؛ انعام، آیات 27 و 31؛ سجده، آیه 12؛ حجر، آیه 2) گفتنی است که . «ابصرنا…» در آیه 12 سوره سجده يعنى براى آنها مسلم و روشن شده كه عامل نجات، فقط ايمان و عمل صالح است و براى آنان ايمان يقينى حاصل شده است. (الميزان، ج 16، ص 253.) و مقصود آيه 2 سوره حجر اين است كه كافران وقتى مى‌بينند به سوى آتش جهنم و مسلمانان به سوى بهشت روانه مى‌شوند، اظهار ندامت مى‌كنند. (التفسير المنير، ج 14، ص 10).
  34. دروغ در ندامت: از نظر قرآن، کافران در هنگام عذاب به دروغ اظهار ندامت می کنند، و این ندامت نیز برای آنان سودی ندارد.(انعام، آیات 27 و 28؛ مومنون، آیات 99 و 100) گفتنی است که جمله «حتى اذا جاء» متعلق به آياتى است كه مربوط به مشركان و توصيف شرك‌آميز خداوند از سوى آنان بود و آيات بعد از آن معترضه است. (الميزان، ج 15، ص 67) این ندامت چه زمانی که در داخل عذاب قرار گرفته یا عذاب را به آنان هنگام مرگ نشان می دهند، انجام می شود که از نظر قرآن چنین ندامتی دروغ است؛ زیرا اینان اگر باز گردند به سبب همان شاکله شخصیتی خودشان همان اعمال زشت را تکرار می کنند.

عوامل پشیمانی در دنیا

چنان که گفته شد برخی از کارها است که اگر در زمان و فرصت خودش انجام نشود، موجب پشیمانی است، از جمله این موارد می توان به عوامل زیر اشاره کرد:

  1. عدم همراهی با مجاهدان پیروز: کسانی که با مجاهدان پیروز همراهی نکنند، در هنگام پیروزی گرفتار ندامت و پشیمانی می شوند که ای کاش با آنان بودند و از نتایج پیروزی بهره مند می شدند؛ این در حالی است که این پیشیمانی و ندامت سودی برای آن افراد نخواهد داشت.(مائده، آیه 51 و52) البته این برداشت زمانی نسبت به آیات درست خواهد بود که مراد از «امر» در آیه همان عذاب دنيايى باشد. هم چنین منظور از بيماردلان در برداشت مزبور، مسلمانان سست‌ايمان يا منافقان هستند که به سبب عدم حضور در کنار مجاهدان از نتایج پیروزی بی بهره مانده اند.
  2. شرک: از نظر قرآن کسانی که شرک ورزیده و پیش از مرگ به بطلان اعتقاد خویش آگاه شدند، از آن پشیمان می شوند که البته این ندامت سودمند خواهد بود به شرطی که به توحید بازگشته و اعمال و سبک زندگی خویش را موحدانه قرار دهند.(نمل، آیه 44)
  3. عمل بر اساس اخبار فاسق: عمل به خبر فاسق، بدون تحقیق و تفحص از درستى آن، موجب ندامت و پشیمانى می شود. پس انسان مومن باید پیش از هر کاری نسبت به خبر تفحص کند تا نادم نشود.(حجرات، آیه 6)
  4. محرومیت از منافع دنیوی: محرومیت از غنایم و منافع دنیوی، عامل ندامت متخلفان از جهاد، در پى دستیابى مؤمنان به غنایم جنگى است.(نساء، آیات 71 تا 73)
  5. عذاب دنیوی: رویت عذاب های دنیوی در اقسام گوناگون از جمله از بین رفتن محصولات کشاورزى از عوامل ندامت احساس محرومیّت کافران است.(واقعه، آیات 64تا 67) گفتنی است احتمال داده شده كه «تفكهون» به معناى ندامت و تأسف باشد. (مجمع البيان، ج 9 ـ 10، ص 337)
  6. بخل: کسانی که در دنیا بخل می کنند، در همین دنیا عذاب رفتار خویش را می بینند و پشیمان می شوند.(قلم، آیات 17 تا 31)
  7. تکبر: از دیگر عوامل پشیمانی است ؛ زیرا این رفتار در دنیا ممکن است که دامن شخص را بگیرد و او را پشیمان کند.(کهف، آیات 32 تا 42)
  8. نفاق: نفاق از دیگر عواملی است که پیامد آن در دنیا نیز آشکار می شود.(نساء، آیات 71 تا 73) مقصود از «وان منكم لمن ليبطئنّ»، منافقان است كه نسبت به جهاد سستى ورزيدند و از آن تخلف نمودند. (تفسير التحريروالتنوير، ج 3، جزء 5، ص 118؛ التفسير المنير، ج 6، ص 225.)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا